CC BY
1ЦЫТАЙ ЖАСТАРЫНЫЦ Ц¥НДЫЛЬЩТАРЫНЬЩ ЦАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
Т¥РСЫНБЕЩЫЗЫ Д.
Эл-Фараби атындагы ^аз¥У шыгыстану факультетшщ 2-курс магистранты Алматы, ^азакстан
Еылыми жетекшi: т.г.д., профессор Н.Э.АЛДАБЕК
Аннотация. Мацалада Кытай жастарыныц цундылыцтарыныц цалыптасу тарихы мен олардыц дэстYрлi цундылыцтарына талдау жасалды. Квптеген зерттеушшер цытай мэдениеттщ взегi конфуцийшiлдiкте жатцанын жэне ол цытай цогамы вмiрiнiц барлыц негiзгi аспектшерт реттедi деген пiкiрдi устанады. Алайда, бYгiнгi тацда конфуцийшыдт дэстYрлi цундылыцтар жаhандыц тYрде дамып келе жатцан цогаммен утымды ты табысуы циынга согуда. Кытай жастарыныц рухани вмiрiндегi дэстYрлi цундылыцтарында елеулi взгер^тер орын алып жатцанын соцгы зерттеулерден байцаса болады. Кез келген мемлекет Yшiн жастар мэселеЫ ец взектi мэселелердщ бiрi. Сол сияцты Кытай билт де жастар Yшiн алацдап, олардыц цундылыцтарын дурыс багдарлап, даму багытын айцындауга барын салуда.
Клт свздер: жастар, взгерю, дэстYрлi цундылыцтар, бала, отбасы, тэрбие, салт-дэстурлер, Кытай билт, конфуцийштдщ элеуметтт желi, цогам, мэдениет, ККП.
Аннотация. В статье рассматривается история формирования ценностей китайской молодежи и проводится анализ их традиционных ценностей. Многие исследователи придерживаются мнения, что ядро китайской культуры заключается в конфуцианстве, которое регулирует все основные аспекты жизни китайского общества. Однако в настоящее время конфуцианство испытывает трудности в рациональном взаимодействии с глобально развивающимся обществом. Последние исследования показывают, что в духовной жизни китайской молодежи происходят значительные изменения в традиционных ценностях. Для любого государства вопрос молодежи является одним из самых актуальных. Таким образом, власти Китая также беспокоятся о молодежи, стараясь правильно сориентировать их ценности и определить направление их развития.
Ключевые слова: молодежь, изменения, традиционные ценности, ребенок, семья, воспитание, обычаи, власти Китая, конфуцианство, социальные сети, общество, культура, КПК.
Abstract. This article examines the history of value formation among Chinese youth and analyzes their traditional values. Many researchers believe that the core of Chinese culture lies in Confucianism, which regulates all major aspects of Chinese society. However, currently, Confucianism faces challenges in rationally interacting with a globally developing society. Recent studies indicate that significant changes are occurring in the spiritual lives of Chinese youth regarding traditional values. The issue of youth is one of the most pressing for any state. Thus, the authorities in China are also concerned about the youth, striving to properly orient their values and determine the direction of their development.
Keywords: youth, changes, traditional values, child, family, upbringing, customs, Chinese authorities, Confucianism, social networks, society, culture, CPC.
Жеке тулганыц элеуметтенуше, ягни, когамдагы ересек адам болып калыптасуына кептеген к^былыстар эсер етедь Эздшнен болатын сырткы эсерлер мен тулганыц басынан ететш
окигалардыц аракатынасы баланьщ, жасeсmрiмшц, жас адамныц eмiрлiк кундылыктарыныц саналы немесе интуитивтiк болып калыптасуына септiгiн тигiзедi. Жалпы, элеуметтену, «тэрбие» деген сезге жакын деп жазган И.С.Конныц устанымы тэн. Бiрак тэрбие бала кезден багытталган эрекеттердi бiлдiредi, олар аркылы жеке тулга саналы тYрде калаган касиеттер мен болмыстарды свдруге тырысады, ал элеуметтену тэрбиемен бiрге кенеттен, жоспарсыз болатын эсерлердi камтиды, соныц аркасында индивид мэдениетке, ец алдымен оныц eзiндiк кундылыктары калыптасып, дэстYрлi мэдениетке ие болып, когамныц толыкканды мYшесi болады.
^ытай ойшылдарыныц дYниетанымын бейнелейтiн дэстYрлi iлiмдер ^ытайдыц тарихында мэдениеттщ мiндеттi калыптастырушы бастамасы болды. Бул антропологиялык iлiмдерге сэйкес, бэрi табигаттыц жэне сол сиякты бэрi адамныц бiр бeлшегi. «Адам жэне табигат» мэселесiне багытталган дYниенiц мундай дэстYрлi идеологиялык кeрiнiсi мэдени концепциялардыц ерекшелiктерiн, олардыц кeп eлшемдi, кeп децгейлi сипатын да айкындады. Ол ^ытайдыц дэстYрлi рухани мэдениетшщ eзегi болган ежелгi дэуiрдiц философиялык жэне дiни iлiмдерiн талдауда кездеседь Сондыктан ^ытайдыц дэстYрлi мэдениет кундылыктары жYЙесiшц тарихи эволюциясында оныц дамуыныц эртYрлi философиялык жэне дiни идеялармен, дэстYрлi мэселелермен тыгыз байланысты Yш негiзгi кезещн бeлiп кeрсету эдетке айналган:
• Бiрiншi кезец - ^ытайдагы eркениет пен мемлекеттшктщ калыптасуыныц ец бастапкы кезецдерiнен бастау алады. Осы кездiц eзiнде адам мен табигат туралы эртYрлi философиялык ой-птрлер пайда болып, калыптаса бастады. Эзара эрекеттесiп, байыта отырып, олар ^ытай eркениетiнiц рухани негiзi болды.
• Екiншi кезец - ец кец тараган жэне тиiмдi жумыс ютейтш философиялык iлiмдердiц синтезделу дэуiрiмен жэне олардыц адам табигатыныц дэстYрлi мэселесш бастапкы шешуiмен байланысты. Хань дэуiрiнде кeптеген карама-карсы мектептер мен iлiмдердi бiрiктiретiн реформаланган конфуцийшiлдiк басым ресми идеологияга айналды. Ол ^ытай eркениетiнiц дэстYрлi мэдениетiнiц дамуыныц негiзгi параметрлерш аныктауда орасан зор рeл аткарды.
• Yшiншi кезец - соцгы екi мыцжылдыктагы конфуцийлiк идеология мен дэстYрлердi камтиды (соныц iшiнде ец дамыган тYрi - неоконфуцийшiлдiк) мэдениетаралык eзара эрекеттестiкте кYштi аудармалык жэне бешмдшк ыкпалын кeрсете отырып, казiргi замангы кытайлыктардыц ойлауыныц, мшез-кулкыныц, улттык психологиясыныц жэне кукыгыныц туракты жYЙесiнiц калыптасуына Yнемi эсер еттi.
Рухани мэдениет, кытай зерттеушiлерiнiц пiкiрiнше, ею негiзгi тарихи формада болады: «дэстYрлi идеологиялык мэдениет», оган саяси ой, этика жэне кукыктык мэдениет жатады. Екiншi форма - экономикалык ой мен эскери теорияны бiрiктiредi. ^аз1рп зерттеушiлер «дэстYрлi идеологиялык мэдениеттi» тарихи жэне таптык белгiлерiне карай келес децгейлерге бeлудi усынады: 1) Хань патшалыгы тусындагы конфуцийшiлдiк пен легизмнщ синтезi кeрiнiс тапкан феодалдык Yстем таптыц дэстYрлi мэдениетi; 2) Шыгыс Хань, Вэй жэне Цзинь билш тусындагы конфуцийшiлдiк пен даосизмнiц синт^ байкалган феодалдардыц дэстYрлi мэдениетi; 3) Суй жэне Тан дэуiрiндегi конфуцийшшдш пен буддизмнiц синтезi болган карапайым халыктыц дэстYрлi мэдениетi. Осылайша, конфуцийшшдш ^ытайдыц дэстYрлi мэдениетiнiц негiзi болды.
^ытайлык отбасы аса кYткен жэне камкорлыгын аямай тeгетiн балалар, непзшен, улдар болды. Тiптi, «Шицзин» жырларында жаца туган сэбидi эдемi тeсенiштiц Yстiне отыргызып, колына эр тYрлi ойыншыктар берiп, оны жан-жакты куантатыны, ал туган кыз баланыц YЙ бурышында YЙiлген YЙiндiге жаткызып, шYберек пен балшыктан жасалган ыдыстардыц сыныктарын беретiндiгi айтылган. ¥л мен кызга деген мундай баскаша кeзкарас конфуцийлш ата-бабалар культi аясында сакталып кана коймай, кейiнгi гасырларга дешн айтарлыктай eстi.
¥лдьщ дYниеге келуi отбасында эркашан Yлкен мереке болды. Кептеген туыстары нэресте мен оньщ анасына эдетте рэмiздерге толы, жаца туган нэрестенщ байлыгы мен мэртебеа, бакыт пен атак, бшм мен узак емiр тiлегi жазылган сыйлыктар экелдi. Yйдегi мереке ата-баба, ошак рухы жэне барлык жергшкт кудайлар мен рухтардыц к¥Pметiне ерекше мол курбандыкпен тойланды. Жаца туган нэрестенщ эжесi эдетте жергiлiктi гибадатханага сол аймактыц камкоршы кудайыныц курметше курбандык енiмдерiн езi экелетiн. Тагы бiр мереке - ул баланыц туганына 100 кYн болуы [1, 23-29 б.]. Бул салтанатты сэбидщ экесi «Лицзиде» жазылган эдет-гурыптарды сактай отырып, балага ат койып, «тонсу» рэсiмiн жасады.
¥л баланыц денсаулыгы мукият кадагаланды. Ол Yшiн олар зулымдык пен ауру тудыратын рухтарга жэне т.б. арнайы курбандыктарын жасады. Кебiнесе кiшкентай балага зулымдыктан сактау Yшiн кыздыц кшмш кигiздi. Олар 7 жаска дешн кыздармен бiрге эйелдер кауымыныц арасында тэрбиелендi. Содан кейiн «Лицзидщ» кене ережелерш устанып, оларды жетi жасынан бастап ул мен кыз топтарына белетiнiн мына сездерден керуге болады: «Жет жасында ул мен кыз ендi бiрге тамак iшпей, бiр тесенiште отырмайтын болды» [1, 59-б.]. ^ыз баланы жетi-сегiз жасынан бастап турмыска шыгуга акырындап дайындап, ^йеушщ, Yлкендерге багынудыц, мiнез-кулык ережелерiн бойына сiцiре бастады. Олар эдетте ул баланы мектепке жiберуге, оны окытуга, «халыктыц алдына» кеп шыгаруга тырысты. Ол Yшiн алты-жетi жасынан бастап узак жылдар бойы тацнан кешке дейiн езгерiссiз, демалыссыз, мерекесiз конфуций ютаптарындагы даналыкты шэкiрттердiц басына кондырган устазга тапсырады.
Кiтап тэрбиесi Yйдегi тэрбиемен толыктырылды. Ер бала жас кезшен «Лицзидщ» канондары мен эдет-гурыптары бойынша тэрбиеленген, ал кейiнгi орта гасырларда «Лицзидеп» кептеген мацызды мэселелердi камтыган «Чжуцзы цзяли» бойынша бшмдерш толыктырган [1, 128-б.]. Бул тэрбиедеп ец бастысы - салтанатты рэамдердщ кептiгiмен, сезсiз мойынсуну жэне Yлкендердi курметтеу талаптарымен бYкiл конфуцийлiк этиканы терец тYсiну болды. Ал бул теориялык жэне практикалык этика, салт-дэстYрлердi зерттеу жас ерекшелiгiн ескермей жYрiп жатты. ¥лдарга ересектердiц барлык эдеттерщ мiнез-кулык ережелерiн, дэстYрлерiн кабылдауга, езш Yлкендер сиякты устауга Yйренуге, ересектерге елштеуге Yйретiлдi [1, 129-130 б.]. ^ытайдагы суреттегi балалардыц бейнесi эдеттеп балалар сиякты емес, ересектердiц балалык бет-элпетi ретшде салынганын ацгаруга болады.
Эрбiр кытайлык отбасында жастайынан ага урпакка курметпен карауга кецiл белшедь ^арт адамдар салт-дэстYPдiц, даналыктыц басты езегi болып табылатындыктан оларга курметпен карау мацызды. Сондай-ак, олардыц акыл-кецестерi мен айткан накылдары кейiнгi урпакка эркашан Yлгi-енеге болды. Эрбiр ас мэзiрi отбасыныц ец Yлкен мYшесiнiц бiрiншi болып тамактануынан басталады, ал калгандары одан кейiн гана косыла алды. Эрбiр отбасылык мерекелер Yйдегi карттардыц, ягни, ата-эжелердiц катысуымен етп, ал жастар арада кандай кашыктык болса да, отбасыныц Yлкен жастагы мYшелерiне курмет керсету максатында мерекелердi мiндеттi тYPде бiрге еткiзуге тырысты.
Жогарыда айтып еткенiмдей, кытай отбасындагы кез келген баланы кiшкентей кезшен тэрбиелеу барысында, конфуцийшiлдiктiц негiзгi кагидалары, этика-моральдык нормалары негiзге алынды. Мысалы, отбасы кундылыктарын негiзге ала отырып, Yлкенге курмет керсету, ата-ананы сыйлау, адамдарга деген CYЙiспеншiлiк, эдiлеттiлiк, тазалык, ар-уят, бiлiм, т.б. адамгершiлiктi сипаттайтын касиеттер.
Конфуцийлiк дэстYрлi кундылыктар бYгiнде жаhандык тYPде дамып келе жаткан когаммен утымды тш табысуы киынга согуда. Бул процест байланыстырып турган тагы да - жастар. Муны ^ытайдыц дэстYрлi мэдениетiн зерттеушiлерiнiц бiрi Фан Литян ерекше атап етп. Ол дэстYрлi мэдениеттегi антропологиялык компонент туралы гылыми жумысында жастардыц кундылыктарыныц утымды багыттылыгы олардыц туракты эмоцияларына сэйкес келетiнiн
жазады. Жастар эмоциясыньщ турактылык коэффициент уакыт еткен сайын жогарылайды, ягни жастардыц эмоцияларыныц позициясы жылдар еткен сайын мацыздырак болуда.
Жастардыц бойынан табылатын шынайы пшрмен сабактаскан утымды кезкарастар^лкен парасаттылык пен шынайылык, дербестiк, кемелдiк сезiмi - K^ipn ^ытай жастарыныц жеке басыныц ерекшелiктерi - деп атап етедi Ли Шундэ. Есейген сайын жастар ез тэуелаздшн дамытуга тырыса тYсiп, кемелденген ересек адамныц сезiмi ^шешп, жеке емiрде езiн «тулга» етш керсетуi жиi байкалады. БYгiнде олар ересектер сиякты тец кукык пен курметке ие болуды талап етед^ мысалы, олар ездерiнiц емiрлiк мэселелерш - Yйленудi, каржылык шыгындарды, жумысты, окуды, уакыт пен ойын-сауык тYрлерi секiлдi мэселелердi ездерi тацдап, шешiм шыгаргысы келедi. Сондыктан казiргi ^ытай жастарыныц кундылыктары тэуелсiздiк пен еркшдш сипатында керiнiс табуда. Ли Шунде бул, эсiресе, есiп келе жаткан балалардыц ата-анасыныц некеге катысты шешiмдерiмен келiспеуiнен айкын керiнетiнiн атап етедг
1979 жылы ^ытай билЫнщ шешiмiмен жарык керген «Бiр отбасы - бiр бала» саясатыныц нэтижесшде, отбасыдагы жалгыз балалар кеп узамай «юшкентай императорларга» айнала бастады. Бала - кеп акша жумсалатын CYЙiктi сэби. Ата-аналар, ата-эжелер ездерiнiц «юшкентай императорыныц» барлык кажеттiлiктерiн камтамасыз ету Yшiн гана жумыс iстейдi. Олар оган ештецеден бас тартпайды, оныц барлык кыцырлыгы мен еркелiгiн орындап, ец бастысы, оныц барлык мэселелерш шешедь Кейбiр калаларда (эсiресе дамыган жэне Yлкен калаларда) бакылаудыц жоктыгы семiздiкпен ауыратын балалардыц кеп болуына экелдi, ейткенi ^ытай калаларында батыстык фаст-фуд желiлерiнiц дамуы дэстYрлi YЙ тамагына караганда кiшкентай балаларга элдекайда тартымды. Олардыц конфуцийшiлдiкке негiзделген дэстYрлi кундылыктары да езгергенiн байкауга болады. Балалардыц Yлкендерге, жалпы баскаларга деген курмет жойылды. ^азiр ата-анасы элi кYнге дейiн толыгымен камтамасыз етш отырган отыз жастагы кытайлыкты керу эдеттеп керiнiске айналуда. Ата-аналарыныц шектен тыс камкорлыгынан кейiн, олар бар дайынга YЙренiп, жалкаулыкка салына бастады. Эгоист жастар пайда болды. Мундай тэрбиедеп ец басты кауiп - баланыц ненiц жаксы, ненiц жаман екендЫн ажырата алмай, ез емiрi туралы шешiм кабылдай бiлмеуi.
БYгiнгi кытай жастары кейде, тiптi, жеке емiрлерiн реттей алмайды. Соныц бiр дэлелi - ата-аналардыц CYЙiктi баласына жар iздейтiн саябактагы кездесулерь Экiнiшке орай, дэстYрлi кундылыктарды меркантилизм басып жатыр. ^азiрri ^ытайда балалар ата-анасынан герi ездерiнiц материалдык эл-аукатына кебiрек мэн бередi.
Сонымен катар, кытайлык отбасылардыц улды болуды калауы, кептеген ерль зайыптылардыц кыздыц дYниеге келуiне жол бермеуге тырысуына экелдь Билiк, тiптi, курсактагы баланыц жынысын аныктауга зацды тYPде тыйым салуга мэжбYP болды, ейткенi жалгыз мотивi калаусыз кыздан кутылу болган тYсiк жасатулар саны кYрт естi. Жынысты аныктайтын ультрадыбыстык тыйымдар iс жYзiнде жумыс iстемесе де, отбасылар элi де курсакта кiм болатынын бшуге тырысуда. Соныц салдарынан бYгiнде ^ытайда орта есеппен 100 кыз балага 115,8 ул баладан келсе, елдщ кейбiр провинцияларында бул керсеткiш 120-дан асып жыгылады. Ата-аналарды улдарына калыцдык табу киынга согатыны мYлде уайымдатпайды. ^азiрдiц езiнде 1980 жылдан кешн туылган эрбiр 100 YЙленбеген эйелге 136 бойдак ер келедi [2].
Кептеген жылдар бойы аспанасты елшде эйел адамныц когамдагы орны ер адамдарга караганда анагурлым темен болды. Tirni, эйелдермен мYлдем санаспады. Эйел затын, адам санатына жаткызбады. Бiрак, казiргi кытай когамындагы эйел жагдайын тYбегейлi езгерткен жаца зац кабылданды. ^ытайда эйелдердiц мэртебесi, эйелдер мен ерлердщ тецдiгi заманауи жагдайда мацызды мэселе болып табылады. 1995 жылы Пекинде еткен конференцияда элеуметпк сала бойынша мiндеттердi шешу Yшiн когамдык процесстiц барлык катысушыларыныц кYш-жiгерiн бiрiктiретiн мемлекеттiк органдар, когамдык бiрлестiктер жэне коммерциялык емес уйымдар ец
OTKÏp элеуметпк мэселелердi шешуi тиiс деп карастырылды. Тек кана, эйелдерге элеуметтiк коргау керсету гана емес, сонымен катар оларды жаца элеуметпк-экономикалык шарттарга жауап бере алатындай жагдай тудырып, отбасына, эйелге, балаларга колдау керсету багытында жаца механизмдерд^ элеуметтiк технологияларды жоспарлау керек екендш айтылган.
1995 жылгы конференцияда кабылданган «1с-эрекет платформасы» атты бастама гендерлш тецдiктi алга жылжыту жэне эйелдердщ кукыктары мен мYмкiндiктерiн кецейтуде жаhандык кауымдастык Yшiн iргелi жэне жетекшi кужат ретiнде кабылданды [3]. Сонымен катар, бYкiлэлемдiк эйелдер федерациясы жэне тиiстi мемлекеттiк органдар эйелдердщ кукыктары туралы улттык багдарламаны эзiрлеп оны жYзеге асыруда. 1980 жылы ^ытайда кабылданган эйелдерге катысты кематудщ барлык нысандарын жою туралы конвенцияда бектлген халыкаралык мiндеттемелердi де айта кету керек, онда эйелдердщ жагдайын жаксартудыц улттык тетiктерi тек орталыкта гана емес, облыстык жэне аудандык децгейде де жумыс iстейдi. Эр облыста жэне ауданда БYкiлкытайлык Эйелдер Федерациясы филиалдары курылып жэне жумыс iстеп, Yкiметтiц жэне баска да когамдык жумыска, сыйакыга, бiлiм алуга кукыкты жYзеге асыруга, елдiц саяси емiрiне катысуына жэне тагы сол сиякты мэселелер бойынша эйелдерге катысты кемату жагдайларын болдырмау максатында мемлекетпк саясатты iске асырады.
Заманауи элемдеп елеулi езгерiстер эйелдердiц емiрiнiц барлык салаларындагы релiн езгертуге ыкпал етп, оныц когамныц элеуметтiк ку- рылымына катысуын тездеттi. Бул отбасында да, когамда да эйелдердiц релiне жаца кезкараспен карау кажеттiгiн тудырды.
Жаксы емiр CYPУ Yшiн кытайлыктар бала кезшен кеп окуга мэжбYр. Жумыс орындары Yшiн Yлкен бэсекелестiкке байланысты кытайлыктар жаксы бiлiм алуга жэне агылшын тiлiн Yйренуге куштар. Осыныц барлыгы 5-6 жастан бастап кытайлык балалардыц кеп уакытын мектепте етюзуше экеледi. Сондыктан ^ХР Yкiметi мектеп жYЙесi аркылы ескi конфуцийлiк емiрлiк устанымдарды калпына келтiруге тырысады. Сонымен катар, есейген «юшкентай императорлардыц» бiрiншi урпагы ересек емiрде мундай тэрбиенщ оцай емес екенiн тYсiнiп, балаларыныц дурыс емiр CYрiп, бойына дурыс багыттагы кундылыктарды сiцiруiн калап, олардыц жаркын болашагына Yмiттенедi.
^азiрri тацда ^ытайда бiлiм беру саласында дэстYрлi емес бiлiм беру тYрлерi ^н еткен сайын танымал болуда. ^ытайда кептеген адамдар тiптi акылы, юкерлш, кэсiби сипаттагы оку орындарына умтылады. Ресми оку орындарынан бас тарта отырып, олар бшм берудщ баска тYрлерiне Yмiт артады, ейткенi олар оны жаца жагдайда емiр CYPудiц, жаца емiр салтына ауыртпалыксыз кешудщ жецiл куралы деп тYсiнедi. 2002 жылы ^ытай халкыныц саны 1 млрд 285 миллион адамды курады, оныц iшiнде 15 миллион ул мен кыз ^ытайдыц жогары оку орындарында окыды.
^аз1рп заманауи ^ытайда дэстYрлi кундылыктарга деген кезкарас та белгiлi бiр езгерiстерге ушырады. Кебiнесе бул элеуметпк-мэдени жэне моральдык-этикалык кундылыктарга деген жауапкершшкке негiзделген кезкарастан керiнедi. ^ытайлык зерттеушi казiргi жастардыц емiрлiк кундылыктары элеуметпк жауапкершiлiктiц мацызды белiгiн камтиды деп жазады. ^азiрri ^ытай жастарыныц 76%-ы жеке адамныц мYДдесi когамдык мYДдеге багынуы керек, жеке адам мYДдесi когамдык мYДдеге сэйкес келедi деп санайды. Жастардыц 70 пайызы элi кYнге дейiн ецбек адам кундылыгыныц критерийi деп санайды. Жастардыц 80 пайызы акшаныц адамгершiлiктен жогары турганына сенбейдi. Сонымен катар, жастардыц тек 18%-ы гана дэстYрлi кундылыкка катысты «^реу бэрiне кызмет етедi, бэрi бiреуге кемектесед^» деген устанымды элi де мацызды деп санайды. Жастардыц 16%-ы: «Жеке мэселеден герi когамдык мэселе мацыздырак, жеке игiлiк когамдык мэселеден кешн келедЬ> - деген пшрмен келiседi[4].
^ытай, бYгiнде, ею гажайыпка кол жеткiздi - каркынды экономикалык есу мен кYштi элеуметпк турактылык. 2021 жылы оныц экономикасы 110 триллион юаньнан астам ЖЮ келемi
бойынша элемде екiншi орынга шыкты. 25 миллионнан астам жас кедейшктен кутылгандыктан, бул урпак жаксы болашак пен Yлкен еркендеудi кYттiредi. ^ытайдыц экономикалык жэне технологиялык ыкпалы мен улттык куш-куаты артып, кытай жастарыныц сенiмдi дамуы Yшiн берiк негiз жасалынуда.
Салынып жаткан кiтапханалар, муражайлар, мэдениет ошактары, енер галереялары жэне баска да когамдык мэдени нысандар саныныц артуымен 2020 жылдыц соцына карай ел бойынша ■пркелген муражайлардыц саны 5788-ге жетiп, жаца муражайлардыц жиi ашылуын байкауга болады. ^азiр жастар айтарлыктай iлгерiлеген когамдык мэдени кызметтердiц пайдасын керуде. Олар эртYрлi жерлердi аралауга дагдыланып, мэдени талгамдарын арттырады. Баспа id, теледидар, кино жэне енер сиякты дэстYрлi мэдени салалардыц, сондай-ак цифрлык шыгармашылык индустриялар, онлайн аудио жэне бейне, цифрлык баспа, цифрлык ойын-сауык, онлайн орындау жэне хабар тарату сиякты жаца мэдениет секторларыныц каркынды есуiмен, жастар, ездерiне колжетiмдi когамдык мэдени енiмдердiц алуан тYрiн табуда. Олар калаганын окып, кере алады, осылайша кезкарастары мен дYниетанымдарын кецейтедi. Жастар Yшiн мэдени, ауылдык сапарл, мура турлары жэне халыкаралык туристiк пакеттер сиякты туристiк ешмдердщ алуан тYрi жасалгандыктан, олардыц элемдi саяхаттауга деген кулшынысы канагаттандырылуда. Yйге жакын жерде колжетiмдi багадагы экскурсиялык турлардыц орнына олар кез келген жерге саяхаттай алады, осылайша бiлiмдерi мен тэжiрибесiн байытады. Бул кецешп жаткан зияткерлiк жэне мэдени кещспктер кытай жастарын кеп нэрсеге кол жетюзуге, биiк максаттар коюга жэне талгамдарын жаксартуга кебiрек мYмкiндiктер береди
Интернет казiргi урпактыц калыптасуына Yлкен эсер етедi, ал казiргi урпак интернетке де елеулi эсерiн типздь 2020 жылдыц соцында ^ытайдагы 6 мен 18 жас аралыгындагы желi колданушылардыц саны 180 миллионга жетп, кэмелетке толмагандардыц 94,9 пайызы интернетке кол жетюзе алады, ал 2018 жылы калалык жэне ауылдык интернетке кол жетюзу арасындагы алшактык 5,4 пайыздык тармактан 0,3 пайыздык тармакка дейiн кыскарды. Интернет бYгiнгi жастардыц «алтыншы сезiмiне», олардыц емiрiнiц бiр белiгiне айналды жэне оларга есу кещстшн усынады [5] (1-диаграмма).
1-диаграмма. 2018 жылдан 2020 жылга дешн кытайлык желi колданушылардыц iшiндегi кэмелетке толмагандардыц мелшер1 жэне интернетке колжет1мдшк децгеш
Unit: million
93.7%
93.1%
94.9%
82.81
2018.12
2019.12
2020.1 2
ih^h Number of Chinese ucli/cii minors
Internet accessibility rate of Chinese neti^en minors
Figure 1. Number of Chinese netizen minors and internet accessibility rate from 2018 to 2020
Интернеттщ каркынды дамуымен желiде акпарат алу, птр алмасу, достар табу жэне сауда жасау Yшiн кебiрек жастар пайдаланады, олардыц оку, емiр CYPУ жэне жумыс iстеу тэсiлi тYбегейлi езгердь Интернеттегi кыска бейнероликтердi колданушылардыц, тшелей эфирдi керушiлердiц жэне такси тутынушыларыныц басым белiгiн жастар курайды. Олар акпараттыц негiзгi ендiрушiлерiне, кызметтердi тутынушыларга жэне киберкецiстiкке катысты технологияларды таратушыларга айналгандыктан, олар интернет трендтерiне Yлкен эсер етедi. ^иын онлайн ортада жастар позитивт энергияны таратып, киберкещспкп таза устау Yшiн жаца элеуметпк тенденцияларды калыптастыруда.
^ХР Терагасы Си Цзиньпиннщ 19-съезде сейлеген баяндамасында: «¥лы арманды жYзеге асыру Yшiн улы iстерге дайын болу керек. ^ытайлык ерекшелiгi бар социализм кептеген жылдардан берi партияныц реформалары мен саясатыныц басты такырыбы болды жэне партия мен халыктыц кептеген киындыктар аркылы кол жеткiзген жетiстiгi. Ол казiргi ^ытайдыц дамуы мен прогресiнiц iргелi дамуыныц кепiлi болып табылады. Социализмнщ негiзгi кундылыктары тужырымдамасы элеуметтiк дамудыц барлык аспектiлерiне енгiзiлуi керек, оныц адам эмоциясы децгейiнде танылуына кол жетюзу жэне сол аркылы адамдардыц мiнез-кулык эдеттерiн езгерту керек» - деп атап етп [6]. ^ытай билiгi Yшiн кытайлык ерекшелiгi бар социализм - социалиста жацгыртуды жYзеге асырудыц, халыктыц бейбiт эрi жаксы емiрiн жасаудыц булжымас жолы. Сонымен катар, билiк пiкiрiнше, партияныц барлык мYшелерi езiне тэн болмыс пен сипатты берiк устанып, дурыс багыттан тайдыратын, зияны тиетiн жолдарды жокка шыгара отырып, ез жолына, теориясына, жYЙесi мен мэдениетiне деген сешмш саналы тYPде кYшейтуi керек.
Тераганыц пiкiрiнше, ^ытай улы арманына жету жолында социализмнiц негiзгi кундылыктарыныц тужырымдамасын калыптастыру жэне дамыту Yшiн жастар келес багыттар бойынша кYш салуы керек:
Бiрiншiден, жастар ынтамен окып, шынайы бiлiм алуга умтылуы керек. Бшм негiзгi кундылыктар тужырымдамасын калыптастырудыц мацызды негiзi болып табылады. Ежелп грек философтары айткандай: «бiлiм - басты касиет». Ежелгi ^ытайда: «Окусыз кабiлеттердi кебейту туралы сез болмайды, идеалдарсыз сiз табыска жете алмайсыз» деген накыл сездер таралган.
Екшшщен, жастардыц адамгершiлiк касиеттерiн жетiлдiрiп, ез-ездерш тулга ретiнде дамытып жандандыруга мэн беру керек. «Адамгершшк езiн-езi жетiлдiру - адамныц езегi». Цай Юантей былай деген: «Адамныц денi сау, акыл-ойы жогары дамыган болса да, адамгершшп жогары болмаса, ол тек жаман ютерге гана кабiлеттi». ^огам Yшiн адамгершiлiк негiзгi магынага ие, адамныц кез келген ю-эрекетшде адамгершшк бiрiншi орында туруы керек. 0з бойында Yлкен iзгiлiк есiрген адам гана жет1ст1кке жете алады. Сонымен катар, кiшiгiрiм жаксылыктан, усак-тYЙектен бастау, «жаксылыкка YЙренiп, катенi тYзеп отыру», когамдык жауапкершiлiктi жетiлдiру, жеке адамныц адамгершшк касиеттерш арттыру, ецбексYЙгiштiк пен Yнемшiлдiкке YЙрену, шYкiршiлiк етудi YЙрену, адамдарга кемектесудi YЙрену, кенуге, тезiмдiлiкке YЙренуге, интроспекцияга YЙренуге, езiн-езi тэрбиелеуге YЙрену.
Yшiншiден, жастардыц керегендш, жаксы мен жаманныц аражiгiн ажырата бiлiп, шешiм кабылдай алуы абзал. «Окып-ойланбау - уакытты боска кет1ру, ойлану мен окымау - кауштЬ» Ак пен караны ажырата алса, багыт-багдары айкын болып, дурыс жол тацдалса, адамдардыц талпынысы жемiсiн береди ДYниедегi терец, кYPделi езгерiстер мен акпарат дэуiрiнiц езгермелi тенденциялары жагдайында жаксы мен жаман араласып кеткен ец кYPделi элеуметтiк кубылыстар арасында дурыс шешiмге келе бiлу мацызды. Ец бастысы - ойлауды, талдауды, дурыс тацдау жасауды, устамдылык пен тезiмдiлiкке, жецiлдiк пен езiне сешмдшкке кол жеткiзудi, шешушi болуды жэне езiцiздi шабыттандыра бiлудi YЙрену керек. ДYниетанымды, емiрге кезкарасты жэне кундылыктар жYЙесiн дурыс калыптастыра отырып, жогарыда аталган бар касиеттердi бойга ащрсе, жаркын болашак кYтетiнi анык.
Тертшшщен, жастар - адал, ецбеккор, ар-намысшыл болуы керек. Адамгершшк идеялары ic жYзiнде жузеге асканда, ой мен ю-эрекеттщ бiрлiriне умтылыс болган кезде, тек осы жагдайда гана негiзгi кундылыктар угымы адамдардыц рухани кажеттшпне айналып, адамдардьщ саналы ic-эрекетiне ауыса алады. «Кещлщдi кецейт, жан-жакты сура, мукият ойла, анык тYciн, шын ыкыласпен эрекет ет» - деп «Ли Цзиде» айтылгандай, жастар жан-жакты, бэсекеге кабшетп болганы абзал. Жастар киындыкты сабырга тYcудщ жаксы мYмкiндiгi деп санауы керек, усак icтерге жауапкершiлiкпен карап, анык кадаммен алга умтылу керек [7, 266-б.].
1. (Li ji*shangshu/(han).-Kunming: Yunnan renmin chubän) 2011.- 474^.
2. Нехватка женщин в Китае - проблема международного масштаба (2019) [Электронный ресурс]. //URL: https://share.america.gov/ru
3. China Statistical Yearbook (2012) [Электронный ресурс]. // URL: http://www.stats. gov.cn/tjsj/ndsj/ indexeh.htm
4. Ще Насин. Положение молодежной морали и ее состояние в современном Китае. Фуджоу: Фуцзяньский институт, 2007.
5. The 48th Statistical Report on China's Internet Development (2021) [Электронный ресурс]. // URL: https://www.cnnic.com.cn/IDR/ReportDownloads/202111/
6. Доклад на XIX Всекитайском съезде Коммунистической партии Китая [Электронный реcурc].//URL:http://russian.news.cn/2017-11/03/c_136726299.htm
7. Си Цзиньпин. Си цзиньпин: О государственном управлении. -П.:2014. - 613 с.
ПАИДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
