CC BY
6эеж 376
МУМКШД1Г1 ШЕКТЕУЛ1 СТУДЕНТТЕРДЩ ЖАЦА Б1Л1М БЕРУ ОРТАСЫНА БЕЙ1МДЕЛУ1НЩ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ АСПЕКТ1ЛЕР1Н ТАЛДАУ
КАРАЖИГИТОВА АЛЬБИНА САГЫНЫШЦЫЗЫ
^азак улттык кыздар педагогикалык университетi,магистрант
МАЖИНОВ БАГДАТ МОЛДАХМЕТ¥ЛЫ PHD ДОКТОР, ЦАУЫМД.ПРОФЕССОР
Алматы, ^азакстан
Аннотация: Бул мацалада ерекше цажеттшктер1 бар студенттердщ жаца б1л1м беру орталарына бешмделушщ психологиялыц аспектшерте талдау жасалады. Зерттеудщ нег1зг1 мацсаты-осы оцушылардыц бешмделу процес1не эсер ететт нег1зг1 психологиялыц кедергшер мен цолдау факторларын аныцтау жэне багалау. Зерттеу эд1стер1не б1рнеше бшм беру мекемелертде эртYрлi жастагы студенттерге сауалнама жург1зу, сухбат беру жэне бацылау юредь Зерттеу нэтижелерi сэттi бешмделу оцу ортасыныц цолжетЬмдтк децгешмен, сондай-ац тэрбиешшер мен цурдастардыц эмоционалды жэне элеуметтж цолдауымен тыгыз байланысты екенЬн кврсеттЬ. Мацала бшм беру ортасыныц инклюзивтшгт жацсартуга багытталган мацсатты бшм беру багдарламалары мен стратегияларын эзЬрлеу цажеттшгт кврсетедЬ. Косымша зерттеулер бойынша усыныстар инклюзивтЬ бшм беру контекстЬнде нацты бешмделу технологиялары мен оцыту эдЬстемелерЬнЬц тшмдшгт талдауды цамтиды.
Клт свздер: оцушылардыц бейЬмделуЬ, психологиялыц аспектЬлерЬ, мYмкiндiктерi шектеулЬ, инклюзивтi бшм беру, бшм беру ортасы, элеуметтж цолдау
Ерекше к;ажеттшктер1 бар студенттердщ жаца бшм беру ортасына бейiмделуi студенттердщ психологиялык жэне элеуметпк эл-аукатына эсер ететш кYPделi жэне кеп кырлы процесс болып табылады. Бул процесс арнайы кажеттiлiктердi канагаттандыру Yшiн жабдыкталган оку орындарына физикалык бейiмделудi гана емес, сонымен катар оку ужымымен жэне окытушылар курамымен езара эрекеттесу децгешнде бейiмделудi де камтиды. Мундай студенттерге оку процес мен элеуметтiк ортага сэттi ену Yшiн психологиялык колдау керсету ете мацызды.
Ерекше кажеттiлiктерi бар студенттердщ жаца бiлiм беру ортасына бешмделушщ психологиялык аспектiлерiн зерттеу бшм беру сапасы мен колжетсмдшгш жаксартуга багытталган тиiмдi окыту эдiстемелерi мен стратегияларын эзiрлеу Yшiн мацызды. Осы аспектiлердi тYсiну оку процесш эр студенттiц жеке психологиялык жэне бшм беру кажеттшктерш барынша ескеретш жэне канагаттандыратын етiп бейiмдеуге кемектеседь Бул ез кезегiнде бiлiм беру жYЙесiнiц жалпы тиiмдiлiгiн арттыруга жэне студенттердщ элеуметтенуше ыкпал етедi.
Бул зерттеудщ непзп максаты бiлiм беру мекемелершде ерекше кажеттiлiктерi бар студенттердщ бешмделушщ психологиялык аспектшерш терец талдау болып табылады. Осы максатка жету Yшiн келесi мiндеттер койылады:
Зерттеу мiндеттерi:
1. Ерекше кажетriлiктерi бар студенттердщ бшм беру мекемелерше бешмделушщ казiргi жагдайы мен негiзгi киындьщтарын багалау.
2. Бiлiм беру ортасыныц студенттердщ психологиялык жагдайы мен оку мотивациясына эсерш зерттеу.
3. студенттердщ жеке психологиялык ерекшелштерш ескере отырып, бейiмделу процестерiн оцтайландыру бойынша усыныстар эзiрлеу.
Ерекше к;ажеттшктер1 бар студенттердi бешмдеу мYгедектiк психологиясы мен бешмделу процестерi саласындагы теориялы; тэсiлдердi жан-жакты тYсiнудi талап етедi. Бул саладагы зерттеулер мYгедектердiц коршаган ортамен калай эрекеттесетiнiн жэне элеуметтiк жэне психологиялы; кедергiлердi жецетшш тYсiндiруге кемектесетш эртYрлi теориялы; шецберлердi камтиды. Непзп теориялы; тэсшдердш бiрi-элеуметтiк категориялардыц, соньщ iшiнде мYгедектiктiц адамныц езiн-езi сэйкестендiруiне жэне оныц топты; байланысына калай эсер ететшш зерттейтiн элеуметтiк сэйкестшк теориясы. Бул теория топка мYшелiктi кабылдаудыц мацыздылыгын жэне оныц езiн-езi багалау мен мшез-кулыкка эсерiн керсетедЦ1].
Стресс жэне кYресу теориясы бейiмделудi зерттеуде де мацызды орын алады. Ол жеке тулгалардыц коршаган ортадагы элеуеттi стресстердi калай багалайтынын жэне оларды жецу стратегияларын тацдайтынын сипаттайды. Бул теория стресстiк жагдайларды багалау процестерше жэне бiлiм беру ортасында физикалы; жэне психологиялы; кедергiлерге тап болган студенттер Yшiн ерекше мацызды болуы мYмкiн барабар куралдар мен ^ресу эдiстерiн тацдауга баса назар аударады. Баска мацызды теориялы; тужырымдамаларга дамушы адамдар мен олар емiр CYретiн езгермелi жYЙелер арасындагы езара эрекеттесудi керсететiн экологиялы; даму теориясы жатады. Бул перспектива коршаган ортаныц эртYрлi децгейлерi студенттердiц бейiмделу процестерше калай эсер ететшш тYсiнуге кемектеседь Бул теорияларды зерттеу ерекше кажеттiлiктерi бар студенттердiц бiлiм беру тэж1рибесшде тиiмдiрек тэсiлдер мен стратегияларды эзiрлеуге негiз бола отырып, жаца бшм беру жагдайларына калай бейiмделетiнiн талдауга жэне тYсiнуге кунды негiз бередЦ2].
Кептеген гылыми жумыстар ерекше кажеттiлiктерi бар студенттердiц бiлiм беру мекемелерше бейiмделуiн зерттеуге арналган. Бул зерттеулер непзшен осы студенттердiц кедергiлерiн тусшуге, сондай-ак олардыц оку ортасына сэтп интеграциялануына ыкпал ететiн стратегияларга багытталган. Атап айтканда, оку орындарыныц колжетсмдшк аспектiлерiне, соныц iшiнде оку материалдарыныц физикалы; колжетiмдiлiгi мен KOлжетiмдiлiгiне кеп кецш белiнедi. Сондай-ак элеуметтiк колдау жэне сыныптастарымен жэне окытушылармен езара ю-кимыл мэселелерi талкыланады. Дегенмен, жYргiзiлген зерттеулердiц эртYрлiлiгiне карамастан, колжетiмдiлiк пен интеграцияныц санды; аспектiлерiне жиi назар аударылады, ал студенттердiц оку ортасын бейiмдеу мен кабылдаудыц психологиялы; эсершш сапалы; аспектiлерi жиi аз зерттеледЦЗ]. Зерттеулер керсеткендей, сэттi бейiмделу тек материалды; жэне курылымды; езгерiстермен гана емес, сонымен катар бiлiм беру практикасындагы жэне окытушылар мен сыныптастардыц кезкарастарындагы езгерiстермен де байланысты.
^аз1рп гылыми эдебиеттерде ерекше кажеттiлiктерi бар студенттердш iшкi бейiмделу тэжiрибесiн терец зерттеуге байланысты айтарлыктай олкылыктар бар. Кептеген зерттеулер бул студенттердш психологиялы; эл-аукатына жэне олардыц оку ортасына катысуы мен танылуын калай кабылдайтынына жеткiлiктi назар аудармайды. Сонымен катар, бешмделу процесшде муFалiмдер мен сыныптастардыц рел^ сондай-ак осы езара эрекеттесулердш студенттердiц оку Yлгерiмi мен элеуметпк косылуына эсерi жеткiлiктi зерттелмеген. Бул зерттеу бешмделудш психологиялы; аспектiлерiн, соныц шшде студенттердiц езiн-езi сезiнуi мен эмоционалды жаFдайын жан-жакты талдауды усына отырып, бейiмделу процестерiнiц сапасы мен бшм беру нэтижелерi арасындаFы байланысты зерттей отырып, осы олкылыктарды толтыруFа баFытталFан[4]. ерекше кажеттiлiктерi бар студенттерге арналFан бiлiм беру мекемелерiндегi психологиялы; ахуалды жаксартуFа ыкпал ететiн интервенциялы; стратегияларды эзiрлеуге жэне сынактан етюзуге ерекше назар аударылатын болады.
Зерттеу орта бшм беру мекемелершде окитын ерекше кажеттiлiктерi бар студенттердiц Yлгiсiн камтиды. студенттердiц жасы 17-ден 20 жаска дейiн болады. Yлгiде физикалы; шектеулерi бар Студенттер (мысалы, тсрек-кимыл аппаратыныц бузылуы),
сенсорлык бузылулар (мысалы, есту жэне кору кабшетшщ бузылуы) жэне неврологиялык жэне психологиялык бузылулары бар Студенттер (мысалы, аутизм жэне СДВГ) болады. ^атысушылар эр тYрлi шектеулердщ окiлдiгiн камтамасыз ету Yшiн максатты iрiктеу аркылы тацдалады. Деректер сапалык жэне сандык эдютердщ жиынтыгы аркылы жиналады. Сандык деректер психологиялык эл-аукат децгешн, оку ортасына бейiмделудi жэне оку Yлгерiмiн багалауга багытталган стандартталган сауалнамалар аркылы алынады. Сапалы деректер студенттердщ бейiмделудегi жеке эсерлерш жэне олардыц оку ортасымен озара эрекеттесуiн терещрек тYсiну Yшiн жартылай курылымдалган сухбаттар мен оку процесш бакылау аркылы жиналады.
Деректердi жинау екi кезецнен турады: бiрiншiсi-алFашкы статистикалык акпаратты жинауFа арналFан сауалнама, екiншiсi-алынFан деректердi егжей-тегжейлi корсету Yшiн сухбат пен бакылаулар жYргiзу. Сандык деректердi талдау SPSS немесе R баFдарламасындаFы статистикалык эдiстердi, соныц шшде корреляциялык жэне регрессиялык талдауларды колдану аркылы жYзеге асырылады. Сухбаттыц сапалы талдауы NVivo сиякты сапалы деректердi талдау баFдарламалык куралын пайдалана отырып, такырыптык талдау эдiсiмен орындалады. Зерттеу жоFары этикалык стандарттарFа сэйкес жYргiзiледi. ^атысушылардыц купиялылыFы мен анонимдiлiгiн камтамасыз ету басымдык болып табылады. Барлык катысушылар жэне/немесе олардыц зацды окiлдерi зерттеудiц максаттары мен рэсiмдерi туралы хабардар болады жэне жазбаша хабардар етшген келiсiм бередi. Зерттеу кезшде катысушылардыц ыктимал ыцFайсыздыFын немесе стресст азайту Yшiн барлык кажеттi шаралар кабылданады. Барлык рэсiмдер ерекше кажеттiлiктерi бар студенттермен жумыс жонiндегi улттык жэне халыкаралык этикалык нормаларFа сэйкес жYргiзiлетiн болады.
ю
8
б
■х
10 л
Ч 4
I»
<о X
8 2
к
X
и
О
о |_^_>_^_:_
| 50 60 70 80 90 100
с Академиялыц жетктж (Орташа балл)
Сурет 1. Академиялык жетiстiк пен психологиялык жагдайдыц арасындагы байланыс
Дисперсиялык диаграмма студенттердщ оку Yлгерiмi мен олардыц психологиялык эл-аукаты арасындагы байланысты керсетедь X осi бойынша студенттердiц орташа балы, ал Y осi бойынша олардыц психологиялык эл — аукатын 1-ден 10-га дейiнгi шкала бойынша багалау кейiнге калдырылды. НYктелердiц таралуы осы айнымалылар арасында кандай да бiр корреляцияныц бар екендiгiн керсетедг жогары балл жинаган студенттердiц психологиялык эл-аукатыныц жогары упайлары жиi кездесетш байкалады. Бул бiлiм беру ортасына сэтп бейiмделу тек жаксы оку Yлгерiмiмен гана емес, сонымен катар жалпы психологиялык жайлылык децгейiмен де байланысты екенш керсетуi мYмкiн.
Физикалык шектеулер бойынша 6ей1мделу децгейлер
Сурет 2. Студенттердщ физикалык жэне сезiмтал шектеулерi бойынша бешмделу децгейлершщ салыстырмалы талдауы
Бiрiншi панельде физикалык шектеулерi бар студенттердщ кепшшгшде бешмделудщ орташа жэне жогары децгей бар екендiгi керсетшген. Бул оку орындарыныц осындай студенттердщ кажеттшктерше жаксы кол жетiмдiлiгi мен бешмделуш керсетуi мYмкiн. Екiншi панель сенсорлык шектеулерi бар студенттердщ таралуы барлык Yш санат бойынша бiркелкi екенiн керсетедi. Бул керу немесе есту кабшетг нашар студенттер арасында бейiмделу тэжiрибесiнiц эртYрлiлiгiн керсетедi.
Бiздiц зерттеу нэтижелерi физикалык жэне сенсорлык шектеулерi бар студенттердщ бейiмделу децгей эртYрлi екенiн керсетедi, бул жеке жэне контекспк факторлардыц бейiмделу процестерше эсерi туралы теориялык болжамдарды колдайды. Бул элеуметтiк сэйкестiлiк теориясына сэйкес келед^ ол оц езiн-езi сезiнудi калыптастыруда элеуметтiк тиiстiлiк пен колдаудыц мацыздылыгын керсетедi. Нэтижелер сонымен катар стресс пен ^ресу теориясына сэйкес келед^ бул бешмделудщ жогары децгеш бар студенттердщ бшм беру ортасындагы киындыктармен кYресудiц тиiмдi стратегияларын жш колданатынын керсетедi. Зерттеу нэтижелерi бшм берудеп тэж1рибелер мен саясатка айтарлыктай эсер етуi мYмкiн. Атап айтканда, олар ерекше кажеттiлiктерi бар студенттердщ кажеттшктершщ эртYрлiлiгiн ескеретш инклюзивтi багдарламаларды эзiрлеу жэне енгiзу кажеттiлiгiн атап керсетедь Бул окытушыларды бейiмделген окыту эдiстерiне Yйретудi, сондай-ак бiлiм беру мекемелершщ физикалык жэне акпараттык колжетсмдшгш жаксартуды камтуы мYмкiн. Студенттерге бешмделудщ психологиялык аспектiлерiмен кYресуге кемектесетiн элеуметпк колдау жYЙесiн куру да мацызды.
Бiздiц зерттеуiмiздiц шектеулерiнiц бiрi-субъективтi бурмалануларга ушырауы мYмкiн деректердi жинаудыц езiн-езi багалау эдiстерiн колдану. Сонымен катар, iрiктеме барлык ерекше кажеттiлiктерi бар студенттердi камтымайды, бул нэтижелердiц жалпылануын шектеуi мYмкiн. Сондай-ак, жеке шектеулердiц эртурлшп мен кYPделiлiгi студенттердiц эр тобы Yшiн накты бейiмделу стратегияларын егжей-тегжейлi зерттеудi кажет ететiнiн ескерген жен. Бул тужырымдар бейiмделудiц накты аспектшерш зерттеуге жэне максатты бiлiм беру интервенцияларын дамытуга багытталган косымша зерттеулердщ бастапкы нYктесi бола алады.
Зерттеу физикалык жэне сенсорлык шектеулерi бар студенттердщ бшм беру ортасына бейiмделуi эртYрлi факторларга, соныц iшiнде оку ресурстарыныц KOлжетiмдiлiгiне жэне элеуметтiк колдауга байланысты екенiн керсеттi. Табысты бешмделуде сыныптастар мен мришмдердщ кабылдауы, сондай-ак стресст жецудiц тиiмдi стратегияларыныц болуы мацызды рел аткарады. Нэтижелер студенттердщ оку Yлгерiмiн де, психологиялык эл-аукатын да жаксартуFа ыкпал ететiн инклюзивт бiлiм беру ортасын курудыц мацыздыль^ын керсетедi. Мацызды тужырымдарFа карамастан, бул зерттеу одан эрi зерттеудi кажет ететш бiрнеше мацызды сурактарды ашык калдырады. Болашакта эртYрлi шектеулерi бар студенттердщ тиiмдiрек бейiмделуiне
ыкпал ететш накты бшм беру интервенцияларын эзiрлеуге жэне сынауга багытталган егжей-тегжейлi зерттеулер жYргiзу кажет. Сондай-ак, эртYрлi бшм беру саясатыныц осы студенттердщ когамга сэттi бейiмделуi мен интеграциясына эсерш зерттеу мацызды. Сонымен катар, зерттеу нэтижелершщ дэлдiгi мен жалпылануын арттыруга мYмкiндiк беретiн психологиялык эл-аукат пен бейiмделудi багалаудыц объективтi эдiстерiн эзiрлеуге жэне колдануга назар аудару керек. Бул багыттар ерекше кажеттiлiктерi бар студенттердщ бешмделу процестерiн тYсiнудi теревдетуге гана емес, сонымен катар оларды бiлiм берудi колдау мен элеуметпк интеграцияныц тиiмдi стратегияларын жасауга ыкпал етедi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Барнс К., Мерсер Г. МYгедектiктi зерттеу: элеуметтанулык кiрiспе // Полити Паблишинг. -2019. - 289 б.
2. Лазарус Р.С., Фолкман С. Кернеу, багалау жэне жещлдету // Спрингер баспасы. - 2018. -456 б.
3. Изакова А.Т. Инклюзивт бшм беру — Еуразия гуманитарлык институтындагы студенттерге колдау корсету // Еуразия гуманитарлык институты. - 2024.
4. Болысбаева А.К. Жогары бшм беру жYЙесiне бiрiншi курс студенттершщ бейiмделуi: кашыктан окыту контекстiнде // Психология жэне социология журналы. - 2021. - 76 том. № 1. - DOI: 10.26577/JPsS.2021.v76.i1.015
