Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИК ТЕНДЕНЦИЯЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ МИСОЛИДА)'

ЗАМОНАВИЙ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИК ТЕНДЕНЦИЯЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
61
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетенция / таълим / категория / инновация / педагогик жараён / муҳит / ёндашув. / competence / education / category / innovation / pedagogical process / environment / approach.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Хожиева, Шаҳноза Абдуқайм қизи

Ушбу мақолада замонавий олий таълимда касбий тайёргарликни такомиллаштириш, халқаро рақобат шароитида ходимларни касбий тайёрлаш, таълим сифатини оширишга қаратилган фикр-мулоҳазалар хақида маълумотлар берилган. Олий таълимни ривожлантиришнинг ўзига хослиги ва тенденцияси турли соҳаларда юқори малакали профессионал кадрлар тайёрлаш учун шарт-шароитларни таъминлашдан иборат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF MODERN VOCATIONAL TRAINING TENDENCIES (IN THE EXAMPLE OF HIGHER EDUCATION)

This article provides information on the improvement of professional training in modern higher education, professional training of employees in the conditions of international competition, opinions aimed at increasing the quality of education. The uniqueness and trend of higher education development is to provide conditions for training highly qualified professional personnel in various fields.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИК ТЕНДЕНЦИЯЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ МИСОЛИДА)»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(10), October, 2023

ЗАМОНАВИЙ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИК ТЕНДЕНЦИЯЛАРИНИ

ТАХЛИЛ КИЛИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ МИСОЛИДА)

Ша^ноза Абдукайм кизи Хожиева

Немис тили назарияси кафедраси укитувчиси, УзДЖТУ

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада замонавий олий таълимда касбий тайёргарликни такомиллаштириш, халцаро рацобат шароитида ходимларни касбий тайёрлаш, таълим сифатини оширишга царатилган фикр-мулоуазалар хацида маълумотлар берилган. Олий таълимни ривожлантиришнинг узига хослиги ва тенденцияси турли соуаларда юцори малакали профессионал кадрлар тайёрлаш учун шарт-шароитларни таъминлашдан иборат.

Калит сузлар: компетенция, таълим, категория, инновация, педагогик жараён, мууит, ёндашув.

ABSTRACT

This article provides information on the improvement of professional training in modern higher education, professional training of employees in the conditions of international competition, opinions aimed at increasing the quality of education. The uniqueness and trend of higher education development is to provide conditions for training highly qualified professional personnel in various fields.

Key words: competence, education, category, innovation, pedagogical process, environment, approach.

КИРИШ

Илмий парадигмадаги «таълим»атамаси «педагогик/таълим жараёни» тушунчасининг деярли бир хил таркибий-мазмунли кисмлари билан боглик. Шу билан бирга, «таълим» атамасининг таърифи 1780 йилда И. Г. Песталоци дидактикаси томонидан киритилган ва узок ва;т давомида инсонга барча педагогик таъсирлар мажмуаси сифатида тушунилган деб хисобланади. Унинг мазмунига энг мухим аниклик 1978 йилда ЮНЭСКОнинг 20 Бош конференцияси материалларида кайд этилган, бу ерда таъриф янада замонавий талкинни олди ва таълим шахснинг кобилиятлари ва хатти-харакатларини такомиллаштириш жараёни ва унинг ривожланишини таъминлаши керак булган фукаролик, интеллектуал етуклик, шунингдек, индивидуал усиш ва хоказолар натижаси сифатида кабул килина бошлади.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

Тадкикотнинг бир кисми сифатида биз таълим тенденциялари ва замонавий олий таълимда касбий тайёргарликни такомиллаштириш йулларини танкидий куриб чикишни таълим, укув жараёни, ваколатлар, инновациялар, социализация ва таълим сохасидаги хамкорлик шакллари каби категорик тушунчаларни тушунтириш ва асослаш билан боглаймиз.

Худди шу нуктаи назарни В.В.Краевский хам кайд этиб, бу, авваломбор, таълим максадларидан унинг натижаларига утиш, таълим жараёнининг мухим белгилари таълим ва тарбиянинг яхлитлиги ва бирлиги хамда таълим, уларнинг барча таркибий кисмлари нисбий автономияга эга»эканлигини таъминлашдир.

Адабиётлар методологияси

Г.М. Коджаспирова ва А.Ю. Коджаспировлар таълим жараёнини учлик вазифасини - шахсни давлат таълим стандартига мувофик тайёрлаш, тарбиялаш ва ривожлантириш масалаларини хал этиш билан боглайдилар. Худди шу ёндашув рус тадкикотчилари Л.В. Блинова, А.А.Бодалева, И.А.Зимней, Л.В. Лвов, К. Г. Митрофанова, Т. А. В. Хуторский ва бошкаларнинг карашларида уз аксини топган. Илмий педагогик нуткда «мухит» тушунчаси билан, одатда, «шартлар - мухит - ахборот ва алока воситалари» триадаси узаро богликдир (Э. А. Алисов, М. С. Артюхина, В. Г. Афанасиев, Л. С. Выготский, Ю. С. Мануйлова, Г. И. Рогалева, Д. А. Хорват ва бошкалар). Улар касбий компетенциялар концепциясига когнитив, фаол (функционал-инструментал) ва шахсий компонентлар тупламини киритдилар. Шу билан бирга, тадкикотчилар «таълим жараёни хар кандай олий укув юрти фаолиятининг марказий бугини, асоси" эканлигини таъкидлаб, олий таълим дидактикаси доирасида таълим ташки мухит билан узаро очик алокада булишга, унинг ривожланишнинг янги даражасига утиш кобилиятини олдиндан белгилаб берувчи мураккаб тизим сифатида каралади.

Асосий кисм: Агар биз тугридан-тугри олий касбий таълим (кейинги уринларда - ОКТ) хакида гапирадиган булсак, шуни таъкидлаш керакки, у «махсус институционал мухит» сифатида «умумий холда таълим хизматлари амалга оширилишини таъминлайдиган меъёрлар ва ташкилотларнинг узаро богликлиги туплами, иерархияси, механизмлари» сифатида каралади. Касб-хунар таълими ижтимоий гурухларнинг узаро таъсири доирасида намоён буладиган ижтимоий муносабатларнинг энг мухим элементи сифатида эътироф этилади, у максадларга эришиш ва шахсни тарбиялаш, ижтимоийлаштириш ва касбий тайёрлаш вазифаларини бажаришга каратилган.

Замонавий касб-хунар таълими бугунги кунда жамият тараккиётининг мухим воситаси булиб, тажриба, «мерос» утказиш функциясини бажаради ва

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

мерос контекстида «уч компонент мавжуд: билим, кадриятлар (ижтимоий жихат) ва куникмалар (ваколатлар)».

«Компетенция», «Компетенцияга асосланган ёндашув» тушунчалари касбий тайёргарликнинг янада амалий йуналишини, унинг ишлаб чикариш ва бозор иктисодиёти талаблари билан богликдигини таъминлаш, шунингдек, очиклик ва жахон илмий фаолиятига ва технологик ютукларга тулик эътибор каратиш муаммоси билан боглик.

Мамлакатларнинг Болония декларациясига кушилиши, Европа Кенгаши Симпозиуми тавсияларининг кабул килиниши бу тушунчаларнинг таълим назарияси ва амалиётида кенг кулланилишига олиб келди. Британиялик экспертларнинг фикрига кура, куйидаги таърифни «компетентлик» тушунчаси билан боглаш мумкин: «малакали булиш кобилияти» ёки «стандартга мувофик бирор нарсани яхши (малакали) килиш кобилияти».

Таълим мухитининг инглиз тилидаги мазмунида компетенцияга асосланган ёндашувнинг таърифлари ва мохиятини тушунишнинг жиддий тахлили россиялик тадкикотчи Г.Р. Ишкилдина ва «барча хорижий мамлакатларда компетенцияга асосланган ёндашув компетенцияларнинг туртта асосий турининг бирлиги сифатида намоён булади» деган хулосага келди.

Куриниб турибдики, чет эллик олимлар ижтимоий компетенцияларни (улар алохида ажратилган ва шахснинг шахсий фазилатлари ва кадриятлари билан боглик), шунингдек, когнитив компетенцияларни (уз сохаси буйича харакат кила олиш учун билиш, билим эга булиш) уз ичига олган касбий (профессионал) компетенцияларни, хамда функционал (маълум бир вазиятда КАНДАЙ харакат килишни билиш) компетенцияларга эътибор каратадилар.

Шу билан бирга, турли муаллифларнинг хакикий профессионал компетенциялари куйидагича узаро касбий фаолиятда вазифаларни бажариш ва типик(оддий) муаммоли вазиятларни хал килиш, малака талабларини амалга ошириш учун зарур булган касбий билимлар, куникмалар ва умумлаштирилган харакат усуллари мажмуи билан, субъектнинг тажрибага эга эканлигини айтиш имконини берувчи касбий фаолият сохасидаги техник топшириклар билан, шахснинг касбий сохадаги муваффакиятли фаолиятини белгиловчи шаклланган шахсий фазилатларнинг ривожланган тизими билан боглик.

Шундай килиб, илмий ишларни тахлил килиб, тадкикот учун мухим булган биринчи оралик хулосаларга келамиз: замонавий жахон таълим мухитида «таълим» атамаси жуда кенг маънода - фукаро, касбий, ижодий шахсни шакллантириш максадида шахсни тайёрлаш, тарбиялаш ва ривожлантириш тизими сифатида талкин этилади; бу Конунчилик палатаси

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

TOMOHHgaH 2020-fiun 19-Mafiga KaSyn KunuHraH Ba CeHaT TOMoHugaH 2020-fiun 7-aBrycTga MatKynnaHraH «TatnuM Tyrpucuga^ru Y3ÔeKHCTOH PecnySnuKacu KOHyHuga xaM TaSuufi paBumga y3 u^ogacuHu Tongu; TatnuM ^apaëHu TagKuKOTHunap TOMOHugaH TatnuM, TapSua Ba maxc KaMonora ynnurugaH KenuS hukksh xonga gaBnar TOMOHugaH pe^anamrapunraH TatnuM Hara^anapura эpнmнmгa KaparanraH onufi TatnuM Myaccacacu ^aonuaraHuHr acocu cu^arnga эtтнpo$ этнпгaн.

Onufi TatnuM Myaccacacuga KacSufi TafiëprapnuK ^apaëHuHuHr MoxuaTu Kyfiugarunap SunaH Sofhuk SynraH KacSufi кoмпeтeнцнaпapнн maKmaHTupumgaH uSopar:

- KacSufi MyaMMonapHu TexHonoruK ^uxargaH TamKunnamrapunraH xan Kunumra TafiëpnuK SunaH (MyaMMOHu TymyHum, MatnyMorau TaHnam, yHu Taxnun Kunum, xapaKaraapHu pe^anamrapum, pecypcnapHu ®:anS Kunum, onuHraH Hara^anapHu TyFpu Saxonam Ba nafigo SynraH MyaMMonap SunaH Sofhuk xonga y3 xapaKaraapuHu Te3ga Ty3arum);

- xan этнпaётгaн KacSufi Ba3u$anapra MyBo^uK Ma3MyHnu Ba MaKcagnu xapaKar Kunum, MaB^yg pecypc acocuga ynapHu xan KunumHuHr aroHa TyFpu, MaKÖyn fiynuHu TaHnam KoSunuaTu SunaH;

- yKum gaBoMuga TynnaHraH, 3apyp SynraH Ba ManaKaBufi TanaSnapHu cu^arau Sa^apumra ëpgaM SepaguraH KoHCTpyKraB Ta^puSaHu aManra omupum KoSunuaTu öunaH;

- SurapyBHu ToMoHugaH KaSyn KunuHraH puBo^naHum Kagpuaraapu SunaH, yMpSog TatnuM, KacSufi y3uHu y3u TapSuanam, Metëpnap Ba KacSufi xy^K-areopHu KaSyn Kunum Ba SomKanap.

roKopuga afiTuS yTraHuMrogeK, onufi TatnuM Myaccacanapuga KacS-xyHap TatnuMuHuHr yKyB ^apaëHu TamKu MyxuT SunaH y3apo Tatcup Kunum ynyH ohuk öynraH MypaKKaS tu3um cu^araga HaMoëH Synagu, Sy yHuHr puBo^naHumHuHr aHru öocKunura yTum KoSunuaraHu onguHgaH SenrunaS Sepagu. ffly MyHocaSaT öunaH TatnuM coxacugaru нннoвaцнoн ®;apaëHnap xaKuga ranupum MyMKuH, Sy TexHonoruK Ba uKTucogufi pe^agaru y3rapumnap, umuMoufi Ba ^aMoar MyHocaSaraapugaru y3rapumnap SunaH Sofhuk.

TyFpugaH-TyFpu TatnuM coxacura TyxTanaguraH SyncaK, unMufi TagKuKoTnap Taxnunu myHu KypcaTaguKu, TatnuM TU3UMU TapaKKuëTuHuHr эвoпwцнoн puBo^naHum fiynuHu Ba yTraH fiu^nap aHtaHanapu xaMga WTyKgapuHu, myHuHrgeK yTMumgaru negaroruK Ta^puSa Ba SomKanapHu xucoSra onMacgaH, Kena^aK TatnuM эxтнё^пapннн nofiuxanamHuHr UMKOHU fiyK - TatnuM нннoвaцнacн geraHga Ha^aKaT aHrunuK, Sarau TatnuM Ta^puSacu Ba

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

анъаналарини узлаштирган, келажакда ривожланиш муаммоларини хал килиш учун замонавий вокеликка мослаштирилган инновация тушунилади. Мустакил танкидий фикрлашни ривожлантириш; касбий муаммоларни амалий хал этиш тажрибаси; касбий фаолиятда юз берадиган жуда куп узгаришларга тезда жавоб бериш кобилияти; пайдо булган муаммоларни уз вактида тахлил килиш ва хал килиш кобилияти; муваффакиятга йуналтирилганлик ва бошкалар. 21-асрнинг асосий ажралиб турадиган хусусияти инсон капитали, билим, цивилизациянинг ахборот асрига кириб боришини энг мухим ресурслардан бири деб хисоблайдиган "билимлар жамияти" айникса замонавий шаклда жамиятнинг ракобатбардош ресурсларига асос сола оладиган касб-хунар таълими сохасидаги инновациялар янги иктисодиётнинг шаклланишини ташкил килади. Аммо бунинг учун билим талабчан, амалиётга йуналтирилган ва доимий равишда янгиланиб туриши, шу жумладан, мутахассисларнинг саъй-харакатлари асосида шахснинг узи, касб эгаси ва уз билими хамда касбий махоратини ривожлантиришга куйган уз сармоялари хакидаги бу кимматли тушунча олий укув юртларида касбий тайёргарлик жараёнида белгиланиши керак. Шу муносабат билан Т.Шулц инсон билими "...инвестициялар атрибутига эга булган муайян фаолият турлари оркали ривожланади" деб ёзган ва олим инвестиция фаолиятининг бундай турларига уз-узини тарбиялашни боглаган.

Д.И Фелдштейн таъкидлаганидек, уз-узини тарбиялаш ва ривожланиш - бу харакатнинг энг юкори тури, «абадий усиш»дир, унинг ичида янги боскичдаги харакат, аввалги тур натижаларини сублимация килиш ва кенгайтириш ётади.

ХУЛОСА

Глобаллашув жараёнлари таъсири остида дунёда янги иктисодий сиёсат, олий касбий таълим парадигмаси узгармокда: «бутун хаёт учун» таълим шаклидан «бутун хаёт давомида» таълим парадигмасига узгармокда.

Максадли касбий тайёргарлик доирасида уз-узини тарбиялаш тушунчаси билан хозирги вактда ахборот ва хулк-атвор компетенциялари боглик. Шу билан бирга, ахборот компетенцияси ахборотлар массиви билан ишлаш, уни танлаш, тизимлаштириш, тахлил килиш ва таржима килишнинг доимий ривожланиб борувчи ва янгиланиб борувчи куникмаларини белгилайди; хулк-атвор компетенцияси касбий фаолиятнинг маълум бир турида керакли натижаларни олиш алгоритмлари билан боглик.

Олий таълимнинг ахборотга бой таълим мухити уз-узини тарбиялаш, билим даражасини саклаб колиш учун катта ахамиятга эга.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

АДАБИЁТЛАР РУЙХДТИ (REFERENCES)

1. Хожиева, Ш. А. К. (2023). ОЛИЙ ТАЪЛИМДА ЗАМОНАВИЙ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИК ТЕНДЕНЦИЯЛАРИНИ ТАДЛИЛ ^ИЛИШ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3(1), 215-222.

2. Ляшенко, М. А. Политика и деятельность ЮНЕСКО в области образования, вторая половина XX века: дис... канд. исторических наук : 07.00.03, М. А. Ляшенко.- Москва, 2001.- 200с.

3. Сластенин, В. А.Педагогика [Текст]: учеб.пособие для студ. пед.учеб.заведений / В. А. Сластенин, И. Ф. Исаев, Е. Н. Шиянов; под ред. В. А. Сластенина. - М: Изд. центр «Академия», 2002. - 576 с..- С.21.

4. МакароваН.С.Развитие дидактического знания об образовательном процессе в высшей школе, дис.. .докт.. .пед.наук, Омск - 2014, С. 3.

5. Abdullayeva, M. (2022). THE APPEARANCE OF THE TERM "EDUCATION DICTIONARY" IN WORLD LINGUISTICS IS ANALYZED. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(Special Issue 29), 48-52.

6. Скоблева, Э. И. Высшее профессиональное образование как институциональная система/ Э. И. Скоблева// Вестник АГТУ. -2010. -№ 2. -С.30

7. Yakubovna, Abdullayeva S. "Formation of Local Budget Revenues in the Modernization of the Economy." JournalNX, vol. 6, no. 10, 2020, pp. 189-191.

8. Keldiyorovna, B. D., & Yakubovna, A. S. (2019). Axiological evaluation as the base of knowledge and cultural research of the Spanish and Uzbek languages. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(2 Special Issue 11), 3755-3759. https://doi.org/10.35940/ijrte.B1486.0982S1119

9. Sokhibakhon Yakubovna Abdullayeva. (2021). THE EFFECTIVE USE OF VIDEO TASKS IN THE GERMAN LANGUAGE LESSONS. Emergent: Journal of Educational Discoveries and Lifelong Learning (EJEDL), 2(08), 1-5. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/QG2X7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.