O'zlashtirilgan bilimlarni mu$;ahkamlash amaliy mashg'ulotlar ощаН amalga oshiriladi. O'qituvchining bir fazani, tеzisni bir nеcha Ьог qaytarishi ham mavzuni mu^ahkamlashga xizmat qiladi. Takrarlashning eng yaxshi uslubi quyidagilar: oddiy takrorlash, rеzyumеli takrorlash, tizimlashtirilgan takrorlash hisoblanadi. O'qituvchi nutqidaga ma'lumotlarni yaxshi o'zlashtirishda ikki tipdagi qaytarish muhim го1 o'ynaydi. Rеzyumеli qaytarish asosiy ma'lumotni tеzis shaklida izohlash hisoblanadi. U ikkinchi darajali ma'lumotlar orasidan asosiysini ajratib olishga im^n bеradi. Qolavеrsa, fikriy opеratsiyalarni tahlil qilishga zamin ^zirlaydi. Jadval va sxеmalar tuzish tizimlashning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Qaytarishda vaqtni i^batga olish kеrak.
Savol-javob ham bilimlarni nazorat qilishning muhim jihati hisoblanadi. Bunda albatta bitta talaba javob bеrsa, qolganlar uni tinglashi tozim. Savol-javobning boshqa tipi - frontal og'zaki yoki yozma savol-javob. Bunda eng asosiy talab savollarning aniq bo'lishidir.
Ayrim vaziyatlarda esa mavzuni mu^ahkamlash uchun ijodiy yondoshuv talab etiladi. Yuqorida ko'rsatilgan barcha mеtodlar kichik guruhlarda qo'laniladi.
O'qituvchining u yoki bu mеtodni tanlashi qator omillarga bog'liq:
a) ta'lim da^urining maqsadi,
b) o'quv matеrialining mazmuni,
c) o'quv matеrialiga ajratilgan vaqtga,
d) o'quvchi va talabalarning tayyorgarlik darajasiga,
e) o'quv matеrialining yoritilganlik darajasiga.
FOYDALANILGAN MANBALAR:
1. Xaydarov F.I. Xalilova N.I. Psixologiya fanlarini o'qitish metodikasi. -Toshkent, 2007.
2. Бадмаев M.M. Методика преподавания психологии. - Москва, 2001.
3. Davletshin M.G, Do'smuhamedova Sh. va boshq. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya. - Toshkent, 2007.
4. G'oziyev E.G'. Oliy maktab psixologiyasi. - T.:1997.
5. Карандашев В.Н. Методика преподавания психологии. Спб: Питер, 2007.
ОЛИЙ ТAЪЛИМ МУAССAСAЛAРИ ТAЛAБAЛAРИДA ИЖТИМОИЙ ФAОЛЛИKНИ РИВОЖЛAНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК
хусусиятлари
Бoтирoва Дилафруз Бoзoрoвна
Тошкент давлат шарцшунослик университети
"Педагогика ва психология " кафедраси катта уцитувчиси
Аннотация: Мазкур мацолада талабаларда ижтимоий фаолликнинг ривожланганлик даражасини ташхис этиш ва мониторингини амалга ошириш механизмларини такомиллаштириш талабаларда ижтимоий
- 21 -
фаолликни ривожлантиришнинг фанлараро-модулли таълим технологиясини такомиллаштириш ва самарадорлигини бауолаш очиб берилган.
Калит сузлар: Талаба, фаоллик, ижтимоий, касб, салохият, ташки омил, мухит, шахсий фикр, касбий уз-узини англаш, билиш, ривожланиш, инсонийлик.
Аннотация: В данной статье описано совершенствование механизмов диагностики и контроля уровня развития социальной активности студентов, совершенствование междисциплинарно-модульной образовательной технологии развития социальной активности студентов, оценка ее эффективности.
Ключевые слова: Студент, деятельность, социальная, профессия, авторитет, внешний фактор, среда, личное мнение, профессиональное самосознание, познание, развитие, человечность.
Annotation: This article describes the improvement of the mechanisms for diagnosing and monitoring the level of development of indents' social activity, the improvement of interdisciplinary-modular educational technology for the development of indents' social activity, and the evaluation of its effectiveness.
Key words: Student, activity, social, profession, authority, external factor, environment, personal opinion, professional self-awareness, knowledge, development, humanity.
Дунёда олий таълим муассасалари талабаларининг ижтимоий фаоллигини ривожлантириш технологиясини такомиллаштириш, ташаббускорлигини куллаб-кувватлашга доир воситаларни яратиш, маданий ва коммуникатив фаолиятга асосланган самарали педагогик механизмларни жорий этишга алохида ахамият каратилмокда. Ижтимоий фаолликни ривожлантиришнинг асосий омиллари сифатида жамият аъзоларининг ишбилармонлик ва ташаббускорлик даражалари эътироф этилмокда. Мазкур тадкикотларда талабалар ахлокий, касбий ва коммуникатив тайёргарлигининг маънавий-маданий асослари, тараккиёт FOяларига муносабати, ижтимоий ёндашиш FOяси, яъни технократик фикрлашини ривожлантиришга йуналтирилган илмий изланишлар мухим урин тутади. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг БМТ бош Ассамблеяси 2017 йил 19 сентябрдаги 72-сессиясида сузлаган нуткида: "Бизнинг асосий вазифамиз - ёшларнинг уз салохиятини намоён килиши учун зарур шароитлар яратиш, зуравонлик FOяси "вируси" таркалишининг олдини олишдир. Бунинг учун ёш авлодни ижтимоий куллаб-кувватлаш, унинг хукук ва манфаатларини химоя килиш борасидаги куп томонлама хамкорликни ривожлантириш лозим, деб хисоблаймиз" [1-18], - деган фикрлари талабаларнинг ижтимоий фаоллигини куллаб-кувватлаш йуналишида бир катор аник вазифа ва чора-тадбирларни белгилашга асос булади.
Ижтимоий фаол талаба ва ракобатбардош кадрлар тайёрлаш жамиятимизда миллий истиклол FOяси асосида олиб борилаётганлиги билан демократик ва миллий хусусият касб этади. Бу борада хукмронликка, буйсунишга ва итоаткорликка асосланган педагогика урнини таълимни инсонпарварлаштириш, ижодкорлик, илмийлик, хамкорлик, ижтимоий фаоллик ва дустона муносабатлар устуворлиги
тамойилларига амал килинмокда. Буйрукбозликдан холи булган бошкариш усули йулга куйилмокда. Жамоада инсон омилига эътибор кучайтирилмокда, мехр-мурувват, ижтимоий химоя, софдиллик, хакконийлик ва адолат каби инсоний фазилатларга асосланган маънавий-рухий мухит яратилмокда. Педагогикада "касбий уз-узини тарбиялаш", "уз-узини бошкариш" ва "уз-узини тахлил этиш" мазмун-мохияти жихатидан ижтимоий фаолликка йуналтирувчи омил вазифасини утайди.
"Узбек тилининг изохли луFати"да омил атамасига "иш-харакат, вокеа-ходиса ва шу кабиларнинг юзага чикиши, содир булиши учун сабаб булган нарса; сабаб; фактор" сифатида таъриф берилган [2-64]. Мазкур тушунчанинг "мотив"га якинрок маъно касб этиши кайд этилган. К,олаверса, "фактор" сузи узбек тилига угирилганда "омил" деган маънони англатади [2-87].
Маълумки, педагогика фанида шахс камолотига таъсир этувчи учта йирик омил узвийлик ва изчилликда урганилади. Булар: ирсият омили, ижтимоий мухит омили ва тарбия омили. Шу уринда мотивнинг хам омил вазифасини уташда урни бор дейилса хато булмайди.
Шахс ижтимоий камолоти борасидаги Шарк мутафаккирларининг карашлари, шунингдек, ёшлар ижтимоий фаоллигини ривожлантириш муаммолари буйича олиб борилган тадкикотлар мазмунини урганиш асосида куйидаги хулосаларга келинди:
1. Шахс камолоти ижтимоий муносабатлар жараёнидаги иштирок даражасига боFлик булиб, унинг ижтимоий борликка муносабатини белгилайди.
2. Ёшлар, хусусан, талабалар ижтимоий фаолликларини ривожлантириш шахс умумий камолотини таъминлаш хамда жамият тараккиётини таъминлашда мухим ахамиятга эга саналса-да, бугунги кунга кадар яхлит педагогик жараён сифатида тадкик этилмаган.
3. Талабалар ижтимоий фаоллигини ривожлантириш мазмунини асослаш, методикасини ишлаб чикиш педагогика фани олдидаги долзарб вазифа саналади.
Юкоридаги фикрлардан шахснинг ижтимоий фаоллик куникмаларини шакллантириш масалаларига доир узига хос ёндашувлар ва тахлиллар мавжудлиги маълум булади. Таъкидлаш лозимки, илмий-тадкикотларда талабаларнинг ижтимоий фаоллик куникмаларини шакллантириш тизимини такомиллаштириш муаммоси етарлича тадкик этилган эмас.
Ижтимоий фаоллик инсон имкониятлари доираси кенгайиб боришига йул очади. Чунки бу жараёнда янги эхтиёжлар ва имкониятлар пайдо булади, эхтиёж кондириш йулида фаол харакат вужудга келади. [3-119]
Тадкикотлар талаба шахсининг ижтимоий функцияси уни кай даражада педагогик махоратни эгаллаганлигида куринишини асосламокда Агар талаба шахс сифатида уз мутахассислигини севса, уни ардокласа, касб бурчи ва масъулиятини дилдан хис этиб фаолият юритса, узининг инсонпарварлиги, билимдонлиги, маънавий-ахлокий фазилатлари хамда юксак маданияти билан ибрат-намуна курсата олса, бундай талаба ижтимоий фаол ва шахсларни тарбиялаб етказишга кодир була олади Шунга кура, ижтимоий фаол талабани тайёрлашга булган эхтиёждан келиб чикадиган ижтимоий буюртма билан унинг аник ижроси
уртасидаги, булажак укитувчининг ижтимоии фаоллигига куииладиган талаблар билан унинг бугунги ижроси уртасида вужудга келган объектив зиддиятларни илмиИ хал этишга каратилган ижтимоиИ-педагогик эхтиёжга каратилган тадкикот вазифалари белгиланди ИжтимоиИ фаоллик хусусиятларини урганишда глобаллашув жараёнининг ёшлар тарбиясига кандаИ таъсир курсатаётганлигига алохида эътибор каратиш лозим.
Бугун аИрим тараккий этган давлатларнинг сиёсиИ, иктисодий хамда мафкуравиИ воситалар оркали турли хил FOяларни тарFиб этишга интилаётгани, бу хол, аИникса, МарказиИ Осиё халкларининг миллиИ урф-одатлари ва анъаналарига салбиИ таъсир курсатаётганлиги яккол кузга ташланмокда. Интернет оркали кириб келган парноадабиётлар, фильмлар, одоб-ахлок меъёрларга зид порносаИтлар тажрибада синалиб, уз эътирофини топган миллиИ тарбия методларини Fарбона андозалар билан бахолашга шарт-шароит туFдирмокда.
Ахборот технологияси махсулидан трансмиллиИ жиноиИ гурухлар, террорист ва акидапарастларнинг хам унумли фоИдаланаётганлигини назардан кочирмаслик лозим. ДоимиИ равишда компьютер ёки интернет уИинлари билан шуFулланиш ашаддиИ кашандалар сингари шахс фаолиятини уз домига тортиб олиш куч-кудратига эга. Бу жараён ёшларни ижтимоиИ фаолликдан чалFитишга, рухиятидаги муътадилликни бузишга, атрофидаги вокеа-ходисаларга нисбатан бепарволикка ва локаИдликка олиб келади.
Бугунги куннинг кишини ташвишга соладиган белгиларидан бири шуки, глобаллашув жараёни кучаИиши сиёсиИ интеграциянинг юз бериши ёки боИлик ва хокимият уртасидаги дунё буИича мавжуд дисбаланснинг камаИиши билан бирга кечмаётганлиги хисобланади.
Жамият ривожи Иулида ижтимоиИ хулк-атворни бошкариш субъектив омил урнининг тобора ортиб боришига олиб келади. Шахс узининг биологик, психологик ва касбиИ-педагогик структурасига эга булгани каби, ижтимоиИлик структурасига хам эга булади. Бу хакида диссертация ишининг кеИинги параграфларида фикр юритилади.
Юкоридаги тахлилларга илмиИ ёндашган холда таъкидлаш жоизки, ижтимоиИ фаоллик жараёнида талабанинг мустакил фикри тулаконли ифодаланиши куИидаги хусусиятларни талаб килади:
■ эркинлик;
■ интилувчанлик;
■ кизикиш;
■ билимдонлик;
■ топкирлик;
■ хозиржавоблик;
■ ташаббускорлик;
■ фаоллик;
■ танкидиИ фикрлаш;
■ уз-узини тахлил эта олиш;
■ аник максадни кузлаш;
■ вазифани белгилаш;
■ кафолатли ечим сари интилиш ва хоказо.
Таълимнинг шахсга йуналтирилган ушбу тизимида талаба максадни кузлаши учун унга эркинлик бериш зарур. Эркинлик харакатга, интилишга олиб келади. Албатта, бу уринда талабанинг билимдон булиши зарур сифатлардан бири хисобланади. Талабанинг билими саёз булса, ундаги топкирлик, хозиржавоблик кузга ташланмайди. У уз-узидан ташаббусни кулга кирита олмайди. Демак, талаба таълимий жихатдан фаолликни бой беради. Бундай холларда талабанинг максади аник эмаслиги маълум булади. Интерфаол методларнинг татбики асосида талабаларнинг дарс жараёнидаги фаоллигига эришиш ижтимоий фаолликка йуналтирувчи омил вазифасини уташи мумкинлиги тажриба-синов ишлари давомида уз исботини топди. Таълим-тарбия узлуксизлиги ижтимоий фаоллик билан бир умр давом этадиган жараён булиб, шахснинг индивидуал хусусиятлари ва хаёт тажрибасига боFлик булади. Касбий фаолияти жараёнида эгаллаган махоратидан келиб чиккан холда шахснинг ижтимоий фаоллиги хам такомиллашиб боради. Миллий кадриятларни урганиш, истикболли келажак максадини белгилашда методологик асос вазифасини утайди. Бу жихатлар шахснинг ижтимоий фаоллигида урганиладиган булса, тарихни билиш, миллий кадриятлар асосида мустакил ривожланиш ва унинг истикболини башорат кила олиш лозимлигини курсатади. Шахс ижтимоий фаоллиги мана шу уч жараённинг изчиллиги ва узвий боFликлигида амалга ошади. Чунки, утмишини, кадриятларини билмаган шахснинг бугунги хаётида маъно-мазмун булмайди. Бундай шахс келажакка интилиб, муайян максад йулида орзу-хаваслар билан яшай олмайди.
Шуни алохида таъкидлаш керакки, ижтимоий фаоллик кенг маънода ифодаланиб, бевосита табиат ва жамиятни ураб турган мухит билан узаро муносабатда булади. Шахс ижтимоий фаоллигининг ривожланишида унинг индивидуаллиги намоён булади. Олий таълим муассасалари талабаларининг ижтимоий фаоллиги уларнинг ижтимоий-сиёсий, мехнат, билиш жараёнларида кундалик юриш туриши, муайян билимлар хажми ва жамиятнинг одоб-ахлок меъёрларини узлаштириши оркали ривожлантириб борилади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 20 майдаги "Олий таълим муассасаларининг моддий-техника базасини мустахкамлаш ва юкори малакали мутахассислар тайёрлаш сифатини тубдан яхшилаш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК,-1533-сон К,арори. - Т., Халк сузи. 2011май.
2. Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии и педагогическое мастерство. - Т.: ТГПУ, 2003. - 192 с
3. Бекбулатова Л. Индивидуализация в учебно-воспитательном процессе // Халк таълими. - Т.: 2006. - № 1. - С.135-137
4. Джуринский А.Н. Развитие образования в современном мире. - Москва: ВЛАД0С,1999.-200с.