Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА СЎЗ ЭРКИНЛИГИ ВА УНИНГ ҲУҚУҚИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА СЎЗ ЭРКИНЛИГИ ВА УНИНГ ҲУҚУҚИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

1
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА СЎЗ ЭРКИНЛИГИ ВА УНИНГ ҲУҚУҚИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

Toshkent davlat transport universiteti Tashkent State

Konstitutsiya — inson qadri uchun The Constitution — for Human Dignity

УЗБЕКИСТОНДА СУЗ ЭРКИНЛИГИ ВА УНИНГ ХУКУКИЙ

ЖИХДТЛАРИ

Журабоев Н. Ю.,

ТДТрУ доценти

E-mail: juraboyevnosir4@gmail .com Л. Атаханова, С. Шавкатова,

ТДТрУ талабалари

Суз эркинлиги - инсоннинг асосий шахсий ва фукароларнинг сиёсий хукукларидан биридир. Хрзирги даврда аксарият мамлакатларда «ахборот эркинлиги» деб аталадиган умумий хукукнинг таркибий кисми. Бу уз фикрини оммавий тарзда (огзаки ва оммавий ахборот воситаларидан фойдаланган холда ёзма) баён этиш имкониятини билдиради. Суз эркинлигига демократия куринишларидан бири сифатида каралади. Узбекистон Республикасининг Конституциясида бу хакда жумладан, шундай дейилган:"Х,ар ким фикрлаш, суз ва эътикод эркинлиги хукукига эга. Х,ар ким исталган ахборотни излаш, олиш ва таркатиш хукукига эга. Давлат Интернет жахон ахборот тармогидан фойдаланишни таъминлаш учун шарт-шароитлар яратади. Ахборотни излаш, олиш ва таркатишга булган хукукни чеклашга факат конунга мувофик хамда факат конституциявий тузумни, ахолининг соглигини, ижтимоий ахлокни, бошка шахсларнинг хукук ва эркинликларини химоя килиш, жамоат хавфсизлигини хамда жамоат тартибини таъминлаш, шунингдек, давлат сирлари ёки конун билан курикланадиган бошка сир ошкор этилишининг олдини олиш максадида зарур булган доирада йул куйилади" (33-модда).

Шунингдек, фикр юритиш ва уни ифодалаш эркинлиги факат давлат сири ва бошка сирларга тааллукли булган такдирдагина конун билан чекланиши мумкинлиги хам Конституцияда уз ифодасини

топган. Узбекистон Республикасининг «Давлат сирларини саклаш тугрисида»ги конунида давлат сирлари тоифалари аникданган ва улар хакидаги маълумотларни олиш ва таркатиш чегараланган. Албатта, суз эркинлиги бу мутлок эркинлик дегани хам эмас. Бу хакда Асосий ^онунимизда шундай дейилади:«Фукаролар Конституция ва конунларга риоя этишга, бошка инсонларнинг хукуклари, эркинликлари, шаъни ва кадр-

кимматини хурмат килишга мажбурдирлар» (60-модда).

Оммавий ахборот воситалари фаолиятини тартибга соладиган махсус конунлар хакида тухталадиган булсак, айтиш жоизки, бу хукукий

464

2024-yil, 7-dekabr

хужжатларнинг яхлит тизимини яратади, сохадаги муносабатларнинг хукукий аниклигини таъминлайди хамда оммавий ахборот воситаларининг амалда эркинлигини кафолатлашга хизмат килади. Узбекистон Республикаси Конституциясининг XV боби "Оммавий ахборот воситалари" деб номланган ва унда куйидаги хукукий асослар кафолатланган: "Оммавий ахборот воситалари эркиндир ва конунга мувофик иш олиб борадилар. Давлат оммавий ахборот воситалари фаолиятининг эркинлигини, уларнинг ахборотни излаш, олиш, ундан фойдаланиш ва уни таркатишга булган хукуклари амалга оширилишини кафолатлайди. Оммавий ахборот воситалари узи такдим этадиган ахборотнинг ишончлилиги учун жавобгардир (81- модда);

Цензурага йул куйилмайди. Оммавий ахборот воситаларининг фаолиятига тускинлик килиш ёки аралашиш конунга мувофик жавобгарликка сабаб булади" (82-модда).

Бундан ташкари, Узбекистонда суз эркинлигига оид конституциявий коидалар куйидаги конунларда аниклаштирилган ва ривожлантирилган: «Ахборот олиш кафолатлари ва эркинлиги тугрисида» (1997), «Оммавий ахборот воситалари тугрисида» (1997), «Журналистлик фаолиятини химоя килиш тугрисида» (1997), «Муаллифлик хукуки ва турдош хукуклар тугрисида» (1996), «Ноширлик фаолияти тугрисида» (1996), «Реклама тугрисида» (1998), «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тугрисида» (2002). Ушбу конунларнинг асосий максади Узбекистонда суз эркинлигини таъминлаш кафолатларига, хар кимнинг ахборотни эркин ва монеликсиз излаш, олиш, текшириш, таркатиш, фойдаланиш ва саклаш хукукларини руёбга чикаришга каратилгандир.

ОАВни куллаб-кувватлаш ва ривожлантиришда нодавлат тузилмалари мухим урин тутади. Узбекистон мустакил босма оммавий ахборот воситалари ва ахборот агентликларини куллаб-кувватлаш хамда ривожлантириш жамоат фонди, Электрон оммавий ахборот воситалари миллий ассоциацияси, Журналистлар ижодий уюшмаси ва бошка ташкилотлар ушбу йуналишда фаол иш олиб бормокда.

Узбекистон Республикасининг юридик ва жисмоний шахслари оммавий ахборот воситаларини таъсис этиш хукукига эгадирлар. Факатгина устав фондида чет эл инвестицияларининг улуши уттиз фоиздан ортик булган юридик шахсларнинг оммавий ахборот воситаларини ташкил этишига йул куйилмайди.

Ахборотдан фойдаланиш эркинлиги, шубхасиз, фукароларнинг ахборот хукукларини таъминлашнинг мухим омили хисобланади. "Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тугрисида"ги ^онун хар кимнинг ахборотни монеликсиз излаш, олиш, текшириш, таркатиш, ундан фойдаланиш ва уни

465

2024-yil, 7-dekabr

саклаш хукукини кафолатлайди. Аммо ахборотдан фойдаланиш эркинлиги, айниккса, у жамият хавфсизлиги, одамларнинг шаъни ва кадр-киммати сингари тушунчаларга дахл килса, мутлак булиши мумкин эмас. Бунда чекловларсиз бирор максадга эришиб булмайди. Инсон хукуклари ва асосий эркинликларини химоя килиш тугрисидаги Европа конвенциясига биноан, миллий хавфсизлик, худудий яхлитлик ёки жамоат тартиби максадида, соглик ва ахлокни мухофаза килиш, шахснинг обрусини ёки бошка хукукларини химоя килиш, махфий йул билан олинган ахборот таркатилишининг олдини олиш хамда одил судловнинг холислиги ва нуфузини таъминлаш учун суз эркинлиги чекланиши мумкин.

Шуни алохида кайд этиш керакки, Узбекистонда веб-сайтлар, блогерларнинг сахифалари айрим ривожланган мамлакатларда булгани каби руйхатдан утказилмайди. Аммо улар руйхатдан утказувчи органга оммавий ахборот воситаси сифатида руйхатдан утказишни сураб мурожаат килиши мумкин. Бу, табиийки, конунчиликда оммавий ахборот воситалари, журналистлар учун кузда тутилган имтиёз, кафолат ва имкониятлардан тулаконли фойдаланишига замин яратади. Бугунги кунда мамлакатимизда "Uz" доменида 30 мингга якин веб-сайтлар булиб, уларнинг 360 дан ортиги интернет оммавий ахборот воситаси сифатида фаолият юритади.

Мамлакатимизда веб-сайтлардан фойдаланиш бир холатда, яъни веб-сайт эгаси, шу жумладан, блогер "Ахборотлаштириш тугрисида"ги Конун талабларини бузиб, уз веб-сайтидан ва (ёки) веб-сайт сахифасидан мамлакатнинг мавжуд конституциявий тузумини, худудий яхлитлигини зурлик билан узгартиришга даъват этиш, уруш, зуравонлик ва терроризмни, шунингдек, диний экстремизм, сепаратизм ва фундаментализм гояларини таргиб килиш, давлат сири булган маълумотларни ёки конун билан курикланадиган бошка сирни ошкор этиш, миллий, иркий, этник ёки диний адоват кузгатувчи, шунингдек, фукароларнинг шаъни ва кадр-кимматига ёки ишчанлик обрусига путур етказувчи, уларнинг шахсий хаётига аралашишга йул куювчи ахборотни таркатиш ва бошкалар учун фойдалангандагина чекланиши мумкин.

Маълумки, ахборот таркатишда бевосита ва билвосита журналистиканинг урни бекиёс. Мавжуд конунларда бу хакда хам муайян жавобгарлик белгилаб куйилган. Масалан, "Журналистлик фаолиятини химоя килиш тугрисида"ги Конунда журналистнинг хукуклари билан бир каторда, мажбуриятлари кузда тутилган. Унга кура, журналист узи тайёрлаётган материалларининг тугри ёки нотугри эканлигини текшириши ва холис ахборот такдим этиши, айбсизлик презумпцияси принципига амал килиши, шахснинг хукуклари ва эркинликларини, шаъни ва кадр-кимматини хурмат килиши шарт.

466

2024-yil, 7-dekabr

Журналист уз касбига доир ахборотдан шахсий максадларда фойдаланиши, ахборот манбаи ёки муаллиф розилигисиз жисмоний шахснинг шахсий хаётига тааллукли маълумотларни эълон килиши, шунингдек, аудио ва видео ёзиш воситаларидан фойдаланиши мумкин эмас"

Хулоса килиб айтганда, бозор муносабатларига утиш шароитида Узбекистон ОАВ олдида мухим вазифалар турибди. Бир тарафдан, Узбекистонда хукукий давлат ва демократик жамият курилиши шароитида кишиларни оламда юз бераётган вокеалардан уз вактида ва холисона хабардор килиш, жамоат фикрини шакллантириш, республикада амалга оширилаётган ислохотларни хар томонлама ёритиш матбуот вакилларининг долзарб ва кундалик вазифаларидир. Иккинчи тарафдан, суз эркинлигини таъминлаш ва унинг хукукий асосларини янада мустахкамлаш хам мухмдир. Шу билан бирга, Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан 2017 йил 3 август куни юртимиз зиёлилари билан утган учрашувда таъкидланганидек: "Узбекистонда адабиёт ва санъат, маданият, оммавий ахборот воситалари, маънавият ва маърифат бизнесга айланмаслиги шарт ва биз бунга хеч качон йул куймаймиз".

Хулоса килиб айтганда, суз эркинлиги сохасида курилган чоралар халкаро хамжамият томонидан ижобий бахоланди. Натижада, 2019 йилда Узбекистон Матбуот эркинлиги индексида "кора зона"дан чикарилди.

REFERENCE:

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. Т., "Узбекистон", 2023.

2. Узбекистон РЕспубликаси Президенти Шавкат МИрзиёевнинг Узбекистон Республикасининг Конституцияси кабул килинганлигининг 32 йиллиги муносабати билан Узбекистон халкинга байрам табриги. - "Халк сузи", 06.12. 2024.

3. Одилкориев Х.Т. Конституция ва ижтимоий давлатчилик. - Т., "Yuridik adabiyotlar publish", 2022.

4. Янги Узбекистон - янгича дунёкараш. Рисола. Муаллифлар жамоаси. - Т., 2021.

467

2024-yil, 7-dekabr

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.