CC BY
181
Гидрометеорология және экология №1 2024
ӘОЖ 551.524.3 ҒТАМР 37.23.29
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ 1961...2020 ЖЫЛДАР
АРАЛЫҒЫНДА ӨЗГЕРУІ
Н.С. Абдолла1,2*, А.С. Нысанбаева2 г.ғ.к., А.К. Әбдіразақ3
1«Қазгидромет» РМК , Астана, Қазақстан
2әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан
3РМК «Қазаэронавигация», Астана, Қазақстан
E-mail: [email protected]
Мақаланың мақсаты қазіргі уақытта климат өзгеруінің айқын көрсеткіштерінің бірі
ауа температурасының динамикасын Қызылорда облысының мысалында талдау және
аталған аумақта ауа температурасының ұзақ уақыт бойы өзгеру тенденцияларын анықтау
болып табылады. Қазақстанның оңтүстік-батысында орналасқан, құрғақ климатымен
ерекшеленетін және экологиялық апатты аумаққа кіретін Қызылорда облысындағы
ауа температурасының өзгерістерін қарастыру осы бағытта жүргізілетін зерттеулердің
маңыздылығын көрсетеді. Беріліп отырған жұмыста авторлар Манн–Кендаллдың па-
раметрлік емес статистикалық әдісіне сүйене отырып, 1961...2020 жылдар аралығын-
дағы ауа температурасының өзгерістерін зерттеді. Манн–Кендалл әдісі зерттелетін
деректердің монотонды трендінің болуын анықтауда қолданылады. Сонымен қатар,
уақыт қатарларын бағалау нәтижесінің дәлдігін арттыруға бағытталады және тренд-
тің болуын анықтауға мүмкіндік береді. Алынған нәтижелер Қызылорда облысының
уақыттық қатарында температураның айтарлықтай өзгеруімен сипатталды. Таңдалған
кезеңде Сен критерийі бойынша өзгерістерді бағалау барысында температураның орта-
ша жылдық өзгерістері 0,02...0,05°С-қа артқаны атап өтілді. Маусымдық тенденциялар
жыл бойы орташа температураның жоғарылауын көрсетті, ал көктем мен жаз айлары
Қызылорда облысында байқалған жылынуға айтарлықтай үлес қосты. Зерттеу барысын-
да алынған нәтижелер аймақтық климаттың өзгеруін бағалауға негіз бола алады. Се-
бебі метеорологиялық параметрлер, атап айтқанда ауа температурасы Қызылорда об-
лысы ауасының ластануын зерттеудегі маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Түйін сөздер: Қызылорда облысы, ауа температурасы, климат өзгерісі, Sen критерийі, параметрлік
емес Манн Кендалл сынағы
Қабылданды: 20.12.23
DOI: 10.54668/2789-6323-2024-112-1-65-78
КІРІСПЕ соңғы бірнеше онжылдықта жарты шардың
Климат динамикалық форма ретінде басқа аймақтарына қарағанда жылдамырақ
тарихи өткен кезеңде үнемі өзгеріп отырды, жылынғаны зерттеулер нәтижесінде
қазіргі уақытта да өзгеруде және болжамдарға белгілі болды (Santer және т.б., 2018).
сәйкес болашақта да өзгереді (NRC, 2020). Жер бетіндегі температураның көтерілуі
Дегенмен, қазіргі климаттың бұрынғы мен жауын-шашынның ықтимал азаюына
климаттан айырмашылығы, атмосфераның байланысты Орталық Азияның онсыз да
төменгі қабатының жылынуына құрғақ жерлері ауқымды құрғақшылық
антропогендік әсерлердің көп қатысы бар кезеңдерін арттырды (de Beurs және т.б 2018).
(МГЭИК, 2014). Атмосфералық жылынуды Қазақстан аумағында да климаттың
және климаттың өзгеруінің басқа аспектілерін өзгеруі айқын көрініс тапты. Республика
көрсететін зерттеулер (MacKay және Ko территориясында ауыл шаруашылығы,
2001; Kugan және Guo 2014; Alexander криосфера, қоршаған орта, денсаулық
2016) Орталық Азия аймағына ерекше назар сақтау, су ресурстары, өнеркәсіп және
аудара отырып, жаһандық және аймақтық инфрақұрылымды дамыту сияқты әртүрлі
ауқымда кең ауқымда жүргізіле отырып, салаларда климаттың өзгеру әсерінің
солтүстік жарты шардың ортаңғы ендіктері,
65
2
Ғылыми мақала Абдолла, Нысанбаева, Әбдіразақ. Қызылорда облысындағы...
белгілерін әртүрлі белгілермен сипатталды басқа жергілікті табиғи аймақтарды қамтиды
(ЕЭК ООН 2019). Қазақстанның климатын (Yao және Chen 2014). Өнеркәсіптік секторлары
ертерек зерттеуді алғашқы болып 19 дамыған қазіргі Қазақстан аймақтық және
ғасырдың екінші жартысында (1927 жыл) ғана салалық ауқымда экологиялық проблемаларға
Пономарев пен Борсук жүргізе бастады және тап болып отыр (T. Alimbaev және т.б., 2020).
алынған зерттеулер нәтижесінде Қазақстанда Қазақстанның ең ірі аймақтарының бірі –
гидрометеорологиялық станциялардың Қызылорда облысындағы экологиялық жағдай
сирек кездесетінін анықтады. Сонымен талқыланады. Осыған орай, ХХ ғасырдың
қатар, Өтешевтің редакциясымен (1959 аяғында Қызылорда облысының барлық дерлік
ж.) Қазақстан климаты туралы алғашқы өнеркәсіп орталықтары алаңдатарлық және
көлемді монографиялық зерттеу жарық күрделі экологиялық ахуалы бар аймақтар
көрді. Қазақстандағы жылдық, маусымдық санатына енгізілгені маңызды. Жер шарындағы
және айлық температура тенденцияларын ең ірі экологиялық проблемалардың бірі – бұл
параметрлік емес статистикалық әдістерді күндері өте өткір болған Арал проблемасы.
қолдана отырып, 1970–2017 жылдар аралығын Аймақтың әлеуметтік-экономикалық және
зерттеді (Faruq және т.б., 2021). Бұл ретте экологиялық жағдайы жергілікті халықты
кейбір зерттеулер климаттық параметрлер әлеуметтік қорғау шараларын заңнамалық
(температура, жауын-шашын және жел) мен тұрғыдан шешуді және құқықтық реттеуді
ауылшаруашылық дақылдарын (яғни бидай талап етті. Қызылорда облысының барлық
өндірісі) (UNDP 2013; Нысанбаева және аудандары мен Қызылорда қаласы экологиялық
т.б., 2019), табиғи өсімдіктер, шөлейттену, апат аймағы деп жарияланды (Regional program
құрғақшылық өзгермеліліктерінің for environmental protection, 2009). Аймақ
байланыстарына бағытталған (Сальников үшін кеңістіктік және уақытша қол жетімді
және т.б., 2014). Осы ретте, ауылдық толық емес және тұрақсыздандырылған
жермен салыстырғанда температураның деректер жиынтығына байланысты зерттеулер
салыстырмалы түрде жоғарылауы шектелген және Қазақстан сияқты кең
(Argüeso және т.б., 2013) қалалар мен қала аумақты қамту үшін жерүсті бақылау
маңындағы аудандар арасында температура станцияларының тығыз желісі қажет болады.
айырмашылығы бар екенін көрсетеді Зерттеудің мақсаты әртүрлі уақыт
(Yamamoto және т.б., 2006). IPCC 2013 мәліметі бағамында температураның кеңістіктік
бойынша, Қазақстанда температураның динамикасын, сондай-ақ құрғақшылық сияқты
айтарлықтай жоғарылауы байқалды, бұл температураға сезімтал салаларды түсіну
бірқатар экологиялық проблемаларға алып үшін пайдалы болады. Ауа температурасының
келді, олардың ішінде су тапшылығы мен айлық және маусымдық тенденциялары,
су күйзелісі аса маңызды болып табылады. әсіресе вегетациялық кезеңге сәйкес келетін
Елдегі бидай өндірісі мен экспортының негізгі салалар, егістіктің дамуы мен өнімділігі
аймағы болып табылатын республиканың туралы маңызды ақпаратты бере алады және
солтүстік бөлігі жылу толқындары, топырақ Қызылорда аймағы үшін қолайлы бейімделу
ылғалдылығы, дала және орман зоналарының стратегияларын ұсынуға көмектеседі.
салқындауы салдарынан құрғақшылық Зерттеу тақырыбы су ресурстарының
сипатында бірнеше климаттық әсерге ұшырады тапшылығы және жаңбырлы егіншілік
(UNECE 2019). Далалық аумақта жылыну жағдайында, облыс аумағының ластануына
тенденциясы сақталатынын, ал құрғақшылық әсер ететін метеорологиялық параметрлерді
тенденциясы Арал маңындағы шөлдерде зерттеу барысында өте өзекті болып
байқалатынын көрсетті (Russell және т.б., табылады. Осылайша, бұл зерттеудің негізгі
2018). Метеорологиялық құрғақшылық елдің міндеттері ауа температурасы өзгерістері
оңтүстік бөлігінде тұрақты құбылыс ретінде мен тенденцияларының сипаты, шамасын,
сипатталады (Dubovyk және т.б., 2019). орташа уақыттық қатарын, сондай-ақ аталған
Бірнеше зерттеулер Қазақстанның бүкіл параметрлердің базалық кезең мен ағымдағы
аумағын (Salnikov және т.б., 2014; Russell және кезең үшін айырмашылығын анықтау және
т.б., 2018) және Сырдария бассейні сияқты бағалау болып табылады. Аталған міндеттерді
66
3
Гидрометеорология және экология №1 2024
орындау барысында, жылдық, маусымдық Абсолютті биіктігі 100 м-ге дейін жететін
және орташа айлық ауа температурасы Арал маңындағы Қарақұмдар толқынды-
тенденциялары есептеліп, параметрлік емес төбелі рельефпен сипатталады, оларда
емес Манн-Кендалл статистикалық әдісті бекітілген түйнек құмдар басым, ал кейбір
қолдану арқылы өзгерістері анықталды. жерлерде барқыттар кездеседі. Сырдария және
Сарысу жазықтары, аттас өзендердің бойында
ЗЕРТТЕУ АЙМАҒЫ орналасқан, жазық және сазды жерлер.
Қызылорда облысы Қазақстанның Жалпы бұл белдеудің климаты жаздың
оңтүстік бөлігінде орналасқан. Шығысында ұзақ ыстықтығымен, осы ендіктер үшін
және оңтүстік-шығысында Оңтүстік суық қыспен, ауаның өте құрғақтығымен,
Қазақстанмен, солтүстігінде Қарағандымен, аз бұлттылығымен, жыл бойына біркелкі
солтүстік-батысында Қазақстан таралмаған жауын-шашынның аздығымен
Республикасының Ақтөбе облыстарымен, және қар жамылғысының шамалы болуымен
оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен сипатталады. Бұл климаттық режим аймақтың
шектеседі. 1938 жылы 15 қаңтарда құрылған. Еуразия материгінің ішіндегі орналасуымен,
Ауданы бойынша облыс республикада оның оңтүстіктегі жағдайымен, атмосфералық
төртінші орында. Әкімшілік орталығы – циркуляцияның ерекшеліктерімен, жер
Қызылорда қаласы. Жер шарындағы ең ірі асты бетінің сипатымен және басқа
экологиялық апаттардың бірі – өте өткір болған факторлармен анықталады. Континенттік
Арал проблемасы Қызылорда аймағында климат метеорологиялық элементтердің үлкен
орналасқандықтан облыстың барлық аудандары ауытқуларында, олардың тәуліктік, айлық және
экологиялық апат аймағы деп жарияланды. жылдық циклдерінде көрінеді. Солтүстікке
Облыс аумағы Арал теңізінің шығысында қарай ашықтық суық ауа массаларының аймаққа
Сырдария өзенінің төменгі ағысында, негізгі еркін еніп, әсіресе қыста кенеттен суытуына
бөлігі Тұран ойпатында (биіктігі 50-200 м) мүмкіндік береді. Жылына 100...190 мм-ден
орналасқан. Облыстың батысы Арал теңізімен аспайтын жауын-шашын аз болатын аймақтың
іргелес, оңтүстік-шығысында Қаратау климатына тән құрғақшылық ерекшеліктердің
жотасының солтүстік-батыс сілемдері мен бірі. Жауын шашын жыл мезгілдері бойынша
тау етегі жазықтары, солтүстік-батысында біркелкі таралмаған, негізінен қыс пен
Арал Қарақұмының таулы құмдарының кең көктемде болады, жалпы жауын-шашынның
алқаптары бар. Сырдарияның сол жағалауында 60% құрайды. Облыстың барлық аумағында
Жаңадария мен Қуаңдарияның құрғақ жиі және күшті желдер басым, орташа жылдық
арналары арқылы кесілген Қызылқұмның жылдамдығы 3,1 ден 6,0 м/с-қа дейін соғады.
қыратты-жоталы құмдарының кең кеңістігі Қыста бұл желдер қар жамылғысын ұшырып,
бар. Оң жағалауында төбешіктер (Егізқара), топырақтың терең тоңуына әкеліп соғады, ал
құмды аймақтар (Арысқұм, т.б.), сортаңдар жазда шаңды дауылдар байқалады. Негізінен
алып жатқан таяз алаптар бар. Солтүстігінде облыстың барлық аумағы солтүстік-шығыс
дөңес құм массивтері (кіші Борсық және Арал бағытта жиі және күшті желмен сипатталады.
Қарақұмы) бар. Төтенше оңтүстік-шығыста (Өтешов А.С., Қазақстан климаты).
Қаратау жотасының (биіктігі 1419 м дейін)
солтүстік-батыс сілемдері облыс аумағына БАСТАПҚЫ ДЕРЕКТЕР МЕН
кіреді. Тұран ойпаты – шеткі шетінен орталыққа ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
қарай біртіндеп төмен түсетін кең ойыс жазықта Метеорологиялық станцияларды
сазды жазықтармен қиылысатын бірқатар таңдау. Метеорологиялық станцияларды
ірі құмды массивтер бар. Кейбір жерлерде таңдау климаттың жалпы өзгеруін және белгілі
шағын қалдық таулар (Қазақтау, Жетімтау және бір аймақтың өзгермелілігін түсіну үшін өте
т.б.) кездеседі. Арал маңындағы Қарақұмдар маңызды. Таңдалған станциялардың таралуы
Арал маңындағы құмды шөл. Арал теңізінің кеңістіктік таралудың айқын бейнесін дұрыс
солтүстік-шығысында орналасқан, оңтүстігінде түсіну үшін әрбір алдын ала анықталған
Сырдария өзенімен шектеседі. Шөл аумағының климаттық аймақ пен биіктік белдеуі қамтылуы
көп бөлігі Қызылорда облысының Арал және керек. Осыған ұқсас себептерге байланысты
Қазалы аудандарының шегінде орналасқан. зерттелетін Қызылорда облысының аймағы
67
4
Ғылыми мақала Абдолла, Нысанбаева, Әбдіразақ. Қызылорда облысындағы...
1-кесте
Қызылорда облысы аумағында орналасқан метеостанциялар
Тұран ойпаты
Теңіз деңгейінен
Метеостанция Синоптикалық индекс Ендік Бойлық
биіктік
Арал теңізі 35746 46,8 61,65 52
Қазалы 35849 45,8 62,11 66
Жосалы 35953 45,5 64,09 99
Шірік-Рабат 38049 42,9 72,8 88
Қарақ 38051 44,8 63,2 90
Жазық дала
Злиха 35969 45,2 66,8 138
Қызылорда 38062 44,8 65,53 129
Шиелі 38069 44,2 66,73 151
Аққұм 38191 43,72 67,42 174
үшін де метеорологиялық станцияларды таңдау дың температура мен жауын-шашынның ди-
кезінде бірнеше факторлар ескерілді (1 кесте). намикасы қарастырылды. Екі кезең қатарынан
Қызылорда облысының физикалық-геогра- облыстың орташа ауа температурасы сипат-
фиялық орналасуына байланысты 2 аумаққа тамасына салыстырмалы талдау жүргізілді:
бөлініп, Тұран ойпатына кіретін – Арал теңізі, 1961...1990 жж. және 1991...2020 жж. Дүни-
Қазалы, Қарақ. Жосалы, Шірік-Рабат метео- ежүзілік метеорологиялық ұйым анықтаған-
станциялары және жазық далада орналасқан – дай, 30 жылдық кезеңдерде есептелген орта-
Қызылорда, Шиелі, Злиха, Аққұм метеостанци- ша климаттық көрсеткіштер: 1991 жылғы 1
ялардың мәліметтері қарастырылды (сурет 1). қаңтардан 2020 жылғы 31 желтоқсанға дейінгі
Бастапқы деректер. Бұл мақалада климаттық стандартты нормалар болып та-
РМК «Қазгидромет» мемлекеттік гидрометео- былады. Белгілі бір уақыт аралығындағы ауа
рологиялық қорының 1961...2020 жылдар ара- температурасы өзгеруін бағалау үшін ең кіші
лығындағы ауа температурасының жылдық, квадраттар әдісімен анықталатын сызықтық
мезгілдік, айлық мәліметтері пайдаланылады. тренд коэффициенттері пайдаланылды.
Қызылорда облысы аумағындағы станциялар-
Сур.1. Қызылорда облысында метеорологиялық станциялардың бөлініп орналасу карта-схемасы.
68
5
Гидрометеорология және экология №1 2024
Зерттеу әдісі. Қазіргі климаттық өз- НӘТИЖЕЛЕР МЕН ТАЛДАУ
герістер температура параметрі бойынша мо- Температурадығы тенденциялар. Қа-
нотонды өсу немесе төмендеу тенденциясы- зақстанның барлық облыстарының аумағын-
ның талдауы Манн- Кендалл статистикалық да орташа жылдық ауа температурасының
сынағы (Манн, 1945) көмегімен орындалды. тұрақты жоғарылауы байқалады. Қазақстан
Манн-Кендал тесті берілген уақыт қатары- аумағы бойынша орташа алғанда ауаның ор-
ның деректерінде кез келген өсу немесе кему таша жылдық температурасының жоғарылауы
үрдісін анықтайды. Нөлдік гипотеза (Н0) әр 10 жыл сайын 0,32 ºС құрайды (Қазақстан
белгіленеді, ол жоғары немесе төмендеу тен- климатының өзгеру мониторингісінің жыл
денциясының бар екендігін білдіретін альтер- сайынғы бюллетені, 2021). Осы ретте, Қызы-
нативті гипотезадан (Н1) айырмашылығы де- лорда облысы бойынша орташа температура-
ректерде монотонды тенденцияның жоқтығын ның көпжылдық тенденцияларын талдау үшін
білдіреді. Манн-Кендалл сынағы климаттық 1961 жылдан 2020 жылға дейін 60 жылдық
және гидрологиялық деректер сериясындағы уақыт шкаласы бар 9 метеостанция таңдал-
монотонды үрдістерді анықтау үшін кеңінен ды. Температураның уақытша қатарын дина-
қолданылады (Faruq I және т.б., 2016). Есеп- микалық талдау Қызылорда территориясында
теу тұрғысында қолданылатын бұл сынақ орташа жылдық температураның жоғарыла-
түрі, R программалау тілінде жинақталған. уының елеулі өзгерісі байқалатынын көрсетті.
Сур.2. Тұран ойпаты бойынша ауа температу- Сур.3. Жазық дала бойынша ауа температура-
расының (ºС) 1961...2020 жылдар аралығындағы сының (ºС) 1961...2020 жылдар аралығындағы
таралу динамикасы таралу динамикасы
Қызылорда облысы бойынша ауа кезеңіндегі орташа көпжылдық ауа температу-
температурасы өзгеруінің динамикасы ау- расының айырмашылығы көрсетілді (3-кесте).
мақты физикалық-географиялық аудан- Ағымдағы 1991...2020 жж. кезеңде ба-
дастыру арқылы көрсетілді. Тұран ойпа- залық 1961...1990 жж. кезеңіне қарағанда ауа
тында орналасқан Арал теңізі, Қазалы, температурасының өсуі анықталды: максимал-
Жосалы, Шірік-Рабат, Қарақ МС-да 1961...2020 ды мәні Арал теңізі МС-да – 1,2˚С, минималды
жж. кезеңі бойынша ауа температурасының мәні Қазалы МС-да – 0,9˚С. Жылдың суық ке-
әрбір 10 жыл сайын 0,29...0,43˚С аралығын- зеңінде (қаңтар-наурыз) ауа температурасының
да өсуінде оң тенденция бақыланды (2-сурет). өсуі 1,0 3,2˚С, төмендеуі қараша және желтоқсан
Жазық дала бөлінісі бойынша орналасқан айларында 0,003... 0,6˚С диапазонында болды.
Аққұм, Злиха, Қызылорда, Шиелі МС-да ауа тем- Жылдың жылы кезеңінде (сәуір-қазан) 1991...
пература тенденциясының 10 жылда 0,28...0,49˚С 2020 жж., 1961...1990 жж. салыстырғанда ауа
оң мәні бақыланып, детерминация коэффици- температурасының өсуі 0,1...1,9˚С бақыланып,
енті 0,2...0,5 аралығында болды (3 сурет, 2 кесте). тек қана шілде айында Қазалы МС-да минус
1960...1990 жж. және 1991...2020 жж. 0,2˚С мәнімен төмендеуі анықталды (3 кесте).
69
6
Ғылыми мақала Абдолла, Нысанбаева, Әбдіразақ. Қызылорда облысындағы...
2-кесте
Қызылорда облысы аумағында орналасқан метеостанциялар
Ауа температура тенденциялары
Метеостанциялар
у R2
Арал теңізі y = 0,0436x + 7,1124 R² = 0,3889
Қазалы y=0,0293x + 8,2772 R² = 0,2326
Тұран ойпаты Жосалы y=0,0348x + 8,4374 R² = 0,3033
Шірік-Рабат y=0,0392x+9,8862 R² = 0,3838
Қарақ y=0,0369x + 8,9692 R² = 0,3517
Злиха y = 0.0316x + 8.6433 R² = 0.2747
Қызылорда y = 0.0499x + 8.9608 R² = 0.5168
Жазық дала
Шиелі y = 0.0383x + 10.109 R² = 0.4439
Аққұм y = 0.0282x + 11.365 R² = 0.2625
3-кесте
Тұран ойпаты метеостанциялары бойынша 1961...1990 жж. және 1991...2020 жж.
кезеңіндегі орташа көпжылдық ауа температурасының айырмашылығы
Ай
Метеостанция Кезең Жыл
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Тұран ойпаты
1961-1990 -12 -12 -2,9 10,0 18,4 24,2 27,1 24,2 17,5 7,6 -0,2 -7,3 7,9
Арал Теңізі 1991-2020 -10,7 -9,4 0 11,8 19,7 25,8 27,7 25,7 18,1 9,2 -0,5 -7,9 9,1
айырмашылық 1,3 2,6 2,9 1,9 1,3 1,6 0,6 1,5 0,6 1,6 -0,3 -0,6 1,2
1961-1990 -10,1 -9,9 -0,8 11,3 19,3 24,6 27,1 24,1 17,3 7,8 0,5 -5,9 8,8
Қазалы 1991-2020 -8,9 -7,2 1,9 12,4 20,0 25,4 26,9 24,7 17,5 9,3 0,2 -6,5 9,6
айырмашылық 1,1 2,7 2,7 1,1 0,6 0,8 -0,2 0,7 0,2 1,4 -0,3 -0,6 0,9
1961-1990 -9,1 -8,7 0,8 12,1 19,8 25,4 28,1 24,9 18,0 8,3 0.93 -5,2 9,6
Қарақ 1991-2020 -7,8 -5,4 3,2 13,2 20,7 26,5 28,3 25,9 18,5 9,8 0.89 -5,6 10,7
айырмашылық 1,3 3,2 2,5 1,1 0,9 1,1 0,2 1,0 0,5 1,5 -0.05 -0,4 1,1
1961-1990 -10,1 -10,1 -0,5 11,7 19,6 25,3 28,0 24,9 17,9 7,9 0.273 -6,1 9,1
Жосалы 1991-2020 -9,1 -7,0 2,0 12,6 20,2 26,3 28,1 26,0 18,3 9,4 0.270 -6,6 10,0
айырмашылық 1,0 3,1 2,6 0,9 0,6 1,0 0,1 1,0 0,5 1,5 -0.003 -0,5 1,0
1961-1990 -8,0 -7,0 2,2 12,9 20,5 26,2 28,8 25,8 18,7 9,1 1,8 -4,2 10,6
Шірік-Рабат 1991-2020 -6,5 -4,0 4,5 14,0 21,5 27,4 29,4 27,1 19,4 10,5 1,5 -4,5 11,7
айырмашылық 1,5 3,0 2,2 1,1 1,0 1,2 0,5 1,3 0,6 1,4 -0,3 -0,3 1,1
Сур.4. Тұран ойпатының 1961...1990 жж. кезеңіндегі ауа температурасының (ºС) динамикасы
70
7
Гидрометеорология және экология №1 2024
Сур.5. Тұран ойпатының 1991...2020 жж. кезеңіндегі ауа температурасының (ºС) динамикасы
Тұран ойпатында орналасқан ме- ағымдағы 1991...2020 жж. кезең үшін 10
теостанциялар үшін 1961...1990 жж. база- жылда ауа температурасында 0,37...0,53˚С
лық кезеңінде ауа температурасы тенден- мәнімен неғұрлым оң тенденция байқалды.
циясы 10 жыл 0,15...0,36˚С бақыланды. Ал,
4-кесте
Жазық дала метеостанциялары бойынша 1961...1990 жж. және 1991...2020 жж. кезеңіндегі
орташа көпжылдық ауа температурасының айырмашылығы
Жазық далада орналасқан МС-лар үшін ауа қаңтар-наурыз айларының аралығында ауа
температурасының деректерінің базалық пе- температурасының өсуі 0,1...3,0˚С, төмендеуі
риод (1961...1990) пен ағымдағы периодтың желтоқсан айында 0,02...0,4˚С диапазонында
(1991...2020) айырмашылығы көрсетілді. болды. Жылдың жылы кезеңінде (сәуір-қазан)
1991...2020 жж. кезеңде базалық 1961...1990 1991...2020жж., 1961...1990 жж. салыстырған-
жж. кезеңіне қарағанда негізінен ауа темпе- да ауа температурасының өсуі 0,1...2,0˚С ара-
ратурасының максималды өзгерісі Қызылор- лығында болды, тек қана шілде айында Зли-
да МС-да (1,4˚С), мнималды өзгерісі Аққұм ха МС(-0,4˚С) және Аққұм МС да (-0,04˚С)
МС-да (0,7С˚) анықталды. Ағымдағы кезеңнің төмендеуі бақыланды (4 кесте).
71
8
Ғылыми мақала Абдолла, Нысанбаева, Әбдіразақ. Қызылорда облысындағы...
Сур.6. Жазық даланың 1961...1990 жж. кезеңіндегі ауа температурасының (ºС) динамикасы
Сур.7. Жазық даланың 1991...2020 жж. кезеңіндегі ауа температурасының (ºС) динамикасы
Жазық дала аумағында орналасқан уақыт шкаласы бар 9 метеостанция таңдал-
метеостанциялар үшін 1961...1990 жж. база- ды. Температуралық уақыт қатарын талдау
лық кезеңінде ауа температурасы тенденци- облыс аумағында орташа жылдық темпера-
ясының 0,18...0,36˚С/10 жыл өсуі анықтал- тураның жоғарылауының елеулі (p<0,001)
ды. Ағымдағы 1991...2020 жж. кезең үшін тенденциясы бар екенін көрсетті. Мұны па-
ауа температурасының өсу тенденциясы раметрлік емес Манн-Кендалл статистика-
0,48...0,64˚С/10 жыл құрады. лық сынағы растады және әрбір метеостан-
Манн-Кендалла сынағы бойынша циядағы температуралық уақыт қатарларына
қазіргі климаттық өзгерістер. Қызылорда жылдық орташа температура мен маусымдық
облысы бойынша орташа температураның орташа температурамен көрсетілетін тен-
ұзақ мерзімді тенденцияларын талдау үшін денция бағытын анықтау үшін қолданылды.
1961 жылдан 2020 жылға дейін 60 жылдық
72
9
Гидрометеорология және экология №1 2024
5-кесте
1960...2020 жылдар аралығындағы Қызылорда облысының Тұран ойпатындағы метеостанциялар үшін
жылдық және маусымдық температуралардың (°C-де) Манн – Кендалл статистикасы (Z мәндері)
Ескерту: * - 90 % қамтамасыз деңгейі, ** - 95 % қамтамасыз деңгейі, *** - 99,9 % қамтамасыз деңгейі
6-кесте
1960...2020 жылдар аралығындағы Қызылорда облысының жазық даладағы метеостанциялар үшін
жылдық және маусымдық температуралардың (°C-де) Манн – Кендалл статистикасы (Z мәндері)
Ескерту: * - 90 % қамтамасыз деңгейі, ** - 95 % қамтамасыз деңгейі, *** - 99,9 % қамтамасыз деңгейі
73
10
Ғылыми мақала Абдолла, Нысанбаева, Әбдіразақ. Қызылорда облысындағы...
Статистика көрсеткендей, орташа жыл- бөлек 7 метеостанцияда 99,9% қамтамасыз
дық температура барлық станциялар үшін жоға- деңгейі байқалды. Күз мезгілінде ауа темпе-
рылау тенденциясы бар (оң Z мәндері). Қызы- ратурасының неғұрлым жоғары өзгеріс Қы-
лорда облысы аумағында орналасқан бірде бір зылорда МС болды, Шиелі, Қарақ, Жосалы,
метеостанцияда орташа жылдық температура- Шірік Рабат, Аққұм МС бойынша маңызды
ның теріс үрдісі байқалмады. Кестелерде 9 ме- өзгерістер бақыланды, Арал, Қазалы, Зли-
теостанция үшін орташа жылдық температура ха МС-да өзгерістер орын алмады. Ауа тем-
мен орташа маусымдық температура (көктем, пературасының ең төменгі маңызды өзгері-
жаз, күз және қыс) бойынша Манн – Кен- стері қыста (90% қамтамасыз деңгейі) Тұран
далл статистикасы берілген (5-кесте, 6-кесте). ойпатындағы кейбір метеостанцияларында
Облыс аумағындағы әр метеостанция (Қарақ, Шірік-Рабат МС), жазық даланың
үшін 60 жыл таңдалған уақыт кезеңінде тем- барлық метеостанцияларында сипатталды.
ператураның максималды мәні 0,05 C өскенін
көрсетті. Жылдық аралықта қарастырғанда, ҚОРЫТЫНДЫ
екі бөлініс аумағында орналасқан барлық ме- Бұл мақалада Қызылорда облы-
теостанцияларда ауа температурасының өте сының территориясында соңғы уақыт-
жоғары маңызды өзгерістер бақыланды: ең та байқалған ұзақ мерзімді температу-
жоғары өзгерушілік Тұран ойпаты үшін Арал ра тенденцияларын зерттеу нәтижелері
МС (0,04°C, қамтамасыз деңгейі 99,9%), жа- бойынша келесі қорытындылар жасалды:
зық дала бойынша Қызылорда МС (0,05°C, 1. Қызылорда аумағы бойынша зерт-
қамтамасыз деңгейі 99,9%) анықталды. Ма- телген 60 жыл ішінде орташа жылдық тем-
усымдық көрсеткіш бойынша барлық төрт ператураның айтарлықтай өсу үрдісі бай-
мезгілге сәйкес орташа температураның өсу қалды. Таңдалған уақыттық кезеңінде ауа
тенденциясы байқалды, әр түрлі таңдалған температурасының бірте-бірте 10 жылда
метеостанциялар үшін маңызды Z мәндерімен 0,2...0,89°С көтерілді деп сипаттауға болады.
сипатталды. Станциялардың ең аз саны қысқы 2. Орташа жылдық температура мән-
маусымда тіркелді, 7 метеостанция темпера- дері бойынша максималды жылдық өсу көр-
тураның елеулі тенденциясын көрсетті. Өзге- сеткіші Қызылорда МС-да 0,051°C құрады.
рушілік маңыздылығы қыстан басқа барлық 3. Барлық метеостанцияда төрт ма-
маусымдар үшін жоғары қамтамасыз деңгей- усымға сәйкес орташа температураның өсу
іне ие болды: тек Тұран ойпатындағы Шірік тенденциясы байқалды. Ауа температура өз-
Рабат МС (қамтамасыз деңгейі 90%) мен Қа- герістері көктем, жаз және күз мезгілдерінде
рақ МС (0,05°C, қамтамасыз деңгейі 90%), маңызды сипатқа ие болып, Манн-Кендалл
сондай-ақ, жазық далада орналасқан барлық статистикасы бойынша айлардың көпшілігін-
4 метеостанцияда 0,06...0,07°C аралығында де өсу тенденциясы (оң Z мәндері) байқалды.
температура өзгеруінің маңыздылығы қаңтар 4. Ауа температурасы жоғарылауы-
айында бақыланды. Әр маусымда орташа ның маңызды өзгерісі маусым және тамыз
температураның өзгеріс маңыздылығы әртүр- айларына сәйкес келді, сондай-ақ наурыз,
лі болды. Көктемгі маусымда таңдалған 9 мамыр, қыркүйек және қазан айлары бойын-
станция айтарлықтай тенденция көрсетті. Ең ша өзгеріс үрдістері бақыланды. Сонымен
жоғары маңызыдылық көрсеткіші Арал, Қы- қатар, суық кезеңнің қараша және желтоқсан
зылорда, Шиелі метеотанцияларында (99,9% айларында температураның біршама төмен-
қамтамасыз деңгейі), Қазалы, Қарақ, Жоса- деуі (теріс M K статистикасы) байқалды,
лы, Злиха, Аққұм метеостанцияларында (95% бірақ өзгеру тенденциялар маңызды болмады.
қамтамасыз деңгейі) бақыланды. Жазғы және 5. Тұран ойпатындағы орналасқан
күзгі маусымда да маңызды өзгерішіліктер метеостанциялар үшін ауа температурасы-
анықталды, әсіресе едәуір өзгерістер жаз мез- ның өте маңызды өзгерістері көктем, жаз
гілінде Тұран ойпатындағы Қазалы МС (95% айларында бақыланып, максималды тем-
қамтамасыз деңгейі) мен жазық далада орна- пература жоғарылауы Арал МС (0,089°С)
ласқан Злиха МС (қамтамасыз деңгейі 90%) бойынша наурыз айына сәйкес келді.
74
11
Гидрометеорология және экология №1 2024
6. Жазық далада орналасқан метео- human development. Astana. http://hdr.undp.org/en/content/
climate-change-anditsimpact-kazakhstan%E2%80%99s-
станцияларда ауа температурасының жоға-
human-development.
рылауынын маңызды өзгерістері көктем, жаз
13. Nyssanbayeva AS, Cherednichenko AV,
және күз айларында бақыланды. Қараша-жел-
Cherednichenko VS et al (2019) Bioclimatic conditions of
тоқсан айларын есептемегенде Қызылорда the winter months in Western Kazakhstan and their dynamics
мен Шиелі МС-да температура өсуінің ста- in relation to climate change. Int J Biometeorol 63:659–669
14. Salnikov V, Turulina G, Polyakova S et al (2014)
тистикалық маңызды мәндері анықталды.
Climate change in Kazakhstan during the past 70 years. Quat
Int 358:77–82
Қаржыландыру. Бұл зерттеуді Қазақстан Республи-
15. Argüeso D, Evans JP, Fita L et al (2013) Temperature
касы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым
response to future urbanization and climate change. Clim
комитеті (грант № BR18574227) қаржыландыруда. Dyn 42(7):2183–2199
16. Yamamoto Y (2006) Measures to mitigate urban
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: heat islands. Sci Technol Trends Q Rev 18(1):65–83
1. National Research Council (NRC) (2020) Climate 17. IPCC (2013) Climate change 2013: the physical
change: evidence and causes: update 2020. The National science basis. In: Stocker TF, Qin D, Plattner GK, Tignor M,
Academies Press, Washington, DC Allen SK, Boschung J,Nauels A, Xia Y, Bex V, Midgley PM
2. МГЭИК, 2014: Изменение климата, 2014 г.: (eds) Contribution of Working group i to the fifth assessment
Обобщающий доклад. Вклад Рабочих групп I, II и III в report of the intergovernmental panel on climate change.
Пятый оценочный доклад Межправительственной груп- Cambridge University Press, Cambridge
пы экспертов по изменению климата [основная группа 18. Russell A, Ghalaieny M, Gazdiyeva B et al (2018)
авторов, Р.К. Пачаури и Л.А. Мейер (ред.)]. МГЭИК, Же- A spatial survey of environmental indicators for Kazakhstan:
нева, Швейцария, 163 стр. an examination of current conditions and future needs. Int J
3. MacKay R, Ko M (2001) An analysis of simulated Environ Res 12(5):735–748
and observed global mean near-surface air temperature 19. Dubovyk O, Ghazaryan G, Gozalez J, Graw V, Low
anomalies from 1979 to 1999: trends and attribution of F, Schreier J (2019) Drought hazard in Kazakhstan in 2000–
causes. Chemosphere Glob Change Sci 3(4):393–411. 2016: a remote sensing perspective. Environ Monit Assess
https://doi.org/10.1016/s1465-9972(01)00020-4 191:510
4. Kogan F, Guo W (2014) Early twenty-frst-century 20. Yao J, Chen Y (2014) Trend analysis of temperature
droughts during the warmest climate. Geomat Nat Hazards and precipitation in the Syr Darya Basin in Central Asia.
Risk 7(1):127–137. https://doi.org/10.1080/19475705.2013. Theor Appl Climatol 120(3–4):521–53121. T. Alimbaev,
878399 Zh. Mazhitova, B. Omarova, B. Kamzaev, K. Atanakova.
5. Alexander L (2016) Global observed long-term Ecological problems of modern central Kazakhstan:
changes in temperature and precipitation extremes: a review challenges and possible solutions E3S Web of Conferences,
of progress and limitations in IPCC assessments and beyond. 157, 1–8 (2020)
Weather Clim Extremes 11:4–16. 21. T. Alimbaev, Zh. Mazhitova, B. Omarova, B.
6. Santer BD, Stephen PC, Zelinka MD et al (2018) Kamzaev, K. Atanakova. Ecological problems of modern
Human infuence on the seasonal cycle of tropospheric central Kazakhstan: challenges and possible solutions E3S
temperature. Science 361:6399. https://doi.org/10.1126/ Web of Conferences, 157, 1–8 (2020)
science.aas8806 (eaas8806) 22. Regional program for environmental protection of
7. de Beurs K, Henebry G, Owsley B, Sokolik the Kyzylorda region for 2009–2011 Kyzylorda, 76 (2009)
I (2018) Large scale climate oscillation impacts on 23. Mann HB (1945) Non parametric tests again trend.
temperature, precipitation and land surface phenology in Econometrica 13:245–259
Central Asia. Environ Res Lett 13(6):065018. https://doi. 24. Ezhegodnyi byulleten’ monitoringa sostoyaniya i
org/10.1088/1748-9326/aac4d0 izmeneniya klimata Kazakhstana: 2021 god. - Astana, 2022. -
8. ЕЭК ООН (2019) Обзоры результативности эко- 76 s.
логической деятельности: Казахстан, 3 й обзор. ООН,
Женева. REFERENCES:
9. Пономорев М.Д., Борсук В.Н. (1927) Климати- 1. National Research Council (NRC) (2020) Climate
ческий профль Казахстана. Общества изучения Казах- change: evidence and causes: update 2020. The National
стана, Кызылорда. Academies Press, Washington, DC
10. Утешов А.С: Климат Казахстана, Ленинград: 2. MGEIK, 2014: Izmenenie klimata, 2014 g.:
Гидрометеоиздат, 1959 Obobshchayushchii doklad. Vklad Rabochikh grupp I, II
11. Faruq I, Shah AR, Salik KM, Ismail M (2021) i III v Pyatyi otsenochnyi doklad Mezhpravitel’stvennoi
Annual, seasonal and monthly trend analysis of temperature gruppy ekspertov po izmeneniyu klimata [osnovnaya gruppa
in Kazakhstan during 1970–2017 using non-parametric avtorov, R.K. Pachauri i L.A. Meier (red.)]. MGEIK, Zheneva,
statistical methods and GIS technologies. Earth Syst Environ Shveitsariya, 163 p.
5:575–595 3. MacKay R, Ko M (2001) An analysis of simulated
12. UNDP (2013) National Human Development and observed global mean near-surface air temperature
Report 2008. Climate change and its impact on Kazakhstan’s anomalies from 1979 to 1999: trends and attribution of causes.
75
12
Ғылыми мақала Абдолла, Нысанбаева, Әбдіразақ. Қызылорда облысындағы...
4. Kogan F, Guo W (2014) Early twenty-frst-century relation to climate change. Int J Biometeorol 63:659–669
droughts during the warmest climate. Geomat Nat Hazards 14. Salnikov V, Turulina G, Polyakova S et al (2014)
Risk 7(1):127–137. https://doi.org/10.1080/19475705.2013.87 Climate change in Kazakhstan during the past 70 years. Quat
8399 Int 358:77–82
5. Alexander L (2016) Global observed long-term 15. Argüeso D, Evans JP, Fita L et al (2013) Temperature
changes in temperature and precipitation extremes: a review response to future urbanization and climate change. Clim Dyn
of progress and limitations in IPCC assessments and beyond. 42(7):2183–2199
Weather Clim Extremes 11:4–16. 16. Yamamoto Y (2006) Measures to mitigate urban heat
6. Santer BD, Stephen PC, Zelinka MD et al (2018) islands. Sci Technol Trends Q Rev 18(1):65–83
Human infuence on the seasonal cycle of tropospheric 17. IPCC (2013) Climate change 2013: the physical
temperature. Science 361:6399. https://doi.org/10.1126/ science basis. In: Stocker TF, Qin D, Plattner GK, Tignor M,
science.aas8806 (eaas8806) Allen SK, Boschung J,Nauels A, Xia Y, Bex V, Midgley PM
7. de Beurs K, Henebry G, Owsley B, Sokolik I (2018) (eds) Contribution of Working group i to the ffth assessment
Large scale climate oscillation impacts on temperature, report of the intergovernmental panel on climate change.
precipitation and land surface phenology in Central Asia. Cambridge University Press, Cambridge
Environ Res Lett 13(6):065018. https://doi.org/10.1088/1748- 18. Russell A, Ghalaieny M, Gazdiyeva B et al (2018)
9326/aac4d0 A spatial survey of environmental indicators for Kazakhstan:
8. EEK OON (2019) Obzory rezul’tativnosti an examination of current conditions and future needs. Int J
ekologicheskoi deyatel’nosti: Kazakhstan, 3 i obzor. OON, Environ Res 12(5):735–748
Zheneva. 19. Dubovyk O, Ghazaryan G, Gozalez J, Graw V, Low F,
9. Ponomarev M.D., Borsuk V.N. (1927) Klimaticheskii Schreier J (2019) Drought hazard in Kazakhstan in 2000–2016:
profil’ Kazakhstana. Obshchestvo izucheniya Kazakhstana, a remote sensing perspective. Environ Monit Assess 191:510
Kyzylorda. 20. Yao J, Chen Y (2014) Trend analysis of temperature
10. Uteshev A.S. Klimat Kazakhstana, Leningrad: and precipitation in the Syr Darya Basin in Central Asia. Theor
Gidrometeoizdat, 1959 Appl Climatol 120(3–4):521–531
11. Faruq I, Shah AR, Salik KM, Ismail M (2021) 21. T. Alimbaev, Zh. Mazhitova, B. Omarova, B.
Annual, seasonal and monthly trend analysis of temperature in Kamzaev, K. Atanakova. Ecological problems of modern
Kazakhstan during 1970–2017 using non-parametric statistical central Kazakhstan: challenges and possible solutions E3S Web
methods and GIS technologies. Earth Syst Environ 5:575–595 of Conferences, 157, 1–8 (2020)
12. UNDP (2013) National Human Development Report 22. Regional program for environmental protection of the
2008. Climate change and its impact on Kazakhstan’s human Kyzylorda region for 2009–2011 Kyzylorda, 76 (2009)
development. Astana. http://hdr.undp.org/en/content/climate- 23. Mann HB (1945) Non parametric tests again trend.
change-anditsimpact-kazakhstan%E2%80%99s-human- Econometrica 13:245–259
development. 24. Ezhegodnyi byulleten’ monitoringa sostoyaniya i
13. Nyssanbayeva AS, Cherednichenko AV, izmeneniya klimata Kazakhstana: 2021 god. - Astana, 2022. -
Cherednichenko VS et al (2019) Bioclimatic conditions of the 76 p.
winter months in Western Kazakhstan and their dynamics in
ИЗМЕНЕНИЯ ТЕМПЕРАТУРЫ ВОЗДУХА В КЫЗЫЛОРДИНСКОЙ ОБЛАСТИ
КАЗАХСТАНА В ПЕРИОД 1961...2020 ГГ.
Н.С. Абдолла1,2*, А.С. Нысанбаева2 к.г.н., А.К.Әбдіразақ3
1РГП «Казгидромет», Астана, Казахстан
2Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан
3РГП «Казаэронавиагция», Астана, Казахстан
E-mail: [email protected]
Цель статьи – проанализировать динамику температуры воздуха, одного из наиболее оче-
видных индикаторов изменения климата, и определить долгосрочные тенденции измене-
ния температуры воздуха в Кызылординской области. Кызылординская область располо-
жена на юго-западе Казахстана, характеризуется засушливым климатом и относится к зоне
экологического бедствия. В данной работе авторами были изучены изменения температуры
воздуха в период с 1961 по 2020 год на основе непараметрического статистического метода
Манн–Кендалла. Метод Манн-Кендала используется для определение наличия монотонного
тренда изучаемых данных. Тест Манн–Кендала орентирован на повышение точности резуль-
тата оценки временных рядов и позволяет определит наличие тренда. Полученные результаты
характеризуются значительным изменением температуры во временных рядах Кызылордин-
ской области. Отмечено, что за выбранный период, для оценки изменений по критерию Сена,
76
13
Гидрометеорология және экология №1 2024
среднегодовые изменения температуры увеличились на 0,02...0,05°С. Сезонные тенденции по-
казали повышение средних температур в течение года, а летние месяцы существенно способ-
ствовали потеплению, наблюдаемому в Кызылординской области. Полученные данные могут
служит основой для оценки как регионального изменения климата так и для оценки эколо-
гического состояния, так как метеорологические параметры а именно температура воздуха
является одной из важных показателей при изучении загрязнения атмосферного воздуха Кы-
зылординской области.
Ключевые слова: температура воздуха, изменение климата, критерий Сена, непараметрический
тест Манн–Кендалла
AIR TEMPERATURE CHANGES IN KYZYLORDA REGION OF KAZAKHSTAN IN THE
PERIOD 1961...2020
N.S. Abdolla1,2*, A.S. Nyssanbayeva2 candidate of geographical sciences, A.K. Abdirazak3
1RSE «Kazhydromet», Astana, Kazakhstan
2Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan
3RSE «Kazaeronavigatsia», Astana, Kazakhstan
E-mail: [email protected]
The purpose of the article is to analyze the dynamics of air temperature, one of the most obvious
indicators of climate change, and to determine the long-term trends of air temperature change in
Kyzylorda region. Kyzylorda region is located in the south-west of Kazakhstan, is characterized by
arid climate and belongs to the zone of ecological disaster. In this paper, the authors studied the changes
in air temperature in the period from 1961 to 2020 based on the nonparametric statistical method
of Mann–Kendall. The Mann-Kendall method is used to determine whether there is a monotonic
trend in the studied data. The Mann–Kendall test is aimed at increasing the accuracy of the result
of time series estimation and allows to determine the presence of a trend. The obtained results are
characterized by a significant change in temperature in time series of Kyzylorda region. It is noted
that for the selected period, to assess changes in the criterion Sen, the average annual temperature
changes increased by 0.02...0.05°C. Seasonal trends showed an increase in average temperatures
during the year, and the summer months significantly contributed to the warming observed
in Kyzylorda region. The obtained data can serve as a basis for assessing both regional climate
change and for assessing the ecological state, as meteorological parameters, namely air temperature
is one of the important indicators in the study of atmospheric air pollution in Kyzylorda region.
Keywords: air temperature, climate change, Sen’s criterion, Mann–Kendall non-parametric test
Авторлар туралы мәліметтер/Сведения об авторах/Information about authors:
Абдолла Назерке Сұңғатқызы – жетекші инженер, Қазгидромет, РМК Ғылыми зерттеу орталығы, Климаттық зерттеу-
лер басқармасы, Астана, Мәңгілік ел 11/1, [email protected]
Нысанбаева Айман Сагынбаевна – г.ғ.к., доцент, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, География және табиғатты пайдалану
факультеті, Метеорология және гидрология кафедрасының меңгерушісі, Алматы, әл-Фараби 71, [email protected]
Әбдіразақ Айжарық Кенжеқызы – жетекші инженер-синоптик РМК Қазаэронавигация, ai [email protected]
Абдолла Назерке Сұңғатқызы – ведущий инженер РГП Казгидромет, Научно-исследовательский центр, Управления
Климатических исследований, Астана, Мәңгілік ел 11/1, [email protected]
Нысанбаева Айман Сагынбаевна – к.г.н., доцент, КазНУ имени аль-Фараби, Факультет географии и природопользова-
ния, заведующий кафедрой метеорологии и гидрологии, Алматы, аль-Фараби 71, [email protected]
Әбдіразақ Айжарық Кенжеқызы – ведущий инженер-синоптик РГП Казаэронавигация, ai [email protected]
Abdolla Nazerke – leading engineer, RSE Kazhydromet, Scientific Research Center, Department of Climatic Research, Astana,
Mangilik el 11/1, [email protected]
Nysanbayeva Ayman - Candidate of Geographical Sciences, Associate Professor, Al-Farabi KazNU, Faculty of Geography and
Nature Management, Head of the Department of Meteorology and Hydrology, Almaty, al-Farabi 71, [email protected]
Abdirazak Aizharyk – RSE Kazaeronavigatsia, leading forecaster engineer, ai jarik [email protected]
77
14
Ғылыми мақала Абдолла, Нысанбаева, Әбдіразақ. Қызылорда облысындағы...
Авторлардың қосқан үлесі/ Вклад авторов/ Authors contribution:
Абдолла Назерке Сұңғатқызы – тұжырымдаманы әзірлеу, әдістемені әзірлеу, мәтінді дайындау және өңдеу, көрнекілік
Нысанбаева Айман Сагынбаевна – статистикалық талдау жүргізу, зерттеу жүргізу, ресурстар
Әбдіразақ Айжарық Кенжеқызы – бағдарламалық жасақтама жасау
Абдолла Назерке Сұңғатқызы – проведение статистического анализа, проведение исследования, ресурсы, подготовка
и редактирование текста, визуализация
Нысанбаева Айман Сагынбаевна – разработка концепции, разработка методологии
Әбдіразақ Айжарық Кенжеқызы – создание программного обеспечения
Abdolla Nazerke – conducting statistical analysis, conducting a research, resources, preparing and editing the text, visualization
Nysanbayeva Ayman - concept development, methodology development
Abdirazak Aizharyk – creating software
78
