CC BY
1УДК / эеж 376:57
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПЭНДЕР1НДЕ ЕРЕКШЕ Б1Л1МД1 ЦАЖЕТ ЕТЕТ1Н ОЦУШЫЛАРДЫЦ 1С-ЭРЕКЕТ1Н ЗЕРТТЕУ
АБДЕШОВА АРУЖАН БАУЫРЖАНКЫЗЫ
Сэрсен Аманжолов атындагы Шыгыс ^азакстан университетi, ескемен каласы, ^азакстан
Аннотация. Бул зерттеу ерекше бiлiмдi цажет ететт оцушылардыц жаратылыстану пэндерiндегi сэрекетт зерттеуге арналган. Ерекше бiлiмдi цажет ететт оцушылардыц оцу процесiндегi циындыцтары мен мYмкiндiктерi психологиялыц, педагогикалыц жэне элеуметтт тургыдан талданады. Зерттеуде оцушылардыц жеке ерекшелiктерi, олардыц оцу мотивациясы мен практикалыц сэрекеттерт зерттеу эдiстерi царастырылады. Сонымен цатар, оцу Yдерiсiн бешмдеу жэне саралау, жаца технологиялар мен эдiстердi цолдану, сондай-ац оцушылардыц социо-эмоционалдыц дамуын цолдау жолдары талцыланады. Зерттеу нэтижелерi ерекше бiлiмдi цажет ететт оцушыларды оцытуда тиiмдi тэсшдер мен эдстэсшдер цолдану арцылы олардыц оцу процест жетiлдiруге мYмкiндiк бередi. Бул жумыс инклюзивтi бшм беру ЖYйесiндегi бшм беру сапасын арттыруга багытталган.
Клт свздер: Ерекше бiлiмдi цажет ететт оцушылар, жаратылыстану пэндерi, оцу iс-эрекетi, инклюзивтi бшм беру, мотивация, педагогикалыц эдктер, бешмделген оцу, практикалыц ш-эрекет, социо-эмоционалдыц даму, жаца технологиялар.
Инклюзивт бшм беру - бул ерекше бiлiмдi кажет ететш окушылардыц жалпы бшм беру мекемелершде бшм алуына жагдай жасап, олардыц тец кукыктарын камтамасыз ететш жYЙе.
Инклюзивт бшм берудш непзп максаты - окушылардыц жеке ерекшелштерш ескере отырып, сапалы жэне колжетiмдi бшм беру аркылы олардыц когамга толыкканды араласуына мYмкiндiк жасау. [1, б. 256].
Бшм беру эрбiр баланыц элеуметпк, эмоционалдык жэне интеллектуалдык дамуыныц непзп факторы болып табылады. Ерекше бiлiмдi кажет ететiн окушыларга инклюзивт бiлiм беру - бул барлык балалардыц тец мYмкiндiкке ие болуын камтамасыз ететiн, олардыц жеке кажеттшктерш ескере отырып, когамда ез орнын табуга кeмектесетiн мацызды кадам.
Инклюзивт бiлiм беру жYЙесi ерекше кажеттiлiктерi бар балаларга тец колжетсмдшк пен когамга интеграцияны камтамасыз етедi. Бул жYЙе бiлiм алудагы кедергiлердi жоюга, балалардыц ез элеуетiн толык ашуына мYмкiндiк бередi. [3, б. 220].
Жаратылыстану пэндерi (биология, химия, физика жэне география) ерекше бiлiмдi кажет ететш окушылардыц сыни ойлау кабшетш, зерттеу дагдыларын жэне коршаган ортаны тану мYмкiндiктерiн дамытуда мацызды рел аткарады. Бул пэндер окушыларды табигат зацдылыктарын тYсiнуге, коршаган элеммен карым-катынасты калыптастыруга жэне ез тэжiрибесi аркылы бшм алуга Yйретедi. Сонымен катар, инклюзивт бiлiм беру тэсiлдерi аркылы жаратылыстану пэндерше бейiмделген арнайы эдютемелер ерекше кажеттiлiктерi бар окушылардыц бшм алуын жецiлдетедi. [2, б. 198].
Заманауи педагогика ерекше бiлiмдi кажет ететш окушыларды окытуда жекелендiрiлген жэне дифференциацияланган тэсiлдердi колдануды усынады. Бул тэсшдер окушылардыц жеке кажеттшктерш, кабшеттерш жэне мYмкiндiктерiн ескерудi камтамасыз етедь Инклюзивтi бiлiм беру принциптерi непзшде ерекше окушылардыц жалпы сыныпта бшм алуына жагдай жасалады.
Жаратылыстану пэндершдеп бейiмдеу эдiстерi:
Биология: визуалды материалдарды, к6рнекi куралдарды жэне практикалык тэжiрибелердi колдану. Химия: кауiпсiздiк талаптарына сай бешмделген тэж1рибелер уйымдастыру. Физика: акпаратты карапайым тiлде тYсiндiру, интерактивтi куралдар
пайдалану. География: карталарды, макеттердi жэне мультимедиялык ресурстарды колдану. [5, б. 9-25].
Ерекше бiлiмдi кажет ететiн окушыларды жаратылыстану пэндерi бойынша окытудыц теориялык непздерш зерттеу.
Жаратылыстану пэндерiндегi бейiмдеу эдютерш эзiрлеу жэне колдану ерекшелiктерiн талдау.
Ерекше бiлiмдi кажет ететiн окушылардьщ оку процесiндегi киындыктары мен жетютштерш аныктау.
Инклюзивт бiлiм беру эдютемелершш тиiмдiлiгiн арттыру Yшiн практикалык усыныстар беру.
Б^л зерттеу нэтижелерi ерекше бiлiмдi кажет ететш окушыларга жаратылыстану пэндерш тиiмдi окытуга багытталган жаца бiлiм беру тэсiлдерiн калыптастыруга ыкпал етедi. [4, б. 45-72].
Ерекше бiлiмдi кажет ететiн окушыларды окыту заманауи бiлiм беру жYЙесiнде Yлкен назар аударуды кажет етедi. ^аз1рп уакытта инклюзивтi бiлiм беру тэсiлдерi ерекше кажеттiлiктерi бар окушыларды когамга толык интеграциялауга багытталган. Бiлiм беру процесшде колданылатын эдiстер келесi принциптерге непзделедк
Жекелей окыту тэсiлi - эрбiр окушыныц жеке ерекшелiктерiн, кабiлеттерi мен мYмкiндiктерiн ескере отырып, арнайы багдарламалар эзiрлеу.
Кооператива окыту эдiсi - топтык жумыс аркылы элеуметпк дагдыларды дамыту жэне ерекше кажеттiлiктерi бар балаларга ез кабiлеттерiн керсетуге мYмкiндiк беру.
Технологиялык к¥ралдарды колдану - окытудыц арнайы технологияларын (интерактивт такталар, компьютерлiк багдарламалар, арнайы оку материалдары) пайдалану.
Педагогикалык колдау жэне ынталандыру - педагогтардыц колдауы окушыларга сешмдшк берiп, оку процесiне белсендi катысуын арттырады.
Дифференциацияланган окыту эдiстерi - сабак мазмуны мен оку тапсырмаларын окушылардыц децгешне карай бешмдеу.
Ерекше бiлiмдi кажет ететiн окушыларга (мысалы, зияткерлiк мYмкiндiктерi шектеулi, аутизм спек^ б^зылган, немесе окуга киындыктары бар балалар) б^л пэндердi Yйрету ерекше тэсiлдердi талап етедi. Осы окушылардыц ю-эрекетш зерттеу оку процесш тиiмдi ^йымдастыруга жэне эр окушыныц мYмкiндiктерiне сай бiлiм беру эдютерш тацдауга мYмкiндiк бередi.
Ерекше бiлiмдi кажет ететiн окушылардыц оку кабылдау кабiлеттерi эртYрлi болады. Олардыц кейбiреулерi теориялык акпаратты жаксы кабылдай алады, бiрак практикалык тапсырмаларды орындау кезшде киындыктар туындайды, ал баскалары керiсiнше, практикалык iс-эрекеттердi жаксы орындап, теориялык бiлiмдi игеруде киындык кередi. Сондыктан жаратылыстану пэндерiнде окушылардыц оку ю-эрекетш зерттеу барысында олардыц эртYрлi кабiлеттерi мен кызыгушылыктары ескерiлiп, жеке оку жоспарлары жасалады. [6, б. 194].
Кернекшк жэне эксперименттiк эдiстердiц рель Ерекше бiлiмдi кажет ететiн окушылар Yшiн жаратылыстану пэндерiнде кернекi кдаалдар мен эксперименттер мацызды рел аткарады. Мысалы, физика пэнiнде тэжiрибелер етюзу аркылы окушылар теориялык бiлiмдерiн ю жYзiнде колдануды Yйренедi. Б^л эдю окушылардыц есте сактау кабiлетiн жаксартуга, танымдык кызыгушылыктарын арттыруга кемектеседi. Эксперименттер кезшде окушылардыц белсендi катысуы олардыц бшмге деген кызыгушылыгын арттырады.
Окытудыц каркынын бейiмдеу. Жаратылыстану пэндерiн окыту кезшде ерекше бiлiмдi кажет ететш окушылардыц мYмкiндiктерi мен оку каркыны эртYрлi болгандыктан, окыту эдiстемесi мен материалдарын бейiмдеу мацызды болып табылады. Кейбiр окушылар Yшiн кYPделi такырыптар тYсiнуге киын болуы мYмкiн, сондыктан оларды кезец-кезецмен тYсiндiру жэне кайталау аркылы окыту кажет. Мысалы, биология сабагында агзалар туралы карапайым акпараттан бастап, олардыц кYPделi к¥рылымы мен кызметтерше етудi камтамасыз ету керек.
Окушыныц элеуметпк езара эрекеттесуь Окушылардыц элеуметпк дагдыларын дамыту да жаратылыстану пэндерiнде мацызды аспект болып табылады. Ерекше бiлiмдi кажет ететш окушылардыц кейбiреулерi топтык жумыска катысу кезiнде киындыктар туындауы мYмкiн. Осы орайда, топтык жумыстар мен талкылаулар аркылы олардыц коммуникативтiк дагдыларын дамытуга мYмкiндiк туындайды. Бул жумыс тYрi окушылардыц бiр-бiрiмен карым-катынас жасауын, ез пiкiрiн бiлдiруiн жэне топ шшде ынтымактастыкты калыптастыруды максат етедь
Бiлiм беру процесiнде технологияларды колдану. Ерекше бiлiмдi кажет ететiн окушылар Yшiн жаца технологияларды колдану оку процесш жещлдетуге жэне кызыктыруга кемектеседь Мысалы, интерактивтi такталар, бiлiм беру багдарламалары, мобильдi косымшалар мен бейнемазмундар окушыларга жаратылыстану пэндерiн тиiмдi турде игеруге мYмкiндiк бередi. Сонымен катар, эртYрлi мультимедиялык к¥ралдар мен ойындар оку материалын тYсiнудi жецiлдетедi.
Багалау мен керi байланыс. Окушылардыц бшм децгейiн багалау ерекше бiлiмдi кажет ететш балалар Yшiн Yнемi жYргiзiлуi тиiс. Бул багалау окушыныц жеке жепспктерш, даму децгейiн жэне киындыктарын аныктауга кемектеседi. Ерекше бiлiмдi кажет ететш окушыларга арналган багалау эдiстерi дэстYрлi тестiлеуден белек, оларды Yнемi бакылау, тапсырмаларды орындау барысындагы керi байланыс аркылы жYзеге асырылады. [6, б. 200].
Ерекше бiлiмдi кажет ететш окушылардыц оку процес олардыц жеке мYмкiндiктерiне сэйкес бейiмделуi тшс. Бул бейiмделу окытудыц эдiстемелiк куралдары, оку материалдары мен тапсырмаларды жещлдету аркылы жYзеге асырылады. Мысалы, кYPделi мэтiндер мен тапсырмаларды карапайым тшде тYсiндiру, окыту барысында визуализация эдютерш колдану, мысалдар мен тэжiрибелер аркылы оку мазмунын нактылау - бул окушылардыц ю-эрекетш жецiлдетуге мYмкiндiк береди [8, б. 185].
Ерекше бiлiмдi кажет ететiн окушылардыц оку мотивациясы баска окушылармен салыстырганда темен болуы мYмкiн. Осыган байланысты оларды кызыктырудыц мацызды эдiсi - олардыц кызыгушылыгын ояту жэне жеке жетiстiктерiне жетудi ынталандыру. Оку ю-эрекетiнде окушылардыц мотивациясын арттыру Yшiн тYрлi ойын эдiстерi, тапсырмаларды топтык жумыс туршде беру, кызыкты жэне тYрлi эдiс-тэсiлдердi колдану мацызды.
Ерекше бiлiмдi кажет ететш окушылардыц оку ю-эрекетш багалау кезшде дэстYрлi багалау жYЙесi жш колданылмайды. Оныц орнына окушылардыц даму децгей мен жетiстiктерi туралы пшрлер мен керi байланыс аркылы багаланады. Бул багалау окушыныц жеке жепспктерш, кызыгушыльщтарын жэне киындыктарын ескере отырып жасалады.
Ерекше бiлiмдi кажет ететш окушылар Yшiн мундай багалау тэсiлдерi эдiлеттi эрi объективтi болады. [7, б. 150].
Инклюзивп бiлiм беру - бул ерекше бiлiмдi кажет ететш балалардыц бiлiм алу кукыктарын жYзеге асыруга арналган тиiмдi жYЙе. Ол окушыларга тец мYмкiндiктер берш, олардыц когамныц толыкканды мYшесi болуына ыкпал етедi. Инклюзивтi бiлiм беру жYЙесiн дамыту когамныц толеранттылык пен адамгершшк кундылыктарын ныгайтуга кемектеседi.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Кудайбергенова Г. Н. «Инклюзивное образование: теория и практика». Алматы: Казахский университет, 2019. - 256 с.
Мукашев, А. «Инновационные методы преподавания предметов по специальности». -Алматы: Билим, 2017. - 198 с.
Рахметова, С. «Методика обучения детей, нуждающихся в коррекционно-развивающем обучении». - Астана: Национальный научно-практический центр, 2020. - 220 с. Томпсон, С. «Инклюзивное научное образование: поддержка особых образовательных потребностей». — Международный журнал научного образования, 2016. — С. 45-72. Эйнскоу, М. «Развитие систем инклюзивного образования: каковы рычаги для изменений?» — Journal of Educational Change, 2015. — С. 9-25.
Байтанаева А. Ж., Инклюзивт бшм беру: теория жэне практика. Алматы: «^азак университета, 2020. 194- 200 б.
Педагогикалык гылымдар академиясы, Инклюзивт бшм берудщ даму багыттары. -Астана, 2019. - 150 б.
Смирнова Е. А., Жаратылыстану пэндерш окытудьщ инновациялык эдютерь - Ногорес: «Бшм», 2018. - 185 б.
