Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqiyotidagi o'rni
'qqtyonmg
ЯНГИ УЗБЕКИСТОНДА ТАЛАБАЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МАЪСУЛИЯТИНИ ОШИРИШНИНГ АСОСИЙ ОМИЛЛЛАРИ ВА
ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ
Аннотация: Ушбу маколада Узбекистон Олий таълим тизимидаги таълим олувчи талабаларнинг ижтимоий масъулиятини ошириш ва ижтимоий масъулиятнинг мохдяти ёритиб берилган. Булажак кадрларнинг уз сохаларида етук мутахассис булишини таъминлашдан иборат булган маълумотлар келтириб утилган.
Калит сузлар: ижтимоий фалсафа, ахлокий маъсулият, жавобгарлик, Янги Узбекистон, экзистенсиализм, интеллектуал тараккиёт, бурч, фалсафий фикрлар.
Abstract. The highlights is described about the importance of increasing the social responsibility of students in the higher education system of Uzbekistan and the importance of social responsibility is given in this article. Some information is analyzed how getting prominent specialist their own fields in future.
Keywords: Social philosophy, moral responsibility, responsibility, New Uzbekistan, existentialism, intellectual development, duty, philosophical ideas.
Олий таълим иборасини тушунтирадиган булсак, хрзирги кунда уни бутун дунёда энг кучли интеллектуал имкониятларни, инсон тасаввурига сигмайдиган кашфиётларни юзага чикариб, уларни инсонлар учун нечоглик фойда келтираётганлигини курсатувчи тушунча сифатида куришимиз мумкин, эндиликда олий таълим инсонларни маърифатли ва масъулиятли булиб, хдр жихдтдан камол топиши ва яхши яшашига кумак берувчи кучга айланди. Президентимиз Шавкат Мирзиёев Узбекистонда учинчи ренессанс пойдеворини барпо этиш йулида таълим тарбиянинг роли хдкида суз юритар экан, ушбу тушунча билан бевосита
OFa6eK Султан ртли Султанов
Чирчик давлат Педагогика институти Гуманитар фанлар факултети укитувчиси Email: sultan.aga3721 @bk.ru
Кириш
December 16
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqiyotidagi o'rni
'qqtyonmg
боглик маърифат масаласига узининг "Янги Узбекистан стратегияси" асарида шундай таъриф беради: "Факат маърифат инсонни камолга, жамиятни тараккиётга етаклайди. Шу сабабли мамлакатимизда таълим сохасидаги давлат сиёсати узлуксиз таълим тизими принсипига асосланган, бола тугилгандан бошлаб, 30 ёшгача булган даврда уни хар томонлама куллаб-кувватлайдиган, хаётда муносиб урин топиши учун кумак берадиган, яхлит ва узлуксиз тизим яратишга харакат килинаётгани бежиз эмас"[1]. Дархакикат, хозирги кунга келиб олдимизда гоят маъсулиятли ишларни амалга ошириш долзарб булиб турибди. Шу уринда маъсулият тушунчасини хар бир инсонга тугри тушунтирсак максадга мувофик булади. Маъсулият - ижтимоий ахамиятли бурч ва вазифаларнинг бажарилиши, муайян ахлокий тамойилларга риоя килиш буйича шахснинг жамият аъзолари олдидаги жавобгарлиги. Ижтимоий фалсафада масъулиятнинг бир неча куринишлари бор. Буларга сиёсий, хукукий, ахлокий маъсулият, шахе масъулияти, жамоа масъулияти ва бошкалар шулар жумласидандир[2]. Маъсулият жамият, ижтимоий гурух томонидан шахсга куйиладиган талаблар асосида, мажбурият асосида юзага келади. Бунга яккол мисол жамиятда барча фукороларнинг конунга буйсиниши ва амал килишидир. Айни пайтда, айтиш мумкинки, хозирги даврдаги энг куп ижтимоий-ахлокий муаммолар жамиятда, инсонлар уртасида хукукий онг, билим ва масъулиятни англаб етмаслик натижасида пайдо булмокда. Ижтимоий масъулият тушунчаси жуда куплаб уринларда ишлатилади. Бу борадаги анъанавий карашларга кура, масъулият инсонларнинг давлат, жамият, оила олдидаги уз бурчи ва вазифаларини тугри тушуниб етиши хамда уз хаёти ва фаолиятида амал килишида намоён булади.
Адабиётлар та^лили ва методология.
Фалсафада биламизки, инсон ва жамият муаммоларини урганувчи олимлар хар бир категориянинг бошка категориялар билан узвий богликлиги хакида уз тадкикот обекти ва предмети доирасида мулохаза юритишади. Маъсулиятни бошка катор тушунча-категориялар билан, масалан эркинлик тушунчаси билан алокадорликларини тахлил килишади. Чунки иккала тушунча инсонлар хаётида мухим рол уйнайди. Чунончи, Гарб адабиётида экзистенсиализмга эркинлик фалсафаси сифатида каралади. Эркинлик маъсулият, жавобгарлик билан бевосита боглик[3]. Бу тушунчаларнинг жамият ва инсонлар олдидаги вазифаси:
December 16
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqiyotidagi o'rni
'.q^tyottoa^
малака, куникма ва тажриба маъсулият асосида пайдо булади, хукукий онг, билим, онг эса жавобгарлик билан боглик, эркинлик инсонларнинг жамиятда уз хукукларини тугри бажариши ва барча кулланган таърифларни камраб олишидадир. Шу уринда бир савол тугилади: Ижтимоий маъсулият Янги Узбекистон хаётига кандай ишларни амалга оширишда намоён булади? Унинг Олий таълим сохасидаги урни, роли ва ахамияти нимада? Бу уринда давлатимиз рахбарининг мамлакатимиз олий таълим сохасидаги туб ислохотларни бошлаб берган 2019 йил 8 октабрдаги Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш Концепсиясини тасдиклаш хакидаги фармонида куйидагилар акс эттирилган: интеллектуал тараккиётни жадаллаштириш; ракобатбардош кадрлар тайёрлаш; илмий ва инновацион фаолиятни самарали ташкил этиш; халкаро хамкорликни мустахкамлаш максадида фан, таълим ва ишлаб чикариш интеграциясини ривожлантириш.
Ижтимоий масъулиятнинг мазмун-мохияти ва ривожланиш хусусиятлари фалсафадаги бошка катор тушунчалар: ахлок, мехнатсеварлик, бурч каби хислат ва фазилатлар билан боглик холда жамиятдаги кишилар, шу жумладан талаба-ёшлар хаёти ва фаолиятида намоён булади, уларнинг интелектуал салохияти ва мехнацеварлик кобилиятини оширга хизмат килади. Айни пайтда эса жамиятдаги куплаб муаммоларни хал килишга хам ёрдам беради. Биринчидан, хозирги кунга келиб инсонлар орасида уз ишига булган локайдлик ва масъулияцизлик куп сохаларда, шу жумладан таълим-тарбия жараёнларида хам муайян муаммо ва камчиликларни келтириб чикармокда. Шунинг учун хам айнан Олий таълим сохасида ижтимоий масъулиятни оширишга каратилган ёндошув ва муносабатларга жиддий эътибор бериш тайёрланаётган хар бир ёш кадрнинг сифат даржасини оширади, айни пайтда бу, пировардида жамият ва ундаги одоб-ахлок коидаларининг инсонлар томонидан била туриб бузилишининг олдини олишга хизмат килади.Иккинчидан, мамлакатимизда хукукий демократик давлат, фукаролик жамияти барпо этиш, жамиятимиз хаётининг барча жабхаларини янада эркинлаштиришда,зиёлилар катлами, талаба ёшларнинг иштироки жуда катта ахамиятга эга, уларнинг маънавий киёфасидаги ахлокий жихатлари масалаларининг мавкеи ошишини талаб килади. Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан талаба ёшлар тарбиясига, ма'навиятига, салохиятига мухим ахамият бераётганлиги, бу холат талаба ёшларнинг,ижтимоий-гуманитар ва табиий-илмий сохалардаги ютукларини узида мужассамлаштирган комплкс
December 16
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqiyotidagi o'rni
'.qqtyottüa^
ёндашувни такозо этади. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг БМТ бош Ассамблеяси 2017 йил 19 сентябрдаги 72-сессиясида сузлаган нуткида: "Бизнинг асосий вазифамиз - ёшларнинг уз салохиятини намоён килиши учун зарур шароитлар яратиш, зуравонлик гояси "вируси" таркалишининг олдини олишдир. Бунинг учун ёш авлодни ижтимоий куллаб-кувватлаш, унинг хукук ва манфаатларини химоя килиш борасидаги куп томонлама хамкорликни ривожлантириш лозим, деб хисоблаймиз"[4], - деган фикрлари талабаларнинг ижтимоий фаоллигини куллаб-кувватлаш йуналишида бир катор аник вазифа ва чора-тадбирларни белгилашга асос булади. Айникса хозирги кунларда олий таълим сохасида юкори малакали замонавий кадрларни тайёрлаш учун мухим. Янги Узбекистонда Олий таълим сохасига алохида эътибор каратиляпти. Эркинлик ва маъсулият инсон фаолиятининг узаро узвий боглик икки томонини ташкил этади. Баъзилар инсонда хакикий эркинлик тахликада, ташвишда, ёлгизликда намоён булади, деб талкин килишади. Чунончи, таникли француз файласуфи Жан-Пол онгимизда буладиган рухий жараёнлар хакида гапирар экан шундай хулосага келади: тахлика, ёлгизлик, масъулият онгимизнинг сифатини ташкил килади, чунки бу сифат соф ва оддий эркинликнинг узидир, инсон ёлгизликда узлигини англайди. Инсон уз мохиятини, жамиятдаги бурчи, масъулияти, манфаатларини уйлаганида хам, фалсафий фикрлар гирдобида булади[5].
Мухокама
Дархакикат, хозирги кунга келиб олдимизда илм-фан борасида ва булажак кадрларни маънан ётук, юксак салохиятли хамда керакли билим, куникмага эга булишини таъминлаш, гоят маъсулиятли ишлар сирасига киради.Биз бекордан бекор маъсулият хакида гапирмаяпмиз. Юртбошимизнинг 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналишлари буйича "Хдракатлар Стратегияси" доирасида олий таълим ва талаба ёшлар айникса хотин кизларга купрок имтиёзларнинг беришлари натижасида хозирда мамлакатимизнинг ижтимоий сохасида,таълим-тарбия,киска килиб айтганда инсонларнинг кундалик яшаш шароити анчайин яхшиланди. Аввало, бу ишлар кандай олиб борилгани ва натижаси кандай булганини тахлил килсак максадга мувофик буларди:
1."2020/2021 укув йилида Узбекистон Республикасининг олий таълим муассасаларига укишга кабул
December 16
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqiyotidagi o'rni
qqiyotidag
килишнинг давлат буюртмаси параметрлари тугрисида"ги Президент ^арори кабул килиниб, унда таълим йуналишлари ва магистратура мутахассисликларини йириклаштириш, профиль ихтисослашув сохаларини кенгайтириш, ёшларнинг олий таълим билан камровини кенгайтириш ва хотин-кизларни олий таълим билан камраб олиш даражасини ошириш масалалари назарда тутилди.
2. ^арорга асосан, 2020-2021 укув йили учун олий таълим муассасаларига кабул квоталари бакалавриатнинг кундузги таълим шаклига 103 575 нафар, сиртки таълим шаклига 31 350 нафар, кечки таълим шаклига 5 025 нафар, магистратура учун эса - 10425 нафар этиб тасдикланди.
3. Давлат илмий дастурларини шакллантириш тартибини такомиллаштириш юзасидан "Илмий-тадкикот ва инновацион фаолиятни ривожлантиришнинг норматив-хукукий базасини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Вазирлар Махкамасининг карори кабул килинди.
4.Шунингдек, Буюк Британиянинг "Springer Nature" нашриёти билан киймати 100 минг долларлик шартнома имзоланиб, махаллий олимларнинг хорижий нашрларини кескин оширишга каратилган "Proofreading service" хизматини ривожлантириш юзасидан чора-тадбирлар дастури тасдикланди.
5."Эл-юрт умиди" жамгармаси томонидан 700 нафардан зиёд олимлар, профессор-укитувчиларни чет элга илмий изланиш ва малака ошириш учун юбориш буйича чора-тадбирлар режаси ишлаб чикилиб, тасдикланди[5].
Бу каби олиб борилган ишлардан шуни билиб олишимиз мумкинки, олий таълимда жуда куплаб узгаришлар айнан ёшларнинг хаётини яхшилаш учун ишлаб чикилмокда.Талаба ёшлар келажакини куришда куйидаги сифатларга купрок ахамият беришлари шарт, биринчиси узларининг ёшини хисобга олиб шижоат билан олдинга харакат килиш, иккинчиси,узларининг уйлаган орзу интилишларини маъсулиятни сезган холда амалга оширишга харакат килиш, учинчиси, керакли натижаларга эришиш учун катта гоя ва максадларни ишлаб чикариши шарт.Шунинг билан биргаликда учинчи ренессанс пойдеворини куришда мактабгача таълим, умумий урта таълим, олий ва урта махсус таълим сохаларида янгидан ишлар олиб борилмокда. Бизнинг Янги Узбекистон хозирги вактга келиб инсонларнинг бахтли яшашлари учун кулай шароитда турибди.Бу боскич хакида тухталадиган булсак тулик маълумотни Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг "Янги
December 16
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqiyotidagi o'rni
'.qqtyottüa^
Узбекистон Стратегияси " оркали тулик тушуниб олишимиз мумкин.Асарнинг "Адолатли ижтимоий сиёсат" бобига тухталиб утсак,ушбу бобда турли хилдаги масалалар буйича мавзулар жой олган."Таълим ва тарбия : янги имкониятлар " деб бошланувчи булимида таълимнинг барча шакллари хакида гап кетади асосий маъно эса ёшлар тарбиясига багишланган. Кенг тафаккурли ёшлар авлодини шакллантириш вазифаси куйилган булиб, уларга нисбатан куйидагича таъриф берилган, аник фукоролик позициясига ега булган, давлат манфаатларини химоя киладиган, хал; хаётидаги узгаришлар ва ислохатларда фаол катнашадиган, замонавий. Айникса фан ва техника равнаки фукароларнинг жисмоний, маънавий киёфасига, рухияти ва касбий малакасига таъсири хам уни бир бутун, яхлит урганишни талаб килиши хакида таъкидлаб утилган.
Натижалар
^озирги замонга келиб Янги Узбекистоннинг ижтимоий тараккиёти, айникса фан ва техника равнаки фукароларнинг жисмоний ва маънавий киёфасига, рухияти ва касбий малакасига таъсири хам уни бир бутун, яхлит урганишни талаб килмокда. Сунги йилларда мамлакатимизда 47 та янги олий таълим муассасаси, жумладан, хорижий университетларнинг филиаллари ташкил этилиб, олий укув юртларининг сони 125 тага етди. Бу ракамлар албатта йилдан йилга ортиб боради, аммо олдимизда турган Олий таълимни узгартириш, унда талаба-ёшлар масъулиятини ошириш учун куйидаги ишлар килиниши кутилмокда:
-олий укув юртларида ижтимоий масъулият масалалари мухим ахамият касб этадиган шарт-шароитларни кучайтириш;
-ижтимоий масъулият хиссини шакллантириб ривожлантиришга каратилган ракамли технологиялар ва таълим платформаларини жорий этиш;
-ёшларни ижтимоий масъулият масалаларини чукур урганадиган илмий фаолиятга жалб килиш;
-ижтимоий масъулиятни ривожлантиришга хизмат килувчи инновацион тузилмаларни шакллантириш.
^озирги кунга келиб купчилик томонидан айтилаётган ижтимоий вокеликдаги ходиса хамда жараёнларга ёшларда онгли муносабатни шакллантириш, уларнинг эркинлик хакидаги тасаввурлари, ижтимоий масъулиятга муносабатларини чукур урганиш, бу
December 16
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqiyotidagi o'rni
qqiyotidag
борадаги ишларда тарихийлик ва замонавийлик узаро уйгунлигини таъминлаш асосида куйидагиларни ёшлар турмуш тарзига сингдириб бориш зарур:
- жамиятнинг хар бир фукаросини глобал жараёнларни мулохазакорлик ва масъулият билан тахлил килишга ургатиш, уларнинг ижтимоий-ахлокий бурчларини чукур хис килишига эришиш;
- шахс эркинлиги оила, махалла, давлат ва жамиятни узаро уйгунлигида руёбга чикишини, хориждан экспорт килинаётган, разолат ва тубанликка етакловчи ёт гояларга масъулиятли ёндошув ва муносабатда булишни улар рухиятига мунтазам сингдириб бориш;
- шарк кишисига хос фазилатларни юксалтириш асосида хар бир шахснинг эркинлик ва масъулиятни чукур англашга сафарбар этиш уз амалий фаолиятида демократик кадриятларга таяниш куникмасини хосил килиш;
- айни пайтда эркинликни англашда унинг гарбона (Европача) тамойилларига кур-курона асосланишига йул куймаслик мухим ахамиятга эга[6]. Чунки бундай таклид юкорида таъкидлаганимиздек, кутилмаган окибатларга, хусусан эркинлик никобига уранган масъулияцизликка, демократия никобига уранган парокандаликка, бош-бошдокликка олиб келиши мумкин. Ёшлар тарбиясида кейинги вактларда айрим салбий узгаришлар булаётганлиги сир эмас, бунга асосий сабаб мехнат килмасдан тезда бой булиб кетиш ва онлайн казиноларда, пул тикиладиган уйинларда узини синаб куриш окибатлари эса барча учун зарарли булаяпти.
Хрзирги даврда Олий таълим сохаси етук инсонларни жамиятга
хар тарафлама мукаммал булган кадрлар зарур. Инсонларнинг жамиятда уз урнига эга булиши уларнинг эгаллаган билимига богликдир. Ижтимоий масъулият билан биргаликда бурч, мехнацеварлик, хушмуомилалик каби фазилатлар ва карама карши булган локайдлик, дангасалик, куполлик ушбу иллатлар жамиятимиздаги хар бир сохада ишловчи ходимларда учрамокда. Уларни бартараф килиш учун эса Олий таълим сохасида ахлокий ва фалсафий фанларни янада купайтириш ва талабаларга тушунтиришни талаб килмокда. Шундагина биз узимиз уйлаган максадга етамиз.
Хулоса
тайёрлашнинг узига яраша бир кийин боскичида чунки, Янги Узбекистон учун
December 16
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
taraqqiyotidagi o'rni
qqiyotidag
REFERENCES
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Узбекистон стратегияси. - Т.: "Узбекистон", 2021,221 б.
2. Юсупов Э.Й. Фалсафа. - Т.: "Укитувчи", 2005,165 б.
3. Назаров К., Файзихужаева Д., Нурматова М., Шер А., Абдуллаева Н., балконов Э., Кдндов Б. Фалсафа асослари. - Т.: "Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти", 2018,287 б.
4. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Т.: "Узбекистон", 2016,18 б.
5. Туленов Ж. Жамият фалсафаси. - Т.: "Узбекистон", 2001,43 б
6. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Т.: "Узбекистон", 2017,88 б
7. www.strategy.uz
December 16