Научная статья на тему 'XXI быуат неологизмдары (башҡорт теле материалында) (Неологизмы XXI века (на материале башкирского языка)'

XXI быуат неологизмдары (башҡорт теле материалында) (Неологизмы XXI века (на материале башкирского языка) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
173
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
неологизм / новое слово / заимствование / окказиональное слово / neologism / new word / borrowing / occasional word

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Исянгулова Гульназ Абдулхаковна, Акилова Мунира Фатиховна, Абзелилова Радина Салимовна

Словарный состав современного башкирского языка в настоящее время активно заимствует терминологическую лексику, отражающую происходящие изменения в обществе. Процесс заимствования башкирским языком лексических средств относится к проблематике языковых контактов – одному из важнейших факторов его исторического развития. С этой точки зрения изучение процессов заимствования приобретает особый теоретический интерес. Актуальность исследования также обуславливается недостаточной разработанностью данной проблемы. В башкирской лингвистике мало работ, специально посвященных новым заимствованным словам. Изучение заимствований относится к числу современных проблем теории и практики языкознания.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Исянгулова Гульназ Абдулхаковна, Акилова Мунира Фатиховна, Абзелилова Радина Салимовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Neologisms of the XXI century (based on the bashkir language)

Abstract The vocabulary of the modern Bashkir language is currently actively borrowing terminological vocabulary reflecting the ongoing changes in society. The process of borrowing lexical means by the Bashkir language relates to the problems of language contacts – one of the most important factors of its historical development. The study of borrowing processes acquires a special theoretical interest from this point of view. The relevance of the study is also due to the insufficient development of this problem. There are few works in Bashkir linguistics specifically devoted to new borrowed words. The study of borrowings is one of the modern problems of the theory and practice of linguistics.

Текст научной работы на тему «XXI быуат неологизмдары (башҡорт теле материалында) (Неологизмы XXI века (на материале башкирского языка)»

DOI 10.24412/2223-0564-2022-4-47-54

УДК 811.512.141

Г.А. Исянгулова, М.Ф. Акилова, Р. С. Абзелилова

XXI БЫУАТ НЕОЛОГИЗМДАРЫ (БАШХОРТ ТЕЛЕ МАТЕРИАЛЫНДА) (НЕОЛОГИЗМЫ XXI ВЕКА (НА МАТЕРИАЛЕ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА)

Аннотация

Словарный состав современного башкирского языка в настоящее время активно заимствует терминологическую лексику, отражающую происходящие изменения в обществе. Процесс заимствования башкирским языком лексических средств относится к проблематике языковых контактов - одному из важнейших факторов его исторического развития. С этой точки зрения изучение процессов заимствования приобретает особый теоретический интерес. Актуальность исследования также обуславливается недостаточной разработанностью данной проблемы. В башкирской лингвистике мало работ, специально посвященных новым заимствованным словам. Изучение заимствований относится к числу современных проблем теории и практики языкознания.

Ключевые слова: неологизм, новое слово, заимствование, окказиональное слово Gulnaz A. Isyangulova, Munira F.Akilova, Radina S. Abzelilova

NEOLOGISMS OF THE XXI CENTURY (BASED ON THE BASHKIR LANGUAGE)

Abstract

The vocabulary of the modern Bashkir language is currently actively borrowing terminological vocabulary reflecting the ongoing changes in society. The process of borrowing lexical means by the Bashkir language relates to the problems of language contacts - one of the most important factors of its historical development. The study of borrowing processes acquires a special theoretical interest from this point of view. The relevance of the study is also due to the insufficient development of this problem. There are few works in Bashkir linguistics specifically devoted to new borrowed words. The study of borrowings is one of the modern problems of the theory and practice of linguistics.

Key words: neologism, new word, borrowing, occasional word

Исянгулова Гульназ Абдулхаковна, доктор филологических наук, доцент Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: [email protected]

Gulnaz A. Isyangulova, Dr. Sci. (Philology), Associate Professor of Bashkir State University (Ufa), e-mail: [email protected]

Акилова Мунира Фатиховна, кандидат филологических наук, доцент Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: akilova [email protected]

Munira F. Akilova, Cand. Sci. (Philology), Associate Professor of Bashkir State University (Ufa), e-mail: akilova [email protected]

Абзелилова Радина Салимовна, студентка Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: [email protected]

Radina S. Abzelilova, student of Bashkir State University (Ufa), e-mail: [email protected]

© Исянгулова Г.А., Акилова М.Ф., Абзелилова P. С., 2022

Ижтимаги-сэйэси Ьэм социаль-экономик менэсэбэттэрзец узгэреуе, фэн, техника Ьэм мэзэниэт удеше ар^аЪында, бер я^тан, телдэ яцы тешенсэлэр, яцы атамалар (Иуззэр) барльгкка килеп, телдец лексикаЬы яцы Иуззэр менэн байы'кЪа, икенсе я^тан, телдэге бик куп Иуззэр югала, ■кулланыузан сыга, сенки ул Иуззэрзе ■кулланыузыц кэрэге тсалмай [9].

Хэзерге неологияла (тел гилеменец ер-яцы Иуззэрзе ейрэнеусе тармагы) «яцы Иуззэр» Ьэм «неологизмдар» тигэн терминдарзы бер ук мэгэнэлэ ■кулланмайынса, уларзыц ЬуцгыЬын беззец кендэрзэ тыуган, яцылыгы кузгэ бэрелеп торган иц яцы Иуззэрзе атау есен тсулланалар. Тимэк, неологизм булып Иуз озак йэшэмэй, «яцы Иуззэр» тигэн куренеш тарихи-хронологик йэЬэттэн шартлы була. Яцы Иуззэр (Ьэм Иузбэйлэнештэр) ижтимаги йэшэйештец, фэн Ьэм техниканыц, сэнэгэт Ьэм мэзэниэттец Ь.б.-ларзыц удеш ИеземтэИе буларатс барлытста килгэн яцы нэмэлэрзе Ьэм куренештэрзе атау ихтыяжы-нан хасил була. Эйтэйек, фэнни асыштарзыц 90% самаЪы XX быуатта яЬалган, беззе уратып алган предметтарзыц ундан тугыз елеше ошо ук быуатта уйлап табылган. Э Ьэр бер асыш, яцы нэмэ, гэзэттэ, яцы исем (Иуз) менэн гэмэллэшэ [1; 2; 3; 4; 7; 8; 10; 11; 12].

Хэзерге заман башторт телен ■кайЪы берэузэр Иандытс тебендэге файзаланылмаган хазина менэн сагыштыралар. Э бит ижтимаги тормош-та киц ■кулланылыу тапмаган тел удешэ, шы-мара, камиллаша алмай, киреЬенсэ, ярлылана, уныц ■кулланылыу даирэЬе тарая. Тел - узенец ■кулланылыу осоронда бик зур югалтыузар кисерэ, шуга курэ тел даими Ьэм мотлак рэуештэ тулылана, байый тип фараз итеу бик ук дере? булма? ине. Г.Е.^аЪарманов фекеренсэ, «Ьуззэр даирэЬенец сиклэнеуе, Ьузлек запасыныц бетенлэй ярлыланып, тороп бетеп барыуы хатаы рэуештэ тел экологияЬын, тэбигэт Ьэм тел берзэмлеге мэсьэлэЬен кен тэртибенэ тсуя» [6, 109-сы бит].

Эш шунда: бегенге башторт теле, илдец иктисади Ьэм дэулэт ■королошо кеуек ук, зур узгэрештэр кисерэ. Телгэ яцы терминдар, Ьуззэр, Ьузбэйлэнештэр килеп инэ. Был тэбиги хэл: ил менэн, тормош менэн бергэ тел дэ узгэреш кисерергэ, яцы Ьуззэр идэбенэ тулыланырга, байырга тейеш [13; 14; 15].

Башторт телендэге неологизмдарзыц кубеЬе -рус теле Ьэм башта милли эзэби телдэр менэн уртак булган яцы Ьуззэр. Уларзы гэзэттэ лексик

неологизмдар тип атайзар. Мэдэлэн, аудиотех-ника, боевик, видеосюжет, видеокамера, домофон, массовка, микроавтобус, мобильник, оперативка, программист, ссуда, прививка, вакцина, плато, инфекция, коронавирус h.6. Бын-дай яцы Ьуззэр хальгктарзыц тормошо узгэреу сэбэпле, яцы тешенсэлэрзе, яцы эйберзэрзе Ьэм куренештэрзе атау кэрэклеге ар^аЬында барлытста килгэн. Бындай неологизмдар Ьаны элеге ватапта ла арта бара. Ми^алдар: Шулай ук яцыртылган шлагбаумдар, вандалдарга тарты эскэмйэлэр тсуйыу за кузаллана («Иэшлек» газетаЪынан). Был галимдар кузаллаган пла-томы, ютсмы - быныИы элегэ билдэЬез, алдагы кендэрзэ статистикага rcapan, белгестэр уз Ьузен эйтер («Башкортостан» газетаЬынан).

Шулай ук мэгариф елкэЬенэ Ьуцгы йылдарза бик куп яцы Ьуззэр килеп инде. Мэдэлэн:

Аккредитация - берэй объекттыц, мэдэлэн, югары укыу йортоноц, билдэле бер стандартна, талаптарга яуап биреуен рэсми рэуештэ дэлиллэу. Мидал: 2019 йылда Башторт дэулэт университеты аккредитация утте.

Бакалавриат - тизлэтелгэн программа буй-ынса югары белем алыу йунэлеше. Мидал: Эйе, укыу йортонда бакалавриат, магистратура про-граммалары буйынса абитуриенттар табул ителэ («Башкортостан» газетаЪынан).

Бакалавр - тизлэтелгэн программа буйынса югары белем алган кеше. Мидалдар: Рэсэйзэ бакалавр§ар 1996 йылдыц 22 авгусынан баш-лап эзерлэнэ, эммэ 2010 йылдыц 31 декабренэн Ьуц Федераль дэулэт белем биреу стандартта-рына ярашлы, бакалавр Ьэм магистр дэрэжэЬе Рэсэйзец югары укыу йорттарын тамамлаусылар есен теп квалификация булып тора (Википедия-нан). Ике университетта ла ятсшы укыган студент-бакалавр§ар икелэтэ диплом алыу мемкинлегенэ эйэ (Яцылы'ктарзан).

Магистратура - югары белем алыузыц икенсе кимэле. Мидал: Унда бакалавриат, специали-тет, магистратура Ьэм аспирантура программа-лары буйынса укыган студенттар магната ала («Башкортостан» газетаЪынан).

Магистр - магистратура программаЪы буйынса белем алган белгес. Мидалдар: Республика мэгариф министрлыгынан хэбэр итеузэренсэ, бакалавр эзерлэу программаЬы буйынса 6233, белгестэргэ 1518, магистр§арга 2652 урын би-релгэн («Башкортостан» газетаЪынан). Утсыу йортона йыл да йэмгеЬе мец ярым тирэЬе студент бакалавр Ьэм магистр йунэлештэре буйынса

бушлай, йэнэ 800 кеше тулэуле укь1у теркемдэ-ренэ табул ителэ («Иэшлек» газетаЪынан).

Ьуцгы йылдарза башторт теленэ килеп ингэн Ьэм актив ■кулланылган Иуззэрзэ тубэндэге мидалдарзы индерергэ мемкин:

Бонус - комиссион хезмэт есен тулэу.

Браузер - махсус компьютер программаЪы.

Веб-дизайн - дизайндьщ бер тармагы, сайт-тар есен веб-интерфейстар Ьэм веб-'кушымталар эшлэу, сайттарзы бизэу менэн шегеллэнэ.

Винтаж - ретро стилендэге кейем, автомобиль йэки башта кэрэк-яратс.

Волонтёр - баштортса ^айЬы бер сатс «ирекмэн» тип тэ эйтэлэр. Буш ватсытында башталарга ярзам иткэн кеше.

Дедлайн - эш тамамланырга тейеш иц Ьуцгы срок.

Дресс-код - тсайЪы бер сараларга, ойошмаларга барганда кейергэ тейешле кейем формаЪы.

ЕяепЭ-менеджер - был белгес Ьорау буйынса шэхси Ьэм кешелэр теркеме есен терле байрам, корпоративтар ойоштора. Быньщ есен Ьэр кем менэн ецел аралаша, Иейлэшеузэр алып бара белеу кэрэк. Саралар есен уткэреу урындары табыу, кешелэр эзлэу, Ьэр куцел асыу кисэЬенэ мауытстыргыс программалар тезеу зэ уныц иценэ тешэ.

Мерчендайзер - сауза компанияЬы вэкиле.

Клинер - ябай гына итеп эйткэндэ, йыйыш-тырыусы.

Клининг - йыйыштырыу, тазалау.

Клининг компаниякы - терле биналарзы йыйыштырыу буйынса хезмэт курЬэткэн фирма.

Копирайтер - ул терле текстарзы - реклама, сценарий - бетэЬен дэ Ьорау буйынса языусы. Бындай эш туземлелек, ижади хыялыцдыц бай булыуын, куп мэглумэттэн кэрэклеЬен Ьайлап ала белеузе талап итэ.

Кэшбек - тотонолган атссаныц купмелер елешен кире ■кайтарыу.

Ноу-хау - яцы уйлап сыгарылган нэмэ йэки берэй уникаль куренеш.

Стартап - инновацияларга нигезлэнгэн, яцы гына эшлэй башлаган компания.

Супереайзер - 1) кузэтеусе, инспектор; 2) етэксе.

Тренд - ниндэй зэ булЬа берэй йунэлеш, тенденция.

Фэйк - ялган, дередлеккэ тап килмэгэн.

Хедлайнер - ниндэй зэ булЬа берэй сараныц теп ■кунагы йэки сыгыш яЬаусыЬы.

Мидалдар: Баштсортостанда Ьэм тотош Рэсэйзэ 31 марттан балалар ялы есен кешбэк про-граммаЬы тергезелэ (Яцылытстарзан). 5 декабрь -Халытс-ара еолонтер§ар кене (Яцылытстарзан). Сараныц хедлайнеры - Рэсэйзец популяр йыр-сыЬы Валерий Меладзе, тип яза бик куп иглан-дар («Башкортостан» газетаЬынан). Рэсэй Феде-рацияЬында бындай 18 тебэк бар Ьэм уларзыц барыЬы ла бонуска дэгуэ итэ (Яцылытстарзан). Магазинга Ьэр терле профессиялы хезмэт-кэрзэр - Ьатыусылар, кассирзар, визуаль мерчен-дайзер§ар, декоратор§ар, ашнатссылар талап ителэ (Игландан). Муниципалитеттарза hopay алыусылар эшенец схемаЪын супереайзер§ар эзерлэй (Яцыльгктарзан). Атап эйткэндэ, TikTok яцы видеоконтент таратыуза Ьэм тура эфир алып барыуза сиклэнэ (Яцылытстарзан). Ьанлы тех-нологиялар заманында мэглумэт йэшен тизлеге менэн тарала, ошондай ук хэл фейк (алдатс) язмаларга ла хас. Хатта ^айЪы бер сатста, рэсми яцылытстарга Караганда, фейктар ятстыратс та-ралалыр, сенки уныц эстэлеге бик матур жанрза Ьэм ябай кеше теле менэн язылган («Аштазар» газетаЪынан). Веб-биттэрзе кубеЬенсэ веб-браузер ярзамында rcapan була, мэеэлэн, Internet Explorer (Википедиянан).

Беген шулай ук трейдер, риэлтер, андеррайтер, PR менеджер, бэк-офис белгесе, промоутер, декларант, SEO-белгес кеуек Ьенэрзэр зэ киц талап ителэ.

Бейек Британия тикшереуселэре алдагы кендэрзэ барлытста килеусе белгестэр исем-леген дэ эзерлэп ■куйган. Идэплэузэр буйынса, 2030 йылда климат узгэреуен тикшереусе, альтернатив транспортты эшкэртеусе, мэглумэтте утиллэштереусе, карантин буйынса белгестэр, ген технологияларын ■кулланыусы фермерзар, йыЬан архитекторзары Ьэм осоусылары, хэтерзе кицэйтеу буйынса махсуслаштан хирург, ватсыт банкы брокерзары тигэн Ьенэрзэр зэ буласатс.

Ьуцгы 2-3 йылда башторт теленэ яцы коро-навирус инфекцияЬы менэн бэйле бик куп яцы Ьуззэр килеп инде. Мэдэлэн:

Антиваксер - вакцина яЬатыуга ■кыр^а таршы кеше. Мидал: Антиваксер§ар фекерен ыцгай ятста узгэртэ, шуныЬы ^ыуаныслы (Яцыльгктарзан).

Антисептик - дезинфекциялау есен ■кулланылган спиртлы шыйытсса. Мидал: Тэн темпера-тураЪын тикшереп, ■кулды антисептик менэн тазарткандан Ьуц гына мэктэпкэ юл асьгк (Яцыльгктарзан).

Антитела - антиматдэ - йогошло сир кисергэн кешенец организмында барльгкка килгэн узенсэлекле а'кЪым. Мидал: Йэгни ко-ронавирустан антиматдэлэр кимэле ниндэй булыуга тарамадтан, вакцинацияланырга кэрэк («Киске Эфе» газетаЪынан).

Вакцина - биологик медицина препараты, терло ауырыузарга таршы антиген барльгкка килтерэ. Мидал: Ьаулы^ Иаклау министрлыгы-нан хэбэр итеузэренсэ, май байрамдарында ла вакцина эшлэтеуселэр Ьаны куп булган («Башкортостан» газетаЪынан).

Карантин - ауырыу таралмаЬын есен ойошторолган профилактик саралар системаЪы. Ми^ал: Сит региондарзан кешелэр килЬэ, больницага, ауыл хакимиэтенэ еткерегез: улар 2 азна карантинда булырга тейеш («Иэшлек» газетаЬынан).

Коронавирус - ^айЬы сакта «тажзэхмэт» тип тэржемэ итэлэр. Мидалдар: Яцы коронавирус инфекцияЬы менэн ауырыусылар Ьаны Баштортостанда 284 725 кешегэ етте. Коронавирус менэн ауырыусылар эле Ьаман бар эле («Иэшлек» газетаЬынан). Тажзэхмэт-тажззхмзт, тип сац тагыуыбызга йыл да булып килэ (А. Еарифуллина).

Ковидарий - коронавирус менэн ауырыусы-ларзы дауалау есен асылган махсус дауахана. Мэ^элэн: Коронавирус менэн ауырыусыларзы дауалау есен рекордлы сроктарза Эфе эргэЬендэ инфекция узэге - ковидарий тезелде («Аштазар» газетаЬынан).

Ковидиот - «ковид» Ьэм «идиот» тигэн Ьуззэрзэн яЬалган неологизм. 2 мэгэнэгэ эйэ: 1) ковидтыц тсуртсынысын ацламаган, узен вайымЬыз тогкан кеше; 2) киреЬенсэ, паникага бирелеп, магазиндан азытс-тулекте Ьэм башта кэрэк-яракты куплэп Ьатып алган кеше. Мидал: Ковидиот булма!

Красная зона - кы^ыл зона - ■кур'кыныс ин-фекцион сир менэн сирлэгэн кешелэрзе дауалаган зона. Ми^ал: Республика Хэрби дан музейында «Кы"§ыл зона геройзары» тип исемлэнгэн кургэзмэ асылды («Иэшлек» газетаЪынан).

Иммунизация - терле ауырыузарзы про-филактикалау алымы. Мидал: Иммунизация кампанияЬы эузем дауам итэ. Иммунизацияны тулыЬынса уткэндэргэ сертификат бирелэ («Башкортостан» газетаЪынан).

Обсервация - эпидемия таралып китмэЬен есен курелгэн профилактик саралар комплексы. Мидал: Тэузэ ике азна изоляцияла, шунан тагы ике азна обсервацияла («Иэшлек» газетаЪынан).

Пандемия - инфекцион ауырыузар эпиде-мияЬы. Мидал: Табип коронавирус пандемиякы осоронда ниндэй дарыузар эзерлэп тсуйырга кэрэклеген эйтте (Яцыпытстарзан).

Плато - эпидемияныц пигынан Ьуцгы осор. Мидал: Был галимдар кузаллаган платомы, ютсмы - быныИы элегэ билдэЬез, алдагы кендэрзэ статистикага rapan, белгестэр уз Ьузен эйтер («Башкортостан» газетаЪынан).

Пулъсоксиметр - тан сатурацияЬын улсэй торган прибор. Ми^ал: Пулъсоксиметр§ъщ тыштсы йезен фотола курэЬегез («Башкортостан» газетаЪынан).

Ревакцинация - бер тапкыр вакцина эшлэ-гэндэн Ьуц иммунитетты Иаклауга йунэлтелгэн capa. Мидал: Ревакцинация Ьэм прививканыц тэуге компонентын эшлэтеуселэр зэ кубэйэ («Башкортостан» газетаЪынан).

Самоизоляция - у§ курсаланыу - эпидемия-ны туктатыу максатында уз-узенде изоляциялау. Ми^ал: Мэжбури курсаланыу (уз-узенде изоляциялау) вакыты кешелэрзец уз-ара менэсэбэттэ-ренэ лэ зур Ьынау килтерзе («Шоцкар» журна-лынан).

Санитайзер - антисептиктарзыц хэзерге атамаЪы, тсулдарзы, предметтарзы дезинфек-циялау есен ■кулланылган спиртлы шыйытаа. Мидал: Документ табул итеу-тапшырыу нектэлэрендэ едтэл-ултыргыстар ике сэгэт Ьайын йыуып, санитайзер§ар менэн эшкэртелеп тора (Яцыпытстарзан).

Сатурация - ^анда кислород кимэле курЬэткесе. Мидал: Covid-19 менэн ауырыганда сатурацияны улсэу ницэ кэрэк? («Башкортостан» газетаЪынан).

Социальная дистанция - социалъ ара - кешелэр араЪындагы рехсэт ителгэн арауьгк. Мидал: Магазиндарза, сауза узэктэрендэ Ьатып алыусы-лар Ьэм Ьатыусылар 1,5 метрзан да кэм булмаган социалъ ара Иакларга, шэхси Иакланыу сара-лары - битлек, бирсэткэ Ьэм санитайзерзар ■кул-ланырга тейеш («Башкортостан» газетаЪынан).

Штамм - коронавирустыц тере. Мидал: Короновирустыц яцы штаммы - Омикрон элегэ Рэсэйзэ теркэлмэгэн, шулай за табиптар haK булырга сакыра («Башкортостан» газетаЪынан).

Коронавирус инфекцияЬына бэйле неологизмдарга тагы ла тубэндэге Ьуззэрзе индерергэ мемкин.

Интернет-коуч - ул онлайн режимда консультация биреу, кешелэрзе укытыу менэн шегеллэнэ. Быныц есен ниндэйзер бер елкэлэ

белгес булыу кэрэк. Мэ^элэн, юрист уз эшецде асыу буйынса Иораузарга яуап бирэ ала. О^талытс дэрестэре лэ алып барыу мемкинлеге бар.

Онлайн - реаль ватсыт режимында интернетга тоташыу. Ми^алдар: Ошо кендэрзэ Хэйбулла рай-онында «Эштсыуарлы'к сэгэте» онлайн форматта утте («Башкортостан» газетаЪынан). Барлыгы 1368 мэзэниэт-ял итеу учреждениелары тура эфирзар, онлайн-концерттар, экскурсиялар, акци-ялар Ьэм флешмобтар уткэрзе (Яцыльгктарзан).

Офлайн - «онлайн» Ьузенец антонимы, компьютер селтэренэ тоташмаган ва^ыт. Мидал: 23 апрелдэ онлайн Ьэм офлайн форматта «Башторт теленэн халытс-ара диктант-2022» акцияЬы узгарыла (Яцылытстарзан).

Дистант - терло электрон технология-лар тсулланьт ойошторолган сара, процесс. Мидал: Башторт дэулэт педагогия университеты 23 февралгэ тиклем дистантка кусте (Яцылытстарзан).

Зум - видеоконференциялар уткэреу есен тэгэйенлэнгэн платформа. Мидал: Дэрестэр зумда була.

Флешмоб - алдан планлаштырылган акция. Мидал: Быйыл 4 ноябрзэге Халытстар берзэмлеге кененэ арналган саралар онлайн режимда утэсэк. Был гэмэл, ил халтсына быгаса булмаганса интернет-челендждарза Ьэм флешмобтар§а берлэшеу мемкинлеген бирэсэк («Башкортостан» газетаЬынан).

Аббревиация - киц таралган тел куренеше. Аббревиатуралар башторт теле есен характер-лы тугел, шуга курэ улар рус теленэн башлыса тэржемэ ителмэйенсэ табул ителэлэр. Беренсе си-ратта Ьуз баш хэре фтэрзэн торган политик партия, терле ойошма, учреждение исемдэре тураЬында бара. Мэеэлэн, КПРФ, ФСБ, ЛДПР, ООН, ЮНЕСКО, БДУ Ь.б. Мидалдар: 28 сентябрзэ Офелэге Конгресс-холда парламентарийзар менэн осра-шыу булды. Ьейлэшеузэ «Берзэм Рэсэй», КПРФ, ЛДПР, «Гэзел Рэсэй» Ьэм «Граждаилытс платформаЬы» партияларынан депутаттар татнашты, тип хэбэр итэ Башкортостан Башлыгы сайты (Интернеттан). Беларусь РеспубликаЬында ЮНЕСКО Бетэ донъя мирадыныц исемлегенэ 4 объект инэ (Википедиянан).

Тэуге Ьуззец баш ижегенэн Ьэм башта Ьуззэрзец баш хэрефтэренэн торган аббревиатуралар за йыш осрай: КамАЗ, НефАЗ Ь.б. Мэдэлэн: «КамАЗ» Татарстанда иц егэрле сэнэ-гэт берлэшмэЬе булып Ьанала (Газетанан).

«Башавтотранс» предприятиеЬы пассажирзар ташыу есен «Нефаз»дыц яцыртылган терен Ьатып ала («Иэшлек» газетаЪынан).

Ьуцгы йылдарза был аббревиатураларзы башторт теленэ тэржемэ итергэ тырышыу тен-денцияЬы куренэ башланы. Мидалдар: ГИБДД -ЮХХДИ (Юл хэуефЬезлеге хэрэкэте дэулэт инспекцияЬы), УГАТУ - ©ДАТУ (Офе дэулэт авиация техник университеты), ООН - БМО (Берлэшкэн миллэттэр ойошмаЬы), ФСБ -Федераль хэуефЬезлек хезмэте Ь.б. Мидалдар: ЮХХДИ хезмэткэрзэре кесэйтелгэн режимда беззец баш тала урамдарында ла, шулай ук федераль Ьэм республика автомобиль юлда-рында ла хезмэт итэ («Иэшлек» газетаЪынан). БМО - донъяла тыныслытс Ьэм именлекте Иатааузы, дэулэттэр араЪында куп ятаы бэйлэ-нештэрзе удтереузе уз эшмэкэрлегенец матссаты итеп ■куйган халытс-ара ойошма (Википедиянан). Группировканыц бетэ агзалары ла Федераль xэYeфhe§лeк хе§мэте хезмэткэрзэре тарафы-нан март айында тсулга алынган («Киске Офе» газетаЪынан).

Ьуцгы йылдарза рус теленэн узлэштерелгэн Ьуззэр базаЪында яЬалган тсы^тартмалар тубэндэге ысул менэн яЬала: тэуге Ьуззец беренсе ижеге Ьэм икенсе Ьуз тотош алына. Мэдэлэн: автосервис (автомобильный сервис), агрофирма (агропромышленная фирма), евроремонт (ремонт европейского уровня), иномарка (машина иностранной марки) Ь.б. Бындай юл менэн яЬалган Ьуззэр медицина, транспорт, телевидение, ауыл хужалыгы Ь.б. елкэлэренэ тарай. Мидалдар: Квартира, коттеджтарза евроремонт эшлэйбез (Игландан). Без донъяныц иц ятсшы агрофирмалары менэн дэгуэлэшэ алырга тейеш-без («Иэшлек» газетаЬынан). Мэктэпте кес-хэлгэ тамамлап, автосервис асып ебэрзе («Киске Офе» газетаЪынан).

Лэкин башторт телендэ ■кулланылган йэки ■кулланыуга тэ^дим ителгэн бетэ неологизмдар За ерлэшеп китэ алмай. Мэдэлэн, 1930 йылдарза русса самолет йэки аэроплан мэгэнэЬендэ оскос Ьузе, ауыл хужалыгы машиналары есен сзскес, ургыс, елгэргес Ьуззэре ■кулланылган. Русса велосипед Ьузе есен типкарба, движение (хэрэкэт) Ьузе есен кыймыл (кыймылда Ьузенэн) тигэн неологизмдэр тэ^дим ителэ. Лэкин был Ьуззэр башторт эзэби телендэ ■кулланылмай тиерлек. Шулай ук русса автомашина урынына тэ^дим ителгэн утарба Ьузе лэ тешеп ^ала [5].

Н. ТаЪирзыц «Баштортса эш йеретеу есен ■кулланма Ьэм урнэктэр» (1924 йыл бадылган китабынан) тормоштса ашмаган неологизмдарга бер нисэ мидал килтерэбез: аныклык - документ, э§бакар - кандидат, я§ышма - договор, дuмлэY -агитация, дuмлэYce - агитатор, ертаныр - агроном, боронголок - архив, боронгосо - архивариус Ь.б. Башторт эзэби теленец лексикаЪында ■кулланыу есен тэ^дим ителгэн был яЬалма неологизмдэр йэнле Иейлэу телендэ Ьэм практи-кала тсабул ителмэгэн [16; 17].

Реаль йэшэйеше булган неологизмдарзан контекстуаль яЬалыш^а эйэ булган окказиональ Иуззэрзе айырырга кэрэк. Ьуцгылары телдец ысын мэгэнэИендэ уз байлыгы тугел Ьэм билдэле бер контекста номинатив берэмек буларак йэшэйзэр зэ яцынан ■кулланылмайзар. Улар мэгэнэ ягынан ацлайышлы ла була, лэкин без уларзы киц кулэмдэ ■куллана алмайбыз. Теге йэки был эффект, Ьуз уйнатыу есен генэ ■кулланылган бындай Ьуззэр тел системаЬынан ситтэ тсалалар. Мидалдар:

Кукрзндем, тетрэндем, Мин Ьине, мин Ьине Ьейеузэн, Алы£ та, ятсын да булганга, Яныузан, кейеузэн (Р. Шэкур, «Куцелдэ беген дэ»).

Ауызльгклап йыЬан атын, ЙыИанавт булыр инем! (М. Хамматов).

Шулай итеи, неологизмдар тел факттары булЬа, окказиональ лексиканы Ьейлэм факты тип ■карарга кэрэк.

ЯЪалыш ягынан окказиональ Ьуззэрзе лексик-морфологик, лексик-синтаксик Ьэм лексик-фонетик терзэргэ булергэ мемкин.

Морфологик юл менэн яЬалган окказиональ Ьуззэр телдец уз ялгаузарын да, узлэштерелгэн ялгаузарзы ла тсабул итэлэр: нур§аш, моцстан, бэхетстан, экэмэтстео Ь.б. Мидалдар: Вот экэмэтстео, уз ялганыца узец ышанып тсуйыуыц бар (Т. Мицнуллин).

Хатта тая йезендэге таят

Нур§аш булып бада таршыца (Р. Фэткул-

лина).

Шулай ук мидалга Р. Монасипованыц «Башкортостан» шигырын килтерергэ мемкин: Башкортостан - йомартстан, Халтсым Ьине тейэк иткэн. Батыр улдарын удтереп, Ата-бабам гумер иткэн. Башкортостан - гYЗЭлcmaн, Сэскэ-гелдэр, таузар иле.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ТСурай моцон, йылга йырын, Халтсым иткэн эсэ теле. Башкортостан - дудлыкстан, Ьиндэ йэшэй купме миллэт. Улар турзэ - кунаксылИыц, КурЬэтэЬец ■кэзер-хермэт. Башкортостан - бэхетстан, Ьинец тупрак, Ьинец тан мин. Мин баштортмон - горурланам, Башторт булыр тыуыр балам.

Ике тамыр тсутылып Ьуз яЬалыу за морфологик тергэ инэ: эшеуцмад, Иотлобикэ Ь.б. Мидал: Беззец куптэн «квтлвбикэ» алгыбыз килде, тик Ьатып алырга акса самалы ине - ул хэзер бик ■киммэт тора, - тип Ьейлэне хужабикэ Алена Александровна («Бэлэбэй хэбэрзэре» газетаЪынан).

Рус теленец узлэштерелгэн макро, мини, анти, микро кеуек префикстар ярзамында ла окказиональ лексика барлытста килэ: миникугыш, микродонъя, антиеаксер Ь.б. Мидалдар: Тэбигэт Ьэм ундагы макро-, микродонъя беззэн башта ла бик рэхэтлэнеп, уз ыцгайына йэшэй алыр ине («Башкортостан» газетаЬынан). Роспотребнад-зорзыц республика идаралыгы етэксеЬе Анна Казак БСТ каналына биргэн интервьюЬында антиваксерзар - прививка яЬатыуга таршы кешелэргэ карата уз фекерен белдерзе («Башкортостан» газетаЪынан).

Лексик-синтаксик окказиональ Ьуззэргэ билдэле бер контекста гына йэшэй торган осраклы килеп ■кушылган Ьузтезмэлэрзе керетэлэр: ТСыш иле, Экиэт иле, шигриэт президенты Ь.б. Мидалдар: Баласак иле ниндэй тылсымлы, ятсты, мауытстыргыс Ьэм тсызыклы булЬа, Экиэт иле лэ ид китмэле матур ер, ти («Иэшлек» газетаЪынан). Башкортостан - шатлытс иле, Башкортостан -сафлытс иле («Киске Эфе» газетаЪынан).

Лексик-фонетик окказиональ Ьуззэр гэзэти Ьуззэргэ автор тарафынан фонетик узгэрештэр керетелеп барлытста килэлэр: Рэбинйэн Крузо, Иарытсмастерская Ь.б.

Мидалдарзан куренеуенсэ, бындай лексика поэтик эдэрзэрзэ куп тсулланыла. Тагы ла бер нимэгэ игтибар итергэ мемкин: окказиональ Ьуззэр барлытста килеузэ Ьэм яЬалыуза рус-башторт ике теллелегенец роле зур.

Яцы Ьуззэр барлытста килеу йэ автор атарга телэгэн тешенсэлэрзец эзэби телдэ табул ителгэн исеме булмауы, йэ авторзыц яцы Ьуз ■кулланып, ниндэйзер мэгэнэ тедмерзэрен айырып, бадым

яЬап курЬэтергэ телэуе менэн бэйле. Улар тора-бара телдэ киц таралыш алырга ла, яИаусыныц шэхси hype генэ лэ булып -калырга мемкин.

Был мэ-кэлэлэ Иуцгы 2-3 йылда телебезгэ ки-леп ингэн неологизмдар тикшерелде, башлыса, улар коронавирус инфекцияЬы Ьэм уга бэйле хэл-ва-кигалар менэн бэйле. Ми^алдарзан куренеуенсэ, Ьейлэмдэр газета-журналдарзан, яцылы-ктарзан алынды, сенки ва-кытлы матбугаттыц, радио-телевидениеньщ стиле телмэр мэзэниэте, эзэби тел нормалары кузлегенэн узенэ курэ бер ориентир булып тора. Яцы Ьуззэр, неологизмдар, тэу башлап тап матбугат сараларында, радио-телевидениела -кулланылыу сэбэпле, улар тел-де яцы терминдар менэн байытыуга тос елеш индерэ.

Иомга-клап эйткэндэ, эзэби телдэ бындай неологизмдарзыц барлы-к-ка килеуе, узлэшеп китеуе, Ьис шикЬез, языусыларзыц, журналис-тарзыц тел одталыгына Ьэм тел Ьиземлелегенэ бэйлэнгэн.

Э?ЭБИЭТ

1. Ахунзянов Э.М. Русские заимствования в татарском языке. Казань, 1968. 367 с.

2. Баш-корт теленец академик Ьу^леге. Т. 1-10 / Ф.Г. Хисамитдинова ред. Эфе: Китап, 2011-2018. (Академический словарь башкирского языка. Т. 1-10. / под ред. Ф.Г. Хисамитдиновой. Уфа: Китап, 20112018).

3. Зырянова A.B. Функционирование неологизмов-лексем в современном русском языке в семантико-коммуникативном и прагматическом аспектах: дис. ... канд. филол. наук. Челябинск, 2006. 203 с.

4. Кипарисов Г.О. Семантические неологизмы: автореф. дисс. ... канд. филол. наук. Тамбов, 2011. 24 с.

5. Кейекбаев M.F. Хэ^ерге баш-корт теленец лексикаЪы Ьэм фразеологияЪы. Эфе: БДУ, 2002. 264 б. (Киикбаев Ж.Г. Лексика и фразеология современного башкирского языка. Уфа: БГУ, 2002. 264 е.).

6. КаИарманов F.F. Баш-корт теленец лекси-каЬы Ьэм терминологияЬы. Стэрлетамак, 2002. 242 б. (Кагарманов Г.Г. Лексика и терминология башкирского языка. Стерлитамак, 2002. 242 е.).

7. Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. М.: Просвещение, 2010. 346 с.

8. Избицкая М.В. Современные тенденции в неологии: типология образования неологизмов и лексикографическая практика: дисс. канд. ... филол. наук. Иваново, 2020. 241 с.

9. Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. М., 1986. 152 с.

10. СабироваГ.С. Новые слова и новые значения в современном татарском языке: дисс. канд. ... филол. наук. Казань, 1998. 303 с.

11. Сенъко Е.В. Неологизация в современном русском языке конца XX века: Межуровневый аспект: дис. ... д-ра филол. наук. Волгоград, 2000. 430 с.

12. Рец И.В. Лингвокулыурологические и эко-лингвистические аспекты неономинации: дисс. ... канд. филол. наук. Волгоград, 2014. 201 с.

13. Фатхуллина Ф.Р. Вхождение новых слов в лексику башкирского языка // Вестник Башкирского университета. 2008. Т. 13. № 3. С. 586-589.

14. Фатхуллина Ф.Р. Новые слова и новые значения в составе башкирского языка (на материале заимствований из русского языка) // Проблемы востоковедения. 2009. № 2 (44). С. 145-150.

15. Фатхуллина Ф.Р. Новые слова в современном башкирском языке (конец XX - начало XXI вв.): автореф. дисс. ... канд. филол. наук. Уфа, 2009. 25 с.

16. Эхтзмое М.Х. Хэ^ерге баш-корт теле. Лексикология. Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1986. 136 бит. (Ахтямов М.Х. Современный башкирский язык. Лексикология. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1986. 136 е.).

17. Эхтзмое М.Х. Хэ^ерге баш-корт теле. Лексикология, фразеология, лексикография. Эфе: БДУ, 2002. 208 бит (Ахтямов М.Х. Современный башкирский язык. Лексикология, фразеология, лексикография Уфа: БГУ, 2002. 208 е.).

REFERENCES

1. Ahunzyanov, E.M. Russkie zaimstvovaniya v tatarskom yazyke [Russian borrowings in the Tatar language]. Kazan', 1968. 367 p. (in Russ.).

2. Akademicheskiy slovar' bashkirskogo yazyka [Academic dictionary of the Bashkir language]. Ufa: Kitap, 2011-2018. (in Bashkir).

3. Zyryanova, A.V. Funkcionirovanie neologiz-mov-leksem v sovremennom russkom yazyke v seman-tiko-kommunikativnom i pragmaticheskom aspektah [The functioning of neologisms-lexemes in the modern Russian language in the semantic-communicative and pragmatic aspects]. PhD Thesis. Chelyabinsk, 2006. 203 p. (in Russ.).

4. Kiparisov, G.O. Semanticheskie neologizmy [Semantic neologisms]. PhD Thesis. Tambov, 2011. 24 p. (in Russ.).

5. Kiikbayev, Zh.G. Leksika i frazeologiya sovremennogo bashkirskogo yazyka [Vocabulary and phraseology of the modern Bashkir language]. Ufa, 2002. 264 p. (in Bashkir).

6. Kagarmanov, G.G. Leksika i terminologiya bashkirskogo yazy^ka [Vocabulary and terminology of the Bashkir language]. Sterlitamak, 2002. 242 p. (in Bashkir).

7. Lopatin, V.V. Rozhdenie slova. Neologizmy i okkazional'nye obrazovaniya [The birth of a word. Neologisms and occasional formations]. Moscow: Prosveshchenie, 2010. 346 p. (in Russ.).

8. Izbickaya, M. V. Sovremennye tendencii v neologii: tipologiya obrazovaniya neologizmov i leksikograficheskaya praktika [Modern Trends in Neology: Typology of Neologism Formation and Lexicographic Practice]. PhD Thesis. Ivanovo, 2020. 241 p. (in Russ.).

9. Ishberdin, E.F. Istoricheskoe razvitie leksiki bashkirskogo yazyka [Historical development of the vocabulary of the Bashkir language]. Moscow, 1986. 152 p. (in Russ.).

10. Sabirova, G.S. Novyeslovainovyeznacheniya v sovremennom tatarskom yazyke [New words and new meanings in the modern Tatar language]. PhD Thesis. Kazan', 1998. 303 p. (in Russ.).

11. Sen'ko, E.V. Neologizaciya v sovremennom russkom yazyke konca XX veka: Mezhurovnevyj aspect [Neologization in Modern Russian at the End of the 20th Century: An Interlevel Aspect]. PhD Thesis. Volgograd, 2000. 430 p. (in Russ.).

12. Rec, I.V. Lingvokul'turologicheskie i ekoling-visticheskie aspekty neonominacii [Linguistic, cultural and ecolinguistic aspects of neonomination], PhD Thesis. Volgograd, 2014. 201 p. (in Russ.).

13. Fathullina, F.R. Vhozhdenie novyh slov v leksiku bashkirskogo yazyka [The entry of new words into the vocabulary of the Bashkir language]. In: Vestnik Bashkirskogo universiteta [Bulletin of the Bashkir University], 2008. Vol. 13. № 3. P. 586-589. (in Russ.).

14. Fathullina, F.R. Novye slova i novye znacheniya v sostave bashkirskogo yazyka (na materiale zaimstvovanij iz russkogo yazyka) [New words and new meanings in the composition of the Bashkir language (on the basis of borrowings from the Russian language)]. In: Problemy vostokovedeniya [The problems of oriental studies], 2009. № 2 (44). P. 145-150. (in Russ.).

15. Fathullina, F.R. Novye slova v sovremennom bashkirskom yazyke (konec XX - nachalo XXI vv.) [New words in the modern Bashkir language (late 20th - early 21st centuries)]. PhD Thesis. Ufa, 2009. 25 p. (in Russ.).

16. Akhtyamov, M.Kh. Sovremennyy bashkirskiy yazyk. Leksikologiya [Modern Bashkir language. Lexicology]. Ufa: Bashkir book publishing house, 1986. 136 p. (in Bashkir).

17. Akhtyamov, M.Kh. Sovremennyj bashkirskij yazy'k. Leksikologiya, frazeologiya, leksikografiya [Modern Bashkir language. Lexicology, phraseology, lexicography], Ufa: BSU, 2002. 208 p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.