CC BY
7FTAXP 03.61.91
¥ЙГЫР ХАЩЫНЬЩ Т¥РМЫС- Т1РШ1Л1Г1НЕ ШАМАН Д1Н1НЕН ЕНГЕН Г¥РЫПТАР
Д.Б. Юсупова
эл-Фараби атындагы Казак улттык университетшщ магистранты hayat.020596@gmail.com Fылыми жетекшк ф.г.д., профессор Р.А. Авакова
¥йгыр халкынын тш тYркi тiлдeрiнiн карлик тобына жатады. Тарихы теренде жаткан бул улттын кептеген муралары элi кYнгe дeйiн зерттелмей кeлeдi. Бiз макаламызда шаман дiнiнiн уйгыр мэдениетше ыкпалын зeрттeyдi максат туттык. Зерттеудщ езeктiлiгi де шаман дiнiнiн уйгыр мэдeниeтiндeгi керiнiciн аныктау, оны терещнен талдау, дiн мен мэдeниeттiн айырмашылыгын ашып керсету болып табылады. вйткеш кaзiргi танда бiз мэдениет пен дш угымын кеп шатастырамыз. Есш дiнiмiздeгi нaным-ceнiмдeрiмiздi улттык мэдeниeтiмiздiн бiр белшeгi рeтiндe карастырамыз. Макалада шаман дшше жалпы шолу жасалынган. Сондай -ак шаман сезшщ эр тYрлi тYсiндiрмелерi, магыналары келпршген. Непзп бел1м1нде «Крргасын кую», «Агашка уру», «Агаштарга мата байлау», «Кызыл мата байлау» т.б. шамандык дэуiрiнен бугшп танга дейiн сакталып келген, бiздiн турмыс- тiршiлiгiмiзде элi кYнге дешн колданылып келген наным- сенiмдер, салт - дэстYрлер келтiрiлген.
TyüH свздер: шаман, уйгыр, мэдениет, наным- сенгм, дт
¥йгыр халкы ежелп хальщтардьщ б1р1 болып табылады. ¥йгырлар, Шыгыс Турк1станнын ягни каз1рг1 Шынжаннын жергшкп тургындары Ислам дшш устанады. ¥йгырлар Орталык Азиядагы терен тарихы, езшдш мэдениет бар ежелп тYркi тшдес халыктарга жатады [1] .
¥йгырлар ез тарихында, кейб1р халыктар сиякты талай рет б1р дшнен келес б1р дшге кешш отырган. Путка табынушылыктан баска уйгырларда кезен-кезенмен шаманизм, буддизм, христиан д1ндер1н кабылдаган. Ал, ислам дшш кабылдаганына мын жылдан асты. Тарихта белгш б1р мезплде уйгырлардын б1р белт шаманал келес б1р белш будда немесе христиан двдерш кабылдаган тустары да болды. Ислам бYкiл уйгырлардын ортак дш1 ретшде тек XIV f. орныкты. Непзшен уйгырлардын ДYниeтaнымы элeмдiк дш болып eceптeлiнeтiн ислам жэне буддизм, курлык дiнi болып eceптeлiнeтiн манихей дiндeрiнiн ыкпалынан калыптасты. Булай болуынын ceбeбi ¥йгыр жeрiнiн мусылман, будда, христиан двдершщ торабындаорналасуы. Сол себепт ¥йгыр жeрi бул Yш дiндi бiрлecтiрeтiн кепiр болаалар eдi [2, 9].
Бул непзп элем двдершен белек кептеген баска да д1ндерд1 бастан кеш1рд1. Мысалы шаманизм, заростиризм, таска, отка табынушылык, тэщршвдш т.б. Осы двдердщ эр б1р1нен б1раз болса да осы ^нге дешн калдыктары сакталып калды деп ойлаймын. Ягни, б1зд1н халыктын угымында «болмайды», «жаман болады», «жаксы болады» деген, себебш бшмейтш кептеген ырымдарымыз сол д1н1м1зд1 умытып, санамызда калган калдыктарынын салдарынан деп ойлаймын. Мысалга уйгыр халкында той дэстYрiнде «оттан айналу» рэс1м1 бар. Тойда ею жас оттан 3 немесе 7 рет айналады. Каз1рг1 кезде жастар, балалык шактарында керген дэстYрдi жалгастырып кана келед^ ал онын магынасына терен Yнiлiп карамайды. Ежелде бул рэс1мд1 орындаганда каз1рг1 сиякты отты жага салып, айналмаган. Ею жаска арналган от VII тYрлi ( адраспан, емен агашы т.б.) шептен турган. вйткеш олардын емдш касиеттер1 бар жэне де бул жерде отка табынушылыкты керуге болады. Ягни, от бYкiл жамандыктан аластайды деп сенген. Бул ырым шамандыктан немесе заростризм дшшен калган болуы мYмкiн деп ойлаймын. Тагы бiр мысал: тойда кыздар «ак кейлек» киедь Бул батыстан келген мэдениет шыгар, алайда бiздiн мэдениетiмiзде «ак» жоктаудын, казанын тYсi емес пе? влiм болган Yйде эйел кiсiлер ац орамал, ер юсшер белiне ац мата байламайды ма? Баска турю халыктарында жоктаудын, казанын тYсi цара, немесе цою тYCтер болган жагдайда уйгыр халкында ац тYсiн колданады. Ац тYсi бiздiн ежелгi наным сенiмдерiмiзде сабырлыктын тYсi болса, ал будда дшнде бул казанын, жоктаудын тYсi болып табылмак. Осындай тустар, бул эдеттщ кайсы сенiмнен калгандыгы туралы ойларды шатастырады.Бiзге анык байкалмаса да, казiргi мэдениетiмiзде ежелгi дiндерiмiздiн калдыктары ете кеп кездеседi. Сол дшдердщ iшiнен шаман дiнiнiн орны ерекше. Шаман дiнi - кептеген тYркi халыктарына ортак дiн. Ягни олардын барлыгында шамандыктын калдыктары элi кYнге дейiн сакталып калган деп ойлаймыз.
Шаман дiнi алгашкы когамдык кауымдастык заманынан кулдык дэyiрiнe ету мезгшнде пайда болган деп айтады. Сол ceбeптi шаман дiнiн кулдык дэyiрдiн дiнi деп атаймыз. Отка, табигаттын магиялык кYштeрiнe, ай, сэуле, жулдыз, жер, cy, жануарларга табыну, шаманизмга онын алдындагы дiндeрдeн калган. Ол дшдер нaным-ceнiмдeр кeйiннeн шаман дшшщ курамына eнiп кеттi. Одан
б^рьюты дшдермен caлыcтырFaндa, шaмaнизм бiр тэртшке кeлтiрiлгeн, eзiндiк мaFынacы бaр дш. Шaмaн дшшщ баска дiндерден eзгеше, жaцaлыктaры: aтa-бaбaлaрдыц apyaщmapынa, жaкcы жэне жaмaн aрyaктaрдыц бaр eкeндiгiнe, элемнщ 17 кaбaтraн т¥рaтынынa, coндaй-aк, KenrereH тэщршерге ceHy болып тaбылaды. Сешм бoйыншa aдaмдaр 9- кaбaтra eмiр cYрeдi, оныц тeмeнгi кaбaты кaрaцFы дYниe, б^л дYниeдe жaмaндык жacaFaндaр кaрaцFы дYниeгe бaрaды жэне де мэцп дoзaктa к^ады. БYкiл элeмдi тэщрi жaрaткaн. Eжeлгi ¥ЙFырлaр Квк ma^pirn бэрiнeн ^лы деп есептеген. Oдaн бeлeк кeптeгeн тэщрiлeрi бoлFaн (мыс.: Бaщыm, Жер, Cy, ¥Maü т.б.) Ец жoFaрыFы кaбaтra Квк ma^ipi eмiр CYрeдi, ол б^л дYниeнi пeрiштeлeр aркылы бacкaрып отырады деп сенген. Жaцcы жэне жaмaн aрyaктaр aрacындa еш кaшaн дay бiтпeйдi. Шaмaндaр, яFни, бaкcылaр жaкcы aрyaктaр aркылы жaмaн aрyaктaрды жещп oтырFaн. Жaмaн aрyaктaрды тау^с aдaмныц дeнeciнeн шыFaрып, кyыршaккa кeшiрiп, кyыршaкты eртeгeн. Соидей-ад тayык, кой т.б денелерге кeшiргeн. Б^л рэимдщ орындолу бaрыcындa бaкcы - мaccaж жacay, ыктыщ втюзу, ce3, музыт т.б эдютермен eмдeйдi [3,63].
Oртa AзиядaFы кeнe тYркiлeр тaбиFarтa жacырын ^штердщ бoлFaндыFынa сенген. Tay, те^з, взен, от, дayыл, нaйзaгaй, aü, кун, ЖYлдыздap сиякты тaбиFи к¥былыcтaрFa деген корку, к¥рмет ceзiмдeрi кeнeдeн бeрi пaйдa бoлFaн [4]. Eжeлгi ¥ЙFырлaр Oртa Aзиядa eмiр cYргeн кeршi елдер сиякты кYрдeлi дiни ceнiмдeрдi бacтaн кeшiргeн. Ец кeнe зaмaндaрдa oлaр тYрлi вciмдiкmepгe, жaнyapлapгa, мaщyлыщmapгa, жерге, cyrn, oдaн кeйiн нaйзaгaйгa, omщa, mayлapгa кешннен Квк, Кун, Aü, Жулдыз соц^й^ кeйiнгi кезендерде apyaщmapгa cыйынa бacтaFaн. Oлaр rimi «^цы^лы» cвздepдe, caндapдa, жaн-жaнyapлapдыц Keü6ip мушелертде, Keü6ip зammapдa (нaн, туз, кул, пышaщ, щaйшы т.б.) ^н^й дa бiр кYш бaрлыFынa сенген. Б^л нaным-ceнiмдeрдiц кaлдыктaры к&ирп кезде ¥ЙFыр х^^^щ caлт-дэcтYрiндe, ayыз эдебиетвде a3 бoлca да caктaлып кaлFaн [3,36]. Б^тардыц iшiндeeц кacиerтici Квк acпaн болды жэне де OFaн Taqipi рeтiндe кaрaFaн. Oртa Азия кayымындa Taqipi рeтiндe тaбиFarтaн тыс ^штерге кaрaFaндыFын бaйкayFa болады. Aдaм eмiрiнe бaкыт тa, бaкытcыздык amm келе aлaды деп сенген. Сол себепт тaбиFarтaFы кeйбiр зarтaр, тaбиFи к¥былыcтaр тиicyгe бoлмaйтын, к¥рмет кeрceтiлyi тиic кacиeтri нэрсеге aйнaлды. Б^л кayымдa тaбиFи кYштeргe ceнiп, ол caнaлaрындa кaлыптacып кaлFaн. Тэщршерге бaйлaныcты тыйымдaрды oйлaп шыFaрып, oлaрды eздeрi тaбынFaн эр тYрлi дшдердщ ережелерше сэйкес кoлдaнyFa, oлaрды дaмытyFa тырысты [5].«OFыз нaмa» эпосы осы шaмaн дiнiн ¥cтaнFaн кезде жaзылFaндыFы aнык бaйкaлaды. OFыз кaFaн eмiрiнiц отцында «Квк тэцригэ вmздypзм», яFни бaкcылaрдыц бac к¥дaйыньщ жaнынa кereмiн дейдь Ocылaйшa кaFaн eзiн Tэцipiгe тецейдь
¥ЙFыр хaлкындaFы шaмaн дiнi тyрaлы В.В. Рaдлoв кытaй дeрeктeрiнeн гашетен кызыкты мэлiмerтeрдi кeлтiргeн. Ол деректер бoйыншa, ¥ЙFырлaр нaйзaгaйды жaкcы гарген екен. Эр нaйзaгaй oйнaFaнындa oлaр aйкaйлaп, acпaнFa ок aткaн екен. Эр жылы KYЗ aйындa oлaр осы нaйзaFaй тYCкeн жерге келш кой сойып, к¥рбaндык шaлFaн екен. Ал бaкcылaр б^л кезде пэлe-жaлaдaн к¥тылдыру Yшiн д¥Fa окитын екен. Жылкылaры бaрлaр б^л oрыннaн жылкылaрын aйнaлдырып жYргeн екен. Coдaн кешн ер кiciлeрдeн бiрeyi шыFып, мaжнYн тaлдыц тглын aлып Ycтiнe кымыз тeккeн екен. Б^л рэciм к&^рп aлтaйлыктaрдa бaр [3, 63].
Джyвeйни ¥ЙFырлaр тyрaлы: ежeлгi зaмaндaрдa бaкcылaр ¥ЙFырлaрдыц eмiрiндe Yлкeн oрынFa ие бoлFaн,- деп жaзaды. Мемлекетте oлaр eз ыкпaлын кYшeйry мaкcaтындa бaрлык мYмкiншiлiктeрiн пaйдaлaнFaн. Нayкacты eмдey, тaFдырды глдын aлa бoлжay, бaл aшy, жaцбыр жayдырy - ocылaрдыц бaрлыFы бaкcылaрдыц eз ыкпaлын кYшeйтy Ma^ara^^ жacaлынFaн. Шaмaндык ШыFыc ТYркicтaндa б.з.б. III Facырдыц II жaртыcынa дешн мыкты бoлFaн. Кeйiннeн бyддa дш кiрiп, тaрaлa бacтaFaнындa шaмaнизмнiц ыкпглы aкырындa бэсецдей бacтaды. Eжeлгi зaмaндaрдa ¥ЙFырлaр кэciби бaкcылaрды «кзм» немесе «кaмa» деп aтaFaн. Ал, oртa Facырлaрдa б^л aтayлaрдыц oрнынa «бaщcы» (бaхши) немесе «пepuхaн» деген aтayлaр кoлдaнылFaн. Kaзiргi ¥ЙFыр тiлiнде шaмaндaрды бaхши деп aтaйды [3,65]. Жалпы шaмaн ^зшщ шыFy тeгi т^рглы тeрт тYрлi кeзкaрac aйтылaды.
1. Шaмaн тYciнiгi YндicтaндaFы пaли тшнде aрyaктaрдaн шaбыrтaнFaн кici «caмaнa» деген ^зден шыккaн.
2. Шaмaн ceзi caнcкрит тiлiндe 6ydda щызмemкepi деген мaFынaны берген.
3. Шaмaн ceзi мaнчжyр тiлiндe ceкipemiн, oйнaйmын, 6ip ic квргенде ydarni ic - щимыл Y^mde ЖYpemiн деген мaFынaны бiлдiрeдi.
4. Шaмaн ceзi т^щыс тiлiндe «§an - man» cuщыpшы деген мaFынaны бiлдiрeдi.
Шaмaн дш бYкiл дiндeрдiц шыккaн б¥лaFы болып тaбылaды. Оныц пaйдa 6олу тaрихы зaмaнымыздaн б^рышы 50.000 жылдaрFa дешнп yaкыrты кaмтиды. ТYркiлeрдiц aлFaшкы дш болып тaнылFaн. Шaмaнизм Oртa жэне Солтустш Aзиядa дaмыды. Aтaп a^rca^ Ka^CTa^ Эзбeкcтaн, KырFызcтaн, ТYркмeнcтaн, Тэжшсган, AyFaнcтaн, Kытaйдьщ бiр бeлiгi, Рессей жэне Пэгасган [6]. Kыcкaшa aйткaндa, Oртa жэне CoлтYCтiк Aзиядa eмiр cYргeн aдaмдaр eздeрiнiц тaбиFaт элемшде eмiр
CYрeтiндeрiн тYciнгeн, табигаттыц куштерш ceзiнгeн. Шаманизмнщ орталыгында вмiр CYргeндeр IV тэщр^е табынган: элем, су, от, кун. Олар вздeрiнe, экeлeрiнe, бабаларына, туыстарына тэн барлык заттарды вмiрiндe керек деп есептейдь Оларга курмет кврсетш, келешек урпактарына калдырады. вздeрi осы сешмменен вмiр сYрeдi, болашак урпактарын да осы ceнiммeнeн тэрбиeлeйдi [6].
Шаманизм ата-баба аруактарына, табиги кубылыстарга табынуга нeгiздeлгeн ceнiм болып табылады. Буныц кай уакытта пайда болгандыгы, кандай взгeрicтeрдeн вткeндiгi анык емес. Кытай дeрeктeрiнe CYЙeнeр болсак, шаманизм ец алгаш Орта Азия турштершщ арасында пайда болып, кешннен баска тYрiк тайпаларына таралганын айтуга болады [5].
Салт-дэcтYрлeрiмiз непзшен есю дiндeрiмiздiц калдыктары болып табылады. ТYркi тарихы кеше гана пайда болган тарих емес, ол мындаган гасырды бастан кeшiрдi. Исламга дешнп кабылданган дiндeр бiздiц санамыздан тYбeгeйлi жойылып кеткен жок. Жогарыда есю дiндерден бiраз мысалдар келтiрiп втпм. Ендi шаман дiнiнен бiраз мысалдар келтiрсем. БYгiнгi мэдениетiмiзде шаманизмнщ калдыктары бар ма, жок па? деген сурактарга жауап iздесек. Твменде бiр неше мысалдарды гана келтiрiп втемш
КoрFacын кую. Коргасын кую есю шаман дiнiнeн калган дэcтYP болып табылады. Шаманизмда буган "км киута" деп айтады. Жаман аруактардан сактау Yшiн, бакыт, табыс жолын кайта кайтару Yшiн орындалатын рэciм. Бул кaзiргi казак халкында жаксы сакталган [5]. Корыктык кую - квнеден келе жаткан емдш гурып. Ертеде, вз-взшен шошынып, Yрейленетiн жас баланыц ауруын корыктык кую аркылы аластайтын болган. Ол Yшiн су куйылган кесенi шошынган баланыц басынан жогары устап, оган алдын ала ертлш дайындаган коргасынды куяды. Быжылдап шыккан дыбыстан шошынган бала осы кезде селк етш, денесi тiтiркенедi. Осылайша оныц бойындагы ауру, жабыскан зиян осы ттркенумен бiрге сыртка шыгады деп сенемiз. Бул гурып шаманизм дшше тэн. Бул ырымныц шаригатта негiзi жок [7].
Келес бiр сенiм - Кызыл матаны байлау. Ежелде кызыл матаны келшнщ той квйлегшщ Ycтiнeн, бeлiнe байлаган, сондай-ак жацадан окуды бастаган балалардыц жагасына т.б байлаган. Бул мата адамга берекет, табыс, жацсылыц алып кeлeдi, жамандыцтан, жаман аруацтардан сактайды деп сенген [5]. Бул цызыл матага сену кaзiргi кYндe де сакталган. Мысалы, уйдщ шацырагын квтерген кезде, тш тимeciн, бэрi дурыс болсын деген ырымменен кызыл мата байлайды. Сондай-ак еиктщ жогары жагына т.б байлайды. Ал келшнщ белше кызыл мата байлау кaзiргi кезде тYрiктeрдe жаксы сакталган. Сондай- ак уйгыр халкында есшке кызыл байланган Yйге кiрмейтiн болган. Ол Yйде наукас адамныц барлыгыныц белгiсi.
Сондай-ак МaзaрлaрдaFы тастар бул да шамандык белгi. Ислам дiнi бойынша жерленген адамныц басына Yлкeн тастарды коюга болмайды. Алайда кaзiргi тацда Yлкeн тастарды, cyрeтi, аты-жвнi, туылган жэне влген кYндeрiн жазып кврсеткен тастарды влген адамныц басына кою кещнен таралган. Бул ecкi шаманизмде болган гурып. Ежелде олар танымал адамдардыц басына мазар тастарын койып, олардыц рухтарыныц квмек тeceтiнiнe, колдау кврceтeтiнiнe Yмiттeнгeн. Бул кaзiргi уйгыр халкымен коса, баска да ислам дшш устанушы тYркi халыктарында кещнен таралган.
Армандау. Армандардын орындалатынына сену. Бiр нэрceнi калап, армандасак, ол мвдетп тYPдe орындалады деп айтамыз жэне армандардыц орындалатынына ceнeмiз. Бул да шаманизмден калган бiр сешм. Ежелде адамдар табигат рухтарыныц армандарды шындыкка айналдыратынына сенген.
Иттщ улуы - жамандыктын бeлгici сенiмi. Шаман ceнiмiндe ит аруакты кврген сэтте улыйтын жэне ол аруактыц жакындап келе жатканынан хабар бeрeтiн болган. Ал бiр адамныц аруакты кврyiн, жакын арада оныц бул дуниеден кететшшщ бeлгici рeтiндe тYciнгeн. Кaзiргi тацда да квптеген тYркi халыктардыц сешмшде иттiц улуы жамандыктыц бeлгici болып табылмак [5]. Ол тYркi халыктарыныц бiрi - уйгыр халкы. Ал аруакты бiр адамныц кврyi мэселесше келер болсак, туciндe аруакты кврген адам буны влiммeн байланыстыратындары да бар. Ол менг шацырып жатыр деген сиякты ceзiмдeргe оралады. Алайда, бул кeйбiр адамдар арасында гана бар, квпшшк туcтi жаксылыкка жоруга тырысады. Ягни халык сешмшде туcтi квргеннен кeйiн алгаш неге жорыса, сол болады деп сенш, жамандыкка жорымауга тырысады. ¥йгыр тшдеп «ЧYШ - тYлкYниц боци» --деген мэтел де осыныц айцагы болмак. Бул жeрдeгi аруакты влiммeн тeцecтiрy, шаман дiнiнiц калдыгы болуы мумкiн деп ойлаймын.
Тiл, кез тиюi. Буган ceнгiмiз келсе де, келмесе де бул сешм санамызда калыптасып калган. Квптеген тYркi халыктарында бул сешм бар. Ягни, кeйбiр адамдардыц квзг жаман, кeйбiр адамдардыц тШ жаман, кeлeci бiр адамга жамандыгын тигiзe алады деп сенед^ Тiптi одан коргау ушiн «квз моншацтарын» пайдаланатындар бар, ал кeйбiрeyлeрi куйе жагу аркылы тiл-квздeн сактауга тырысады. Квп жагдайда мундай ырымдар нэресте, кiшкeнтaй балаларга жасалынады.
Сондай-ак нэрecтeлeрдi кептщ кезшен аулак устауга тырысады. Бул ceнiмдe, ягни 6ip адамныц кeлeci 6ip адамга TM-Ke3i тиюi шаман дiнiнeн сакталып калган.
^аб!рдщ жaнындaFы кiшкeнтaй сулар. Шаман дшш устанушылар кaбiрдщ аяк жагындагы кiшкeнтaй суларды аруактар шелдеген кезде турып, сол жерден су iшeдi деген ceнiмдe болган. Сондай-ак кустардыц, курт-кумырскалардыц ол жерден су myi, елген адамныц аруагына пайда экелетшше сенген [5]. Ал кaзiргi уйгыр халкында сыртта орналасцан цазан mY6iHde, аруацтар келт rnedi деген сешмде бiрaз су калдырып кою ceнiмi бар. Бул шамандыктардыц ceнiмiнe уксап кeлeдi.
Оц аяк. «Оц цолмен уста», «оц аяцпен баста» жастайымыздан кеп еститш ecкeртyлeрiмiз. Сол колымыз болсын, оц колымыз болсын еш айырмашылыгы жок, eзiмiздiц к¥дай жараткан мYшeлeрiмiз болып табылады. Бiр-бiрiнe уксас, тYрi де бiрдeй, орындайтын кызмет де уксас eкi колды немесе ею аякты нeлiктeн бiр бiрiнeн бeлiп жарады? Нeлiктeн оц аяктан басталган ic cэттiлiк алып кeлeдi? Ал сол аяктан басталган юсэтаздш алып кeлyi керек? Элде оц аяк дугаланган, бiр сикыры бар ма? Жок, бул жай гана шаманнан калган тагы бiр наным - ceнiмiмiз. Шаманизмде сол аякпен бастаган ic, адамга жамандык немесе сэтаздш алып кeлeдi деп сенген.
AFaштaрFa мата байлау - шаманизм дшшдеп тiлeк тiлeyдiц бiр тYрi болып табылады. Кiшкeнтaй мата паршаларын нeгiзiнeн агаштарга байлайтын. Эйткeнi агаш шаман ceнiмiндe ец мацызды нэрсе жэне де eмiрдiц символы болып табылмак. Сол ceбeптi агаштыц буталарына маталарын байлап, тiлeк тiлeп армандарыныц орындалуын кYткeн [5]. Ал кaзiргi тацда, бул казак халкында болсын, уйгыр халкында болсын кeцiнeн таралган ceнiм. Мысалы. Панфилов ауданында орналаскан «Эулиеагашы» сиякты т.б агаштарга жан-жактан кeлiп, тiлeктeрiн айтып, мата байлап кетедь
AFaшкa уру. Eжeлгi тYрiктeр кeшпeлi eмiр салтын устангандыктпн eздeрi бiлмeйтiн, бурын кiрiп кермеген ормандарга кiрeр алдында, жаман аруактарды куу Yшiн агаштарга урып, айкайлап шу шыгарган екен. Сондай-ак бул амалдар аркылы олар табигат аруактарына жаман хабарларын бiлдiрiп, олардыц коргауын сураудыц бiр тэciлi болган. Ал кaзiргi когамда уйгыр, казак, тYрiк т.б тYркi жэне де кeйбiр еуропалык халыктарда бул ceнiм бар. Ягни, бiр жаман хабар ecтice, немесе бiр жаман нэрсе айтылса цудай сацтасын деп агашка (агаштан жасалынган кез келген затка) Yш рет уру эдeтi бар. Бул да бiздiц мэдeниeтiмiздeгi шaмaнизмнiц бiр кершю болып табылмак.
Ac беру немесе елген адам Yшiн бeлгiлi 6ip уакыттардыц aрaлыFындa жиналу. Yшi, жетш, жиырмасы, цырцы, жылы дегеш шаригатта бар ма?! Эрине, жок. Бул Исламга дейiн калыптасып, эдетке айналып калган нэрсе. Негiзiн жогалткан, эдетке айналып калган нэрсенi кeпшiлiк ислам дшшщ шаригатынан шыккан зац ретшде кабылдап, шатастырып жатады. Сосын имамдардан: «К,ырцын цырцына жеткiзiп iстеу керек пе?, немесе цырцынан асырып iстеу керек пе?»,— деп шаригатта жок нэрсе туралы сурайды [8]. Бiр адам елгеннен кешн оныц Yйiндe жиналып дуга оку, буны 7, 21, 40 ^нде бiр рет кайталау дэcтYрi шаман мэдeниeтiнeн калган. Кене тYркi ceнiмi бойынша адамныц жаны дeнeciнeн 40 кYннeн кешн шыгып кeтeдi. Сол Yшiн уйгыр халкында «киркини бериш», «киркидин чикириш» тiркecтeрi бар. Ал казак халкында «кыркын беру», тYрiк халкында kirki çlkmasl тiркecтeрi калыптаскан [5]. Бул сешм бiздiц дэcтYрiмiзгe eнiп кеткен. Сондай-ак уйгыр халкында 52 кYнде беретш ас бар. Бул ^нде ет CYЙектен ажырайды деп сенедь Кeпшiлiк ислам дiнi мусылмандарга жетiсiн, цырцын жэне жылын ютеущ парыз етiп койгандай тYсiнiкке ие болып калган. Бул Ислам дшшде парыз, уэжш, тiптi CYннет саналмайтын амал [8]. Мусылман тYркiлeр шаманизмдеп жоцтау, жылау рэciмдeрiн де ислами тургыда орындап келген. Махмуд Кашгари «ас елген адамды кемгеннен кешн Yш немесе жeтi кYнгe дешн бeрiлeтiн тагам»,- дeйдi. Ac шаман тYркiлeрдe "аруакка сиынуга" байланысты ец Yлкeн рэciмдeрдeн бiрi. Бул жиында тагамныц жалгыз тiрiлерге гана емес, елшерге бeрiлeтiндiгiнe сенген. влiгe бершген ас елген адамды тойдыру жэне риза кылу Yшiн жасалады. Алтай тауларыныц ормандарында eмiр CYрiп жаткан шамандар тiптi бYгiн де ел^е бeрiлгeн аста eлiгe "же-ш", бiзгe жэне малымызга тиicпe дeйдi. Ал, уйгыр казак халкында елше бершген ас кaзiргe дeйiн барлык eрeкшeлiктeрiмeн сакталып келуде. Халкымыз осы шаманныц калдыгы бар рэciмгe ислами эр берген десек те болады. Ас бершген кезде молдалар Куран кэрiмдi окып, катым тYciрeдi. Ал, баска эдеттер шаманизм бойынша жасалады [9]. Казактардыц той рэciмдeрiндe де ете кеп шаман калдыктары бар. Мэселен, келш кайынатасыныц табалдырыгын алгаш аттаганда ошакка май куяды. Ошактагы отка май куйган жас кeлiн: "От Ана, Май Ана, шапагатыцды тигiзe гвр, жарылца!"- дeйдi. Ал калыцдыкты коршаган эйелдер колдарын отка кыздырып, "Оттай опалы бол!"-деп оныц мандайына тигiзeдi. Eжeлгi тYркi ceнiмiндe от кacиeттi саналган жэне барлык шаман кeрiнicтeрiндe орын алган. Белгш галым Л.Н. Гумилев "Иран угымында от табынудыц символы болып саналса, тYрiк угымында от тазару куралы" дeйдi. ТYркi шaмaнизмiнiц ец кеп таралган эдеттершен бiрi де жацбыр, буршак жаудыру жэне дауылды пайда
кылу немесе токтату ^шше ие тастьщ бар ceHyi [9]. Бул жацбыр жаудыру сешмше эдетте тасаттык деп айтады. Тасаттыщта квпшiлiк жиылып курбандык шалады. Артынша Куран окылып, Кудайдан жацбырдыц жаууын тiлейдi. Тасаттык эдетте ашык аспан астында, взен, квл немесе булак басында орындалган. Курбандыкка денi сау, кYЙi жаксы мал сою максат тутылган. Казакстанныц кей аймагында сойылган малдыц каны суга агызылады. Бул "жацбырдыц жаууына себеп болады" деген нанымнан туган едi. Ал Алматы жэне Жамбыл облыстарында канды жерге квму дэстYрi сакталган. Тасаттыщ кезiнде имам Куран аяттарын окып, жамагатпен бiрге дуга тшейдь Fурыптыц дэл осы сипаты Орталык Азия халыщтарыныц квпшiлiгiнде элi кYнге дейiн кврiнiс тауып келедi [10].
Корытындылап айтсак, шаман дш1 тYркi тiлдec тайпалар арасында б.з.д. 5000 - 6000 жыл бурын тарала бастаган. Жар тастагы суреттер оларда Согыс, Кун тэцiрiлeрi мацызды орынга ие eкeндiгiн кврceтeдi. Ол суреттер Байкал квлiнiц мацынан, Алтайдан, Моцголиядан, Гансу аймактарынан Шыгыс ТYркicтaннaн квп табылды. Жогарыда келтiрiлген мэлiметтерге CYЙенсек шаманизмнiц калдыщтары уйгыр халкыныц санасына ныщ орныккан. Ол гурыптар, эдеттер, наным-сенiмдер тек уйгыр халкында гана емес, сондай-ак Орта Азияда орналаскан тYркiлерде де жаксы сакталган. Шамандык гурыптарды бiз квп жагдайда исламмен шатастырамыз. Олар бiздiц дiнiмiзге сiцiсiп кеткен. Кейбiр гурыптардыц зияны жок, ал кейбiреулерi керекиз гурыптар болып табылады. Экiнiшке орай, оларды вз санамыздан алып тастай алмаймыз, элi кYнге дейiн соган сенемiз. Ал, кeйбiрi ислам дш1ндеп касиетп шарттар сиякты орындалып, когамга взiнiц зиянын тигiзyдe. Кaзiргi кезде когамымызда толып кеткен халык емшшер1, тэyiптeр, влiлeрдeн демеу iздey - шаманизмнщ ец зиянды калдыктары болып саналады.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Кто такие уйгуры? Происхождение, корни и родина. http://fb.ru/article/394639/kto-takie-uyguryi-proishojdenie-korni-i-rodina
2. Кахарман Хожамберди. Уйгуры в ракурсе истории: научно - популярная книга. Алматы: «Высшая школа Казахстан», 2001. - 268 б.
3. Д. Исиев. Уйгур тарихи. Алматы: «Рауан» баспасы, 1996. - 174б.
4. Abdulkadir Inan. Eski turk dini tarihi 1976.
5. Samire momin ulakbilge / §amanizm ve gunumuzdeki kalintilari (uygur toplumundaki tabular uzerine), 2013
6. Salim Savci, 2013
7. http://islam.kz/kk/questions/aqida-senim/qoryqtyq-quyu-yrymy-sharigatta-bar-ma-756/#gsc.tab=0
8. Бащыбай Бейсенбаев. «Ислам жэне вркениет» ГАЗЕТ1 http://asyldin.kz/article/view/id/645.html
9. Жиембаева Г.Т. Турк халыщтарындагы шаманизм калдыщтары. Л.Н.Гумилев атындагы Е¥У турктану кафедрасы. /
10. Казактыц дани танымындагы тасаттык; гурпы. https://baribar.kz/68067/qazaqtynh-dini-tanymyndaghy-tasattyq-ghurpy/
ОБЫЧАИ, ВОШЕДШИЕ В БЫТ УЙГУРСКОГО НАРОДА ИЗ ШАМАНИЗМА
Д.Б. Юсупова магистрант, КазНУ им. аль - Фараби, Алматы, Казахстан hayat.020596@gmail.com
Уйгурский язык - один из тюркских языков, так же как узбекский образует карлукскую группу. История уйгурского народа достаточно сложна и многие исторические памятники крайне недостаточно исследованы. В данной статье мы попытались расскрыть роль шаманизма в уйгурской культуре. Актуальность этой работы является выяснение роли шаманизма в уйгурской культуре. Различать понятия культура и религия, потому что мы очень часто путаем эти понятии. А также путаем наши древние религии, считая что это часть нашей культуры. В статье был сделан общий обзор на тему шаманизма. А также, были рассмотрены разные пояснения, значения слова «шаман». В основной части рассмотрены верования, обычаи и традиции, возникшие во времена шаманизма, и сохранившиеся в быту и по сей день, такие как «Литье свинца в воду», «Постукивание по дереву», «Завязывание красной ткани» и.т.д.
Ключевые слова: шаман, уйгуры, культура, вера, религия
SHAMANISM CUSTOMS THAT HAVE BECOME PART OF EVERYDAY LIFE
OF THE UIGHUR PEOPLE
D.B. Yussupova
al-Farabi KazNU Almaty hayat.020596@gmail.com
Uighur language is one of the Turkic languages, together with Uzbek it forms Karluk group. The history of the Uighur people is quite complicated, and many historical monuments are extremely under-researched. In this article, we want to reveal the role of shamanism in Uighur culture. The relevance of this work is to clarify the role of shamanism in Uighur culture, to distinguish between the concepts of culture and religion, because we are very often confused with these concepts. We consider our beliefs in our ancient religion as a part of the culture. Therefore, the aim of this paper is to show the difference between the culture and remnants of the religion. In the article a general review on shamanism was done. Also, various explanations, meaning of the word "shaman" were considered. In the main part , we have considered the beliefs, customs and traditions that emerged during the times of shamanism, and which are preserved in everyday life to this day, such as "pouring lead into water", "knocking on wood", "Tying red fabric", etc.
Keywords: shaman, Uighurs, culture, belief, religion
PegaKUHara 25.02.2019 Ka6bmgaHgbi.
