YANGI KONSTRUKSIYADAGI ARRALI JIN MASHINASINING JORIY QILISHDAN IQTISODIY SAMARADORLIGINING HISOBI Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

QISQA XABARLAR

UO'K: 332.12

YANGI KONSTRUKSIYADAGI ARRALI JIN MASHINASINING JORIY QILISHDAN IQTISODIY SAMARADORLIGINING HISOBI

Azizov Shuxrat Mamatovich Namangan muxandislik texnologiya institute, Dsc.professor, [email protected]

Usmanov Oybek Nurmagomodovich Namangan muxandislik texnologiya instituti, mustaqil izlanuvchisi, E-mail [email protected]

Annotatsiya. Maqolada zavoddagi mavjud jinlar iqtisodiy samaradorligi bilan yangi konstruksiyadagi jin mashinalarining ishlatilishi orqali olinadigan iqtisodiy samaradolik hisob ishlari bajarilgan va qiyosiy taqqoslangan. Asosiy omil sifatida ish unumdorligi, elektr energiya, ekspluatatsion va yordamchi vaqtga ketgan sarf harajatlar hisobga olingan.

Аннотация. В статье рассчитана и сопоставлена экономическая эффективность существующих на заводе джинов и экономическая эффективность, полученная при использовании джин-машин новой конструкции. В качестве основного фактора учитывались затраты на производительность труда, электроэнергию, оперативное и вспомогательное время.

Abstract. The article calculates and compares the economic efficiency of existing gins at the plant and the economic efficiency obtained using gin machines of a new design. The main factors taken into account were the costs of labor productivity, electricity, operating and auxiliary time.

Kalit so'zlar: amartizatsiya, chiqim, kapital, momiq, narx, iqtisodiy samara, mavjud jin, yangi konstruktsiyadagi jin

Ключевые слова: амортизация, выпуск продукции, капитал, пух, цена, экономическая эффективность, существующий хлопкоочистительный джин, новый хлопкоочистительный джин.

Keywords: depreciation, output, capital, fluff, price, economic efficiency, existing cotton gin, new cotton gin.

Dunyo miqyosida energiya tejamkor, yuqori samarador texnologiyalar keng qo'llanib kelinmoqda. O'zbekiston iqtisodiyoti dunyodagi eng ko'p elektr energiya talab qiladigan iqtisodiyotlardan biridir. Mamlakat yalpi ichki mahsulotining energiya sig'imi qo'shni Qozog'istonnikidan 35%, Germaniyanikidan uch barobar ko'pdir. Ishlab chiqarish jarayonida eskirgan texnologiyalardan foydalaniladigan sanoat tarmog'i mamlakatimizdagi barcha energiya iste'molining qariyb 40% foizini tashkil qiladi. Bunda O'zbekiston korxonalari ishlab chiqargan mahsulotning elektr energiya sigimi uchun har yili $3.5 mlrd dollar ortiqcha mablag' sarflaydi. Mahsulotning elektr energiya sig'imi - mahsulot ishlab chiqarishda energiyaga bo'lgan talabni bildiradi. Bu ko'rsatkich ko'pincha har xil texnologik qurilmada ishlab chiqilgan bir xil mahsulot uchun qo'llaniladi va bu ko'rsatkich ko'pincha texnologiyaga nisbatan qo'llaniladi. Respublika tarmoq korxonalarining energiya tejamkorligi bo'yicha o'tkazilgan tahlil natijalariga asoslanib, korxonalarning energiya effektivligini oshirish va innovatsiyalarni amaliyotga joriy etishni taqozo etadi. Shu jihatni hisobga olsak, Respublikamizda eng ko'p elektr energiya va tabiiy resurslarni iste'mol qiluvchi korxonalar qatoriga paxtani dastlabki ishlash korxonalari kiradi. Ularda yuqori va dolzarb texnologiyalarni regeneratsiyasi, shuningdek energiya kam iste'mol etadigan, xavfsizligi yuqori texnologiyalarni ko'paytirish hamda ushbu jihozlaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.

Yillik iqtisodiy samarani aniqlanishi arrali jin qo'llashda bazaviy va yangi konstruksiya

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son

QISQA XABARLAR bo'yicha harajatlarni taqqoslashga asoslanadi [1].

Agar yangi texnologik jarayonlarni ishlab chiqarish, mehnatni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishni qo'llanilishi orqali yordamchi vaqtning kamayishi va dastgohning foydali ish koeffitsienti ortishiga olib kelsa, yillik iqtisodiy Samara quyidagicha aniqlanadi:

(1)

bu yerda:

IQS - yillik iqtisodiy samara, ming so'm;

Hisob ishlarini harajatlarning o'zgaruvchi moddalari bo'yicha yuritamiz. Taklif etilayotgan variantda arrali jin ishchi kamerasini avtomatik rostlash qurilmasini tayyorlashga harajatlar 1500 ming so'mni va elektroenergiyaga harajatlar bitta 5DP-130 arrali jinga 0,2 kVt/soatni tashkil qiladi.

.- ■- : -Mavjud jin mashinalarida tola bo'yicha iqtisodiy samaradolik ■.-: -Yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida tola bo'yicha iqtisodiy samaradolik .".-:■ : -Mavjud jin mashinalarida olingan chigit narxini hisoblaymiz .".-:: - Yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida olingan chigit narxini hisoblaymiz ." .. . . .-Mavjud jin mashinalarida olingan momiq narxini hisoblaymiz

.- r-Yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida olingan momiq narxini hisoblaymiz. Kapital harajatlar hisobi.

Bazaviy variant bo'yicha kapital harajatlar 750000 ming so'mni tashkil qilib, jihoz narxi,

k —

tashish va o'rnatishga harajatlardan (10%) iborat, k — 825000 ming so'm.

Taklif qilinayotgan variantda kapital harajatlar 560 000 ming so'mga teng, shu jumladan

77* _

jihoz narxi, tashish va o'rnatishga harajatlar, k 2 — 616000 ming so'm.

c c

Ci va 2 -mahsulotni bazaviy va yangi texnika yordamida ishlab chiqarilganda o'zgaruvchan moddalar bo'yicha joriy harajatlar, ming so'm;

Eh - kapital qo'yilmalar samarasining normativ koeffitsienti, 0,15;

Ki va K2-bazaviy va taklif qilinayotgan variantlar bo'yicha solishtirma kapital qo'yilmalar, ming so'm;

Q - mahsulotni natural birlikda yillik ishlab chiqarish hajmi, tonna; Hisob o'zgaruvchi moddalar bo'yicha olib boriladi va amartizatsiya chiqimlari va joriy ta'mir narxini aniqlanishini o'z ichiga oladi. Amartizatsiya chiqimi kapital qo'yilmadan 15% hajmida qabul qilinadi va quyidagini tashkil qiladi:

bazaviy variantda 825 000 • 0,15 = 123750 ming so'm, oriy qilinayotgan 616000 • 0,15 = 92400 ming so'm.

joriy ta'mirga harajatlar jihoz narxidan 5% hajmida qabul qilinadi va quyidagini tashkil

qiladi:

bazaviy variantda 825000- 0,05 = 41250 ming so'm, joriy qilinayotgan 616000 • 0,05 = 30800 ming so'm.

1-jadval.

№ Ko'rsatkichlar nomi O'lchov birligi Variantlar

Bazaviy Yangi

1 Zavoddagi jinlar soni dona 3 2

2 Yillik paxta xom ashyosiga ishlov berish xajmi tonna 15000 15000

4 Ish unimdorligi tola bo'yicha 1 ta arra kg/arra 8 kg 12 kg

5 Kalta tola SFI % 4,2 3,5

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son

QISQA XABARLAR

2 Jin unumdorligi (o'rtacha) kg/mash.-soat 1040 2160

3 Paxta zavodning ishlab chiqarish ish vaqti (3 smena, xaftasiga 40 soat, 0BK = 0,85) soat 1538 1180

4 Talab koeffitsienti - 0,7 0,7

6 1 kVt elektroenergiyaning narxi so'm 450 450

7 Mashina massasi kg 5000 5000

J Jin iste'mol qilayotgan energiya: - bittasi - xammasi kVt soat 79,6 238,8 37,6 75,2

9 - bittasi - xammasi ming so'm 250 000 750 000 280 000 560 000

Ekspluatatsion harajatlar hisobi.

Hisob uchun boshlang'ich ma'lumotlar 1-jadvalda keltirilgan: Iste'mol qilinayotgan elektroenergiya hisobi. Elektroenergiya narxi quyidagi formuladan hisoblanadi:

W = Py ■ K ■ To ■ C3

(2)

bu yerda: Py - elektromotorlarning o'rnatilgan quvvati; K - o'rnatilgan quvvatdan iste'mol quvvati ulushini ko'rsatuvchi talab koeffitsienti; To - jihozni ishlash vaqti, soat: - 1 kVt elektroenergiyani narxi.

c

2-jadval

№ Harajat nomi O'lchov Harajat narxi, ming so'm

birligi Bazaviy variant Joriy qilingan variant

1 Amartizatsiya chiqimlari Ming so'm 123750 92400

2 Joriy ta'mirga harajatlar Ming so'm 41250 30800

3 Elektroenergiyaga harajatlar Ming so'm 115 400,754 27 951, 840

H ■ : : ^ H- Jami Ming so'm 280 400,754 151 151,84

Bazaviy variantdagi ikki jinga iste'mol energiya narxi

wM = P ■ K ■ T ■ C N = 238,2 • 0,7-1538-450 = 11540Q754 My c o 3 ming so m.

Yangi variantda

wM = P ■ K ■ T ■ C N = 75,2 ■ 0,7-1180-450 = 27951,840 . M y c o 3 ^ ming so m.

2-jadvalda bazaviy va joriy qilinayotgan variantlardagi joriy harajatlar keltirilgan.

Yordamchi vaqtni qisqarishidan olinadigan foydani aniqlash.

Yordamchi vaqt - asosiy texnologik operatsiyani bajarish uchun ishchining qiladigan harakatlariga va ma'lum miqdordagi mahsulot birligi uchun har safar takrorlanuvchi harakatlarga sarflanadigan vaqtdir. Yordamchi harakatlar asosan qo'lda bajariladi. Texnika rivojlanishi, sohadagi jarayonlarni avtomatlashtirish hisobiga yordamchi vaqtni qisqartish orqali samaradorlikka erishish mumkin[2].

Bazaviy variant uchun yordamchi vaqt (tyo) ni hisoblaymiz. 3-jadvalda 1 tonna mahsulot

uchun yordamchi vaqt tashkil etuvchilari keltirilgan. Me'yoriy vaqt:

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son

OISOA XABARLAR £rn It ' tjni

tm=40 60=2400sek

Foydali vaqt koeffitsientini hisoblaymiz:

A'

fv — Ka ' Kb

bu yerda Ka- "A" guruh bo'yicha bekor turishlar koeffitsienti;

"B" guruh bo'yicha bekor turishlar koeffitsienti "A" guruh bo'yicha bekor turishlar koeffitsienti:

(3)

2400+64C

3040

(4)

№ Ishlar nomi Bajarish vaqti, sek 1 tonna tola uchun hodisa Umumiy vaqt, sek

soni

Smenani qabul qilish 60 1 60

Tayyorlov va yakunlash vaqti 60 1 60

Xomashyoni tiqilishini bartaraf etish va qayta ishga 120 3 360

tushirish vaqti

Paxtani xomashyoga kelib tushishini tekislash 24 5 120

Jinni tozalash jt 40 1 40

Jami 640

'B" guruh bo'yicha bekor turishlar koeffitsienti:

(5)

U holda foydali vaqt koeffitsienti:

KfV = 0,79 ■ 0,96 = 0,76

Mashinaning haqiqiy ish unumi:

Hp = 1040 ■ 0,76 = 790,4 kg/soat (6)

Taklif qilinayotgan variant uchun yordamchi vaqtni hisoblaymiz. Yangi konstruksiyadagi jinda xom ashyo valigini zichligini avtomatik rostlash qurilmasi xomashyo tiqilishi oldi olinadi, bundan xomashyoni tiqilishini bartaraf etish va qayta ishga tushirish vaqti nolga teng, shuningdek mashinani tozalashda siqilgan havodan foydalanish orqali tozalash vaqti qisqaradi[3].

Taklif qilinayotgan variantda 1 tonna mahsulot ishlab chiqarish uchun yordamchi vaqtni tashkil etuvchilari 4-jadvalda keltirilgan.

№ Ishlar nomi Bajarish vaqti, sek 1 tonna mahsulot uchun hodisa Umumiy vaqt, sek

soni

Smenani qabul qilish 60 1 60

Tayyorlov va yakunlash vaqti 60 1 60

Paxtani xomashyoga kelib tushishini tekislash 24 5 120

Jinni tozalash Jtt 15 1 15

Jami 255

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 2- son, 2024 Maxsus son

QISQA XABARLAR Taklif etilayotgan variant uchun me'yoriy vaqt:

Foydali vaqt koeffitsientini hisoblaymiz:

bu yerda K'a- "A" guruh bo'yicha bekor turishlar koeffitsienti;

"B" guruh bo'yicha bekor turishlar koeffitsienti

"A" guruh bo'yicha bekor turishlar koeffitsienti:

900 900

K' =

900 + 2SS 265S

= 0,77

"B" guruh bo'yicha bekor turishlar koeffitsienti:

U holda foydali vaqt koeffitsienti:

K'fv = 0,77 ■ 0,96 = 0,73

Mashinaning haqiqiy ish unumi:

H'p = 2160 ■ 0,73 = lS76JSkg/soat

Haqiqiy ish unumi farqini hisoblaymiz:

AHp = H'p ~Hp= 1576,6 - 790,4 = 1067,2 kg/soat.

Bir tonna tolaning tannarxi 10000 ming so'mni tashkil qiladi. Ya'ni, mahsulotni bazaviy variantda ishlab chiqarganda o'zgaruvchan moddalar bo'yicha joriy harajatlar:

.!>]_ = 11836,602 ming so'm.

Shartli o'zgarmas harajatlar 1 tonna tolaga 1400 ming so'mni tashkil qildi. O'rnatilgan qurilmadan foydalanilganda mashinaning ish unumi ortishi hisobiga o'zgaruvchan harajatlar kamayishini hisobga olsak, ishlab chiqilayotgan tola tannarxini 40% ga kamayishi aniqlandi[4].

Tovar birjasi tomonidan tolaning fyuchers kotirovkasiga asosan boshlang'ich qiymatlar narxnomasi 26.01.2024 holatiga 1 tonna tolaning narxi 21826 602so'mga teng https://uzts.uz/tovar-birjasi-tomonidan-tolaning-fyuchers-kotirovkasiga-asosan-boshlangich-qiymatlar-narhnomasi-26-01-2023-holatiga/

Yangi konstruksiyadagi jin qurilmasini qo'llashda o'zgaruvchan moddalar bo'yicha joriy harajatlar:

S1 = 21826.602 - 10000 = 11 836,602 ming so'm. (7)

S2 = S1 - 1400 ■ 0.4 = 11 836,602 - 560 = 11276.602 ming so'm

Olingan hisob ma'lumotlarini iqtisodiy samara hisob formulasiga quyib olamiz:

1Q5 = Otala t ^cht hno f) — Citais ?n ^chm hno pu) = ^t ~ ^m'r

5.3.5-jadvalda DP-130 jin mashinasining Paxta xom ashyosidan tola, chigit ilos aralashmalar chiqishingi foiz ko'rsatkichlari keltirilgan.

momiq va

5-jadval

100% Paxta xom ashyo, kg ■ ^ chigit 61% : : tola 32% Mm momik 2,7% Iflos aralashma 4,3 %

15 000 000 9 150 000 4 800 000 405 000 645 000

6-jadvalda DP-130 jin mashinasining Paxta xom ashyosidan tola, chigit, momiq va ilos aralashmalar chiqishingi foiz ko'rsatkichlari keltirilgan[5].

_____6-jadval.

100% Paxta xom CHt Tt Mt Iflos aralashma

ashyo , kg chigit tola momik 2,8% 1,2 %

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son

QISQA XABARLAR

62% 34%

15 000 000 9 300 000 5 100 000 420 000 180 000

Mavjud jin mashinalarida tola bo'yicha iqtisodiy samaradolik.

Itoiam = ((IS 000 000 ■ 0,32) ■ 11836,602 ) - 280400,754 = 56 815 409.199 ming so'm Yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida tola bo'yicha iqtisodiy samaradolik.

Itoia t = ((15 000 000 ■ 0,34) ■ 11276.602 ) - 151151,84 = 57 495 555, 016 ming so'm

№ Ko'rsatkichlar O'lchov birligi Variantlar

t/r baza loyiha

1 Paxta hajmi t 15 000 15 000

2 1 tonna paxta xom ashyosining narxi so'm 10 000 000 10 000 000

3 Tolani chikishi % 32 34

4 Tola bo'yicha iqtisodiy samaradolik Ming so'm 56 815 409,199 57 495 555,016

5 1 tonna tolaning narxi sum 21 836 602 21 836602

6 Chigit chikishi % 61 62

7 1 kg chigitning narxi QQSsiz 1 nav 1 sinf so'm 3850 3850

8 Chigit bo'yicha iqtisodiy samaradolik Ming so'm 35 227 500 35 805 500

9 Momiq chiqishi % 2,7 2.8

10 1 kg momiqning narxi QQSsiz B tip1 nav oliy sinf so'm 4 394, 6

11 Momiq bo'yicha iqtisodiy samaradolik Ming so'm 1 779 813 1 845 732

12 Umumiy daromad ming.so'm 93 822 722,199 95 146 287,016

farqi

Mavjud va yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida tola bo'yicha iqtisodiy samaradolik

IQStorn = 57 495 555, 016 - 56 815 409,199 = 680 145,817 ming so'm Mavjud jin mashinalarida olingan chigit narxini hisoblaymiz.

Ichm = ((15 000 000 ■ 0,61) ■ 3850 ) = 35 227 500 ming so'm

Yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida olingan chigit narxini hisoblaymiz.

Icht = ((IS 000 000 ■ 0,62) ■ 3850 ) = 35 80S 000 ming so'm Mavjud jin mashinalarida olingan momiq narxini hisoblaymiz.

¡mcmiqpn = ((*£ GOO 000 " 0'027 ) ■ 4 394, 6 ) = 1 779 813 ming so'm

Yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida olingan momiq narxini hisoblaymiz.

A™™«,* = ((15 000 000 -0.028) -4 394, 6) = 1 845 732 ming so'm

Mavjud jin mashinalarida olingan iqtisodiy samaradorlikni topamiz

^■m Ofolii m ^-chm ^momia in}

Em = 56 815 409,199 + 35 227 500 + 1 779 813 = 93 822 722,199ming so'm

(10) (11) (12)

(13)

(14)

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali

5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son

QISQA XABARLAR

Yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida olingan iqtisodiy samaradorlikni topamiz.

= (^f£?in f + ?cht + ftnotniq f) (15)

Et = 57 495 555, 016 + 35 805 000 + 1 845 732 = 95 146 2 87 fllGming so'm

Yangi texnologik jarayonlarni ishlab chiqarish, mehnatni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishni qo'llanilishi orqali yordamchi vaqtning kamayishi va dastgohning foydali ish koeffitsienti ortishiga olib keladi va yillik iqtisodiy samara quyidagicha aniqlanadi:

= 95 146 287,016 - 93 822 722,199 = 1 323 S64 jSi7ming0o'm;

Hulosa.

Zavoddagi jinlar soni bazaviyda 3dona bo'lganda narxi jami 750million so'mni tashkil etadi. Taklif etilayotgan yangi jinlar soni 2 dona bo'lganda narxi jami 560 million so'mni tashkil etadi bundaa. Jihozlarga sarflangan narx farqi 190 000 ming so'm tashkil etadi. Mavjud va yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida tola bo'yicha iqtisodiy samaradolik farqi 680145,817 ming so'm. Bazaviy variantdagi 3ta jinga iste'mol energiya narxi WM = 115 400, 754 ming so'm. Yangi konstrukziyadagi 2 ta jin variantda WT = 27 951, 840 ming so'm. Mavjud va yangi

konstruksiyadagi jin mashinalarida elektr energiya bo'yicha iqtisodiy samaradolik farqi 87 448,914 ming so'mni tashkil etadi. Yangi texnologik jarayonlarni ishlab chiqarish orqali yordamchi vaqtning kamayishi va dastgohning foydali ish koeffitsienti ortishiga olib keladi.

Mavjud va yangi konstruksiyadagi jin mashinalarida ishlatilish orqali olinadigan iqtisodiy samaradolik farqi IQS = 1 323 564,8l7ming so'm.

ADBIYOTLAR

1. Shuhrat Azizov, Muhammadaminhon Ibrohimov, Farhod Uzoqov and Mirshoroffiddin Mirzakarimov The modelling and introductions of new type ribs of lattice of the two cylinder of gin E3S Web Conf., 273 (2021) 07020 https://doi.org/10.1051/e3sconf/202127307020

2. Shuhrat Azizov, Muhammadaminhon Ibrohimov, Farhod Uzoqov and Mirshoroffiddin Mirzakarimov. (2022) Statically Analysis of the Stress State of Saw Gins Consisting of 90, 100, 110, 120, 130 Saws. Engineering, 14, 329-338. https://doi.org/10.4236/eng.2022.148026

3. Shuhrat Mamatovich Azizov, Xamit Tursunovich Axmedhodjaev. The Optimal Modeling of an Angular Position of Saw Cylinders in Single-Chamber Two Cylinders Gin, American. Journal of Mechanical and Industrial Engineering. Volume 1, Issue 3, November 2016, pp. 103-106. https://doi.org/10.11648Zj.ajmie.20160103.21

4. Azizov, S. and Axmedhodjaev, H. (2015) Theoretical Analysis of Gin Cylinder for Simulating Dual Saw Cylinder Chamber Gin for Increasing Wear Proof, Energy Efficient,Saving Resources. World Journal of Engineering and Technology, 3, 91-99. https://doi.org/10.4236/wjet.2015.33010

5. Mamamtovich AS (2016) Analysis of the Influence of Geometric Characteristics of the Saw and the Gasket of Saw Gin on the Life of Saw at Different Distances between the Saw. J Textile Sci Eng 6: 256. https://doi.org/10.4172/2165- 8064.1000256

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son