ФОЛЬКЛОР
¡t^ ^ ^ ^ ¿j^ .it'- ¿jr. JIJ^ ¿je. /fc rfr- ¿Jr. ^ ^ ^ ¿i'- ¿sjs. jji. ¿"to ¿J'- /I'; ^ ^ ^
DOI 10.24412/2223-0564-2022-3-58-66 Г.Р. Хвсэйенова УДК 398.22:392
АТТЫ ЬУРЭТЛЭУЗЕЦ ЭТНОПОЭТИК КОНСТАНТАЛАРЫ (БАШХОРТ ЭПОСЫ МАТЕРИАЛЫНДА) (ЭТНОПОЭТИЧЕСКИЕ КОНСТАНТЫ ОПИСАНИЯ КОНЯ (НА МАТЕРИАЛЕ БАШКИРСКОГО ЭПОСА)*
Аннотация
Статья написана с применением теории "этнопоэтических констант" известного российского фольклориста члена-корр. РАН В.М. Гацака. На материале башкирского эпоса проанализирован ряд устойчивых поэтических характеристик крылатого мифического коня Акбузата. Исследование показало, что этнопоэтические константы, связанные с характеристикой коня - помощника героя, являются одним из ключевых слагаемых эпического повествования башкирского народа. Они отличаются константностью, в связи с чем они опознаваемы в эпическом тексте. Такие поэтико-стилевые единицы как "красота коня" "конское убранство", "сила и мощь коня", "поведение и движения", "функция коня" устойчиво взаимосвязаны и помогают воссоздать образ богатырского коня эпического героя. Национальная специфика особенно ярко проявилась в развернутом "описании красоты коня" и "функциях коня": создание тверди земной и привод на Урал других коней.
Ключевые слова: этнопоэтическая константа, формула, эпос, конь, мифический, повторяемость, устойчивость
Gulnur R. Khusainova
ETHNOPOETIC CONSTANTS OF THE DESCRIPTION OF A HORSE (ON THE MATERIAL OF THE BASHKIR EPIC)
Abstract
The article is written using the theory of "ethnopoetic constants" of the famous Russian folklorist member-correspondent. RAS VM. Gatsak. Based on the material of the Bashkir epic, a number of stable poetic characteristics of the winged mythical horse Akbuzat are analyzed. The study showed that the ethnopoetic constants associated with the characteristics of the hero's helper horse are one of the key components of the epic narrative of the Bashkir people. They differ in constancy, in connection with which they are recognizable in the epic text. Such poetic and stylistic units as "beauty of the horse", "horse decoration", "strength and power of the horse", "behavior and movements", "function of the horse" are steadily interconnected and help to recreate the image of the heroic horse of the epic hero. The national specificity was clearly manifested especially in the detailed "description of the beauty of the horse" and "the functions of the horse": the creation of the earth's firmament and the drive to the Urals of other horses.
* «Исследование выполнено за счет гранта Российского научного фонда № 22-28-00940, https://rscf.ru/project/22-28-00940/»
Хусаинова Гульнур Равиловна, доктор филологических наук, главный научный сотрудник отдела фольклористики Ордена Знак Почета Института истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра РАН (Уфа), e-mail: [email protected]
Gulnur R. Khusainova, Dr. Sci. (Philology), Chief Researcher, Department for Folklore Studies, the Order of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences (Ufa), e-mail: [email protected]
© Хесэйенова Г.Р., 2022
ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2022/3 (97)
Key words: ethnopoetic constant, formula, epic, horse, mythical, repeatability
Башторт фольклор фэнендэ Рэсэйзец таныл-ган галимы, фольклорсы, Рэсэй фэндэр акаде-мияИыныц агза-корреспонденты В.М. Гацактыц этнопоэтик константалар теорияЬына Ьэм экспе-рименталь методикаЬына ярашлы, донъя халытс-тары экиэттэрендэ ■катын-'кыз матурлыгын Иурэтлэгэн формулаларзы Ьэм экиэттец ватсыт арауыгында ни дэрэжэлэ тоторотсло Ьа^ланыуын 1990 йылдарзыц икенсе яртыЬында ошо юлдар авторы ойрэнде [19]. Элеге мэтолэнец матссаты: башторт эпосындагы атты Иурэтлэугэ бэйле формулаларзы В.М. Гацактыц "этнопоэтик константалар" теорияЬына ярашлы анализлау [6]. Узе тэ^дим иткэн Ьэм гилми эйлэнешкэ индер-гэн был терминга ул тубэндэге мэгэнэне Ьала: "это стилевые и сюжетно-повествовательные координаты изображаемого фольклорного мира" [6, с. 136]. В.М. Гацактыц фекеренсэ, элеге термин фольклор э^эренец бар тоторотсло узен-сэлектэрен - типик образдарзы, композицияЬын, формулаларын - эсенэ ала.
Башторт хагкы узенец агка булган йылы менэсэбэтен фольклорында асытс курЬэткэн. Халтсыбыз ижадыныц эпосында ла, экиэттэрендэ лэ, йырзарында ла куп терки-монгол халытстары тотем итеп Ьанаган ат образына арналган югары художество кимэлдэге поэтик юлдар бихисап, уны ейрэнеугэ арналган хезмэттэр зэ эленэн эле донъя куреп тора. Шулар рэтендэ А.Н. Ки-рэев [12, с. 93-94; 101, 109-114; 119-124], М.Х. МинЪажетдинов [11, с. 62-63-се б.], Н.Т. Зарипов [8], М.М. Сэгитов [16, с. 113, 126, 159-се б.], Ф.А. Нэзершина [15, с. 84-90], С.А. Галин [5, с. 19-22], А.Ф. Селэймэнов [17, с. 209225; 18, с. 71-87], А.Ф. Илембэтова, Ф.Ф. Илембэ-тов [10, с. 551-678] хезмэттэрен, Г.Р. Хесэйенова-ныц [20, с. 91-94], P.P. Зинурованыц h.6. мэтсэлэ-лэрен атап утергэ мемкин; ^айЬыларында [17; 20] атты Ьурэтлэу тураЬында ла Ьуз ыцгайы эйтеп кителгэн.
Эпос геройыныц ду?ы Ьэм ярзамсыЬы булган атты Ьурэтлэусе этнопоэтик константалар башторт эпосында гына тугел, бутэн малсыльгк менэн шегеллэнгэн терки-монгол халытстары ижадында ла зур урын алган. Эйтелгэндец сагыу мидалы булып билдэле себер галимэЬе E.H. Кузьминаныц "Себер халытстары героик эпосыныц тоторотсло урындары курЬэткесе" исемле эксперименталь хезмэтенец "Батырзыц аты" тигэн булеге тора [13, с. 531-565].
Этнопоэтик константа тигэндэн тэу сиратта ат образын асырга ярзам иткэн Ьурэтлэу сара-лары (эпитет, гипербола, сагыштырыузар) куз уцында тотола. В.М. Гацак языуынса, "нигеззэ константа "формула" термины менэн сиктэш йэгни йэнэшэ тора" [7, с. 25].
Фольклорза хальгксан поэтиканыц тото-рокло элементтарыныц ■кабатланыу процесы константаларзы типиклаштыра. Эйтэйек, баш-торт эпосында мифик ат толпарзы Ьурэтлэгэндэ гэзэттэ уныц матурлыгын, косен, хэрэкэтен тасуирлаган формулалар була Ьэм улар бер эдэр, жанр эсендэ генэ тугел, бер нисэ жанрга тараган эдэрзэрзэ лэ табатланырга мемкин йэгни улар типиклаша. "Урал-батыр" эпосында Атсбузагка тэуге Ьэм сагыштырмаса тулы Ьурэтлэу Урал батырзыц буласатс таганы Ьомай теле менэн бирелэ:
Утта тешЬэ, янмадтай, Ьыуга тешЬэ, батмадтай Ел дэ ■кыуып етмэдтэй, Таузан-таштан еркмэдтэй, Ир-егеттэн бутэнде Узенэ тиц курмэдтэй, ТипЪэ, тау-таш сорготоп, Canha, дицгез ярырзай, Ауырлы'кта-тарлы'кта Ьицэ юлдаш булырзай, Куктэ тыуып, куктэ У5КЭН, Ерзэ током йэймэгэн, Эзрэтонец дейеуе Мец йыл ■кыуып тотмаган, Эсэйемдэн бирелгэн, Донъялагы йерэгем -Узем Ьейгэн егеткэ Бирэ торган булэгем -Атсбуз толпар [булыр ул]. [3, 78-се б.].
Эдтэ килтерелгэн мидалда аттыц хужаЬы, ТСоштар батшаЪы Самрау менэн ^ояш тсызы Ьомай, матур шигри юлдар менэн атыныц куктэ тыуыуы Ьэм удеуе, йэгни кук аты булы-уы; дейеузэрзец мец йыл атты артынан ■кыуып та тота алмауы, атты уга буласак ирецэ булэк итерЬец тип эсэЬе биреуе тураЬында Ьейлэй. Ул шулай ук аттыц сызам, тогро, кесле булыуы-на бадым яЬай.
Аттьщ ятсшы ятстарын Ьанаганда тсыз эпи-теттар ярзамында 'ауырлытста-тарлы'кта Ьицэ юлдаш булыр' тип, уньщ хужаЪына тогро була-сагын эйтэ, кесен Ьэм тауэтен Иурэтлэгэндэ 'утта янмай', Ъыуза батмай' ти, йэгни улемИез булыуын,'тоя,ктары менэн тау-таш атстара', 'кукрэге менэн дицгез Ьыуын яра' тип кес-■кеуэтен, 'ел дэ ■кыуып етэ алмай' тип тиз сабыу-ын Ьурэтлэй. Шулай ук аттыц танатлы толпар йэгни кук аты булыуын эйтэ. Билдэле башторт фольклорсыЬы Салауат Галин да Атсбузат обра-зыныц бик боронго замандарга барып тота-шыуы Ьэм генетик я^тан Караганда, ул, асылда, терки-монгол хальгктарыныц фольклорында элек-электэн киц таралган "кук аттары" культы менэн бэйлэнгэн булыуы тураЪында язган [5, с. 21].
Эпостагы тагы бер езек игтибарзы йэлеп итэ:
Кук кукерэп, шау килеп, Ерзэ дауыл ^уптарып, Тау-таш, тая атстарып, Бетэ йэнгэ шом Ьалып; Иондоз Иыматс атылып, Атсбуз толпар атлыгып, Куктэн килеп тешкэн, ти. [3, 92-се б.].
Мидалдан куренеуенсэ, А^бузаттыц куктэн атылып килеп тешкэн мэлендэ лэ едтэ атты Ьурэтлэгэндэ ■кулланылган 'тау-таш, тая атстара' эпитеты табатлана. Артабан кешелэрсэ Ьейлэшэ белгэн А^бузаттыц узенец кесе Ьэм тауэте тураЪында эйткэн юлдар за бар эпоста:
Мин сапканда - ел тсубар, Таш та ятып туралмад, Ьыу тул'кыныр, тайнашыр, Ьыуза балытс йезэлмэд, Каф тауына типЪэм мин, Он-талтандай ыуалыр, [3, 92-се б.].
Был езектэ алдагы мидалдарза осраган тоторокло урындар тагы табатлана: сапканда 'ел тсубар', типЪэ 'тау ыуалыр'. "Атсбузат" эпо-сында ла толпар Ьыу адтынан кутэрелгэндэ 'ерзэ дауыл тсуба', 'кул ярыла' йэгни типик куренеш кузэтелэ:
Кул шаузатып, кул ярып, Ерзэ дауыл ■куптарып, Атсбуз сыгар - мал тото. [3, 141-се б.].
Йэки:
Атсбузат ат сьгктан бит, Гэйрэт сэсеп, бахмаллап. Кулде ярып елкенгэн. Уныц гэйрэт еленэн Урал тауы Ьелкенгэн. [3, 146-сы б.].
Шулай ук ат Ьыу адтынан сытстанда ла 'кул ярыла', 'тау Ьелкенэ'.
Урал батыр Атсбузатта атланып дейеузэргэ таршы Ьуцгы яуга киткэндэ тагы таныш форму-лалар табатлана йэгни 'ерзэ дауыл тсуба', Ъыуза тулташ тайнай':
Узе Атсбузын менгэн, Айбарланып, шау Ьалып, Атсбузатын дулатып, Ерзэ дауыл куптарып, Ьыуза тугкын тайнатып, Шулгэн куленэ барган. [3, 118-119-сы б.].
Традицияга ярашлы, куп хальгктар фольклорында кесле мифик персонаж куренгэндэ тэбигэттэ терло катаклизмалар кузэтелэ: кук кукрэй, йэшен йэшнэй, кесле дауыл сыга. ЭйтерЬец дэ тэбигэт бэлэ килеуен йэки хэуеф янауын идкэртэ.
Артабан да эпоста аттыц едтэ эйтеп кителгэн сифаттары, уныц формула булыуын радлагандай, табат-табат телгэ алына. Мэдэлэн, улемЬез тарттьщ Атсбузатта карата эйтелгэн Ьуззэре:
Утта таршы ут булыр, Ьыуга таршы Ьыу булыр, Елгэ таршы тау булыр, Яуга таршы яу булыр, Атсбузатта атланып... [3, 115-се б.].
Эдтэ килтерелгэн мидалдар буйынса, атты тасуирлауга бэйле этнопоэтик константаныц тотороклого 'утта таршы ут', Ъыуга таршы Ьыу', 'яуга таршы яу', ел ■кыуып етмэд', 'ерзэ дауыл ■куптарыр', Ъыуза тугкын тайнатыр', 'елгэ таршы тау булыр', узенец гэйрэт еленэн 'Урал тауын Ьелкеткэн', типЬэ, 'Каф тауы он-талтандай ыуалыр' йэки 'тау-таш сорготор' кеуек эпитеттарзыц табатланыуы менэн билдэлэнэ.
Башторт эпосында "атты тсулга эйэлэштереу" мотивы ла бар Ьэм ул да этнопоэтик константа
булып тора. "Атсбузат" эпосында аттыц хужаЪы Ьыу адты батшаЪыныц тсызы Нэркэс Ьэубэнгэ нисек атты узенэ эйэлэштерергэ ейрэтэ:
- Был Ьарай^а мин эйткэн Данлы толпар Бузат бар; Танау тартып ажгырыр, Кузенэ текэп таран тор; Якын килеп сапсынЪа, Алдына барып баЪып тор; Тибэм тип, арт[ын] бирЬэ, Янбашынан Ьейеп тор; 'Колак шымайтып ынтылЬа, "Ер батыры - мин!" -тип кол. Шунан килер яныца, Ьыртынан Ьыйпап ЬейэрЬец; [3, 151-се б.].
Эзектэн куренеуенсэ, аттыц 'танау тартып ажгырыр', 'я^ын килеп сапсыр', 'тибэм тип артын бирер', 'толак шымыйтып ынтылыр' кеуек сифат-тары уныц ■кырагайлыгына, тсулга эйэлэштереуе ецел булмаясагына ишаралай. Тылсымлы татыныныц кэцэштэре ярзамында: 'кузенэ текэп ^арап', 'адына барып бадып', 'янбашынан, Ьыртынан Ьейеп' герой атты узенэ эйэлэштерэ. Аттыц геройзы хужаЬы итеп таныуы ла башкорт эпосында поэтик юлдар менэн бирелэ:
- Егет, ерзец батыры Ьэубэн батыр Ьин булЬац, Иомро тоятс йылтсыла Атс толпары мин булам. Ялым Ьицэ кос бирер, ТСылыс тотЬац ■кулыцда; 'Койрок ^ылым кейзерЬэц, Яныца сабып килермен,
Ат булырмын яуыцда, - тигэн. [3, 152-се б.].
Ат батырга, икеЬе бергэ булгас, нисек ярзам итэсэге тураЬында Ьейлэй: 'ялым кос бирер', '■кылым кейзерЬэц яныца килеп етермен', э яуза 'атыц булырмын'. Йэгни ат ер батырына узенец толпар булыуын Ьэм уныц менэн яуга инергэ эзер булыуын белгертэ. ТСыл кейзереп ат сакырыу рэуеше куберэк экиэт жанрына хас. Эммэ ул башкорт эпосында ла урын алган Ьэм шулай ук тоторокло формулалар (этнопоэтик константа) идэбенэ инэ, йыш табатлана:
'Койрок тсылын кейзерЬэц, Ел-дауылЬыз янында Атсбузатты курерЬец. [3, 153-се б.].
Тимэк,"был формула типиклаштан" Ьэм эпо-ста ла, экиэттэрзэ лэ осрай.
Эпоста А^бузаттыц ■киэфэтен тасуирлаган юлдар за сагыштырыузарга бай, одта тел менэн бирелэ:
Ялы аппатс ебэктэй, Теде талгыр - буз гына Ьигез куззэн тез генэ 'Кайнап сытстан тоятаы БаЬып тора без генэ! Хамыш ■кола'к, батсыр куз, Бэбэге лэ ак тсына; МундаЬы бейек, тар бейер, Суртан тэнде, ных тсына; ТСарсыга морон, киц танау, ^уш азаузы, ЬоЬа теш, Осло эйэк, ас яцатс, ^уш урайзы - шу гына. [3, 140-сы б.].
"Урал батыр" эпосында ла Атсбузатты Ьурэт-лэгэн юлдар бар:
'Колагын беззэй тазаган, Ялын тсыззай тараган; Башкунэктэй танаулы ИарымИактай азаулы; ТСарсыга туш, тар бейер, Ецел, текэ тоятаы; 'Куян кузле, бакыр куз, ТСыдыр йылан таматаы; Урайы тсуш, яцагы ас, Муйындары бер толас, 'Кыйгыр, беркет табаклы; [3, 92-се].
Атсбузатты Ьурэтлэгэн юлдар ике эпик эдэрзэ лэ ных окшаш, тик айырым деталдэрзэ генэ айырма бар: тэугеЬендэ аттыц толактары ике ^амыш менэн, э икенсеЬендэ тсазалган без менэн сагыштырыла, куззэре, ялы, теше лэ сатс ■кыш икенсе терлерэк Ьурэтлэнэ. "Урал батыр" экиэтендэ атты Ьурэтлэгэн юлдар шулай ук тап килэ, тик унда тэуге ике юлдыц, эдэрзец мэгэнэЬенэ тарап, едтэлеуе генэ айырыла:
Башы йугэн курмэгэн, Ьыртына эйэр теймэгэн, [3, 129-сы б.].
Экиэттэ Урал-батыр ете юл сатында осраган бабай эйткэн йылтсы ейеренэ барып сыга Ьэм Атсбузатты менэ, тик ат уны ике мэртэбэ куккэ сейэ, егет беренсеЬендэ биленэ, икенсеЬендэ тубыгына тиклем ергэ бата, э есенсе менгэнендэ ат уны едтенэн тешерэ алмай Ьэм ТереЬыу ягына елдереп алып китэ йэгни Урал батыр ■кырагай атты уренэ буйЬондора Ьэм атлы була. Эдтэ килтерелгэн мидалдагы ике юл аттыц ■кырагай булыуына бадым яЬай за инде.
Ьэр ее осратста ла аттыц ид киткес матур-лыгы Ьурэтлэнэ.
Артабан бутэн халытстар эпосында ла формула булган ат егеу кэрэк-яратстарыньщ бизэлеше ("убранство коня") "Урал батыр" эпосында тубэндэге юлдарза Ьурэтлэнэ:
Ьыртына эйэр Ьалынган, ти, Эйэренец башына Алмас тсылыс тагылган; Эйэренец ^ашы алтын, Иугэненец башы алтын. [3, 92-се б.].
Э "Атсбузат" эпосында ул икенсе терлерэк, хатта ентеклерэк Ьурэтлэнэ:
Алтын-кемеш эйэрзе, Болгар тарткы, айыллы, Тукымдары энйеле, ТибенгеЬе сэмсэле, Болан тире таралгы, ЭзэцгеЬе кемештэн, Эйэр «ашы алтындан, СемэрЬэнгэн атсытстан; Иылан тсамсы татында, Канъягала тсуржьты, Кырпыузары сэхтиэн Кумелдерек тушендэ, Арт Ьанында - тойоттая, Ебэк сылбыр нукталы, Куш ауыззытс йугэнде, (Тезген ташта шатсарган). [3, 165-се б.].
Фольклор эстетикаЬына ярашлы, матур, шэп, мифик аттыц егеу кэрэк-яратстары ла матур Ьэм
сифатлы итеп Ьурэтлэнэ: 'эйэренец «ашы алтын', 'йугэненец башы алтын' ("Урал батыр" эпосында), 'алтын-кемеш эйэрзе', 'Болгар тарткы айыллы', 'тукымдары энйеле', 'езэцгеЬе кемештэн' Ь.б. ("Атсбузат" эпосында).
Артабан эпоста толпарзыц узен тотошо, хэрэкэттэрен Ьурэтлэузэ сэсэндэрзец одталыгы хайран тсалдыра:
Текэ бадып, баш ташлап, Иылгыр атлап быштсырыр; Колатстарын ■кайсылап, Алан-йолан тсараныр; Алгыр буре кузендэй, Куз бэбэген сылатыр; Ауызльгк сэйнэп, ярЬыузан Ауыззарын купсетер; ЕлЬэ, тоштай елпенеп, Артында сац уйнатыр; Осраган бер кешене Хайран итер, уйлатыр, -Бына ошондай Атсбуз у, Куз курмэгэн ят буз у. [3, 92-93-се б.].
Сэсэн шул тиклем яратып аттыц Ьэр хэрэкэ-тен тасуирлай: 'текэ бада', 'баш ташлай', 'йылгыр атлай', '■колатстарын тайсылап', 'алан-йолан карана', 'тоштай елэ'. Ошоларзы курэ белеу едтенэ одта итеп Ьурэтлэргэ Ьуззэр зэ табыр есен нисек яратырга кэрэк малтсайзы!
Башторт эпосында теп герой ярзамсыЬы аттыц константа характерындагы тагы бер узенсэлеге - уныц функцияЬы ла - атты тасуир-лаган "шэлкем"дец бер "тейен"ен тэшкил итэ. Мэдэлэн, беренсенэн, мифик толпар ат узенец хужаЪы Урал батыр менэн торо ер, тау барлытстса килтерешэ:
Атсбуз Ьыузы йырган, ти, Юлы ^алтат ■калган, ти; Урал барган юлдарзан Халытс эйэреп барган, ти. Урал алга сапсан, ти, Аты дицгез ярган, ти. Аты барган урында Ьыу алмадлытс юл булып Зур тау ■кал'ка барган, ти; Ьыу эсенэн бар халытс Шунда сыга барган, ти. [3, 99-сы б.].
Ошо ук мэглумэтте "Атсбузат" эпосында Тарауыл тсарт та: "Атсбуз толпар юлынан Урал тауы бар буган" [3, 143-се б.], зур тош та радлай: "Урал батыр[зыц] ат йеззереп ки(л)гэн юлында тау барзьгкка килгэн" [3, 174-се б.]. Эдтэп шуны ла эйтергэ кэрэк: баштсорт фольклорында торо ер барлытстса килеуе тураЪында куп халытстарза билдэле сюжет та бар. Уныц буйынса, торо ерзе Ьыу адтынан улэн, лэм ташып, ике ейрэк барльгкка килтерэ [1, 36-сы б.].
Икенсенэн, Атсбузат Урал батыр еренэ йылтсылар алып килэ:
Атсбузат та ил гизеп, Йылтсы токомон йыйып, Бар йыякыга баш булып, Барып алып килгэн, ти. Кешелэргэ ылыгып, Менэренэ ат булып, Йылтсы ла туллэп киткэн, ти. [3, 123-се б.].
Эсенсенэн, толпар хужаЬына ауыр хэлгэ ■калганында кэцэш бирэ: "Мин кулде ашанан-аша сабып сыгырмын, Ьин алмас тсылыс мэн Ьелтэп, Ьыузы ярып узарЬыц. Беззец уткэн бер ерзэ кулде булгелэгэн уткэуел барлытстса ки-лер. Батшаныц куле вакланыр, шунан тузмэй, батшаныц тсызы сыгар. Унан нимэ телэйЬец, у(л) бар телэгэнецде бирер. Тик, тара, нытс у(л)тыр, -тигэн, ти [3, 166-сы б.].
Аттыц хужаЬына кэцэш биргэнде экиэттэрзэ тагы ла йышыратс осратырга мемкин.
Дуртенсенэн, толпар хужаЪына иш Ьайлай. Мэдэлэн, "Урал батыр" эпосында Ьомай майзан йыя Ьэм уны кэлэш итеп алырга телэк белдергэн Шулгэн менэн Урал батыр араЪынан береЬен Ьайлау хокугын атына биреп, былай ти:
Батырлыгын Ьайлапмы, Матурлыгын Ьайлапмы, БереЬен узец алырЬыц, Узецэ юлдаш ^ылырЬыц, -Ьицэ иптэш ир булыр, Мицэ Ьейгэн йэр булыр.
Атсбузат иЪэ:
- Матур мицэ дан бу(л)мад, бдтемдэ йерер йэн бу(л)мад, [3, 129-сы б.]
тип тсырт кидкэн Ьэм егеттэргэ шартын эйткэн:
Етмеш батман ауырлытс Кутэреп куккэ сеймэгэн, 6с бармагы осонда Тешермэйсе тотмаган Кеше - батыр ир булмад, Аны Ьелтэп сабалмад, Шундай батыр бумаЬа, Мицэ юлдаш булалмад, Мин сапканда у(л) батыр Миндэ у(л)тырып тузалмад; Батыр булам тигэн ир, Мине алам тигэн ир Кесен шулай ЬыныЬын, Анан мине менэргэ Базнат итеп уйлаЪын. [3, 78-се б.].
Йэгни толпар ат узен менергэ уйлаган ир-егеттец ных кесле булырга тейешлеген теп шарт итеп ■куя. Тимэк, ТСоштар батшаЬы Самрау менэн кук тсызы 'Кояштыц Ьомай исемле тсызыньщ ире лэ тап шул сифагка эйэ булырга тейеш, тик шул осратста гына егет тсызга тиц, иш була ала. Атсбузат етмеш батман ташты куккэ сейеп, хэтЬез вакыттан Ьуц ергэ тешеп килгэнендэ Ьыцар ■кул менэн тотоп Эзрэта иленэ ыргыткас:
Буз ат килеп шунан Ьуц Уралга баш эйгэн, ти: "Мин Ьинеке, батыр!" - тип, Уга буйын биргэн,ти. [3, 95-се б.].
Йэгни Атсбузат узенэ тогро дуд, хужабикэЬенэ лайытаы ир итеп Урал батырзы Ьайлай.
"Атсбузат", "Заятулэк менэн ЬыуЬылыу" эпосында ла Ьыу адты батшаЪы тсызы менэн бергэ Атсбузатын егеткэ бирэ.
'Кабатланыусы мидалдар уззэренец форму-лага ярашлыгы менэн "текстыц мэгэнэуи тейененец терэген" барлытста килтерэлэр. Йэгни "ат"тыц тыштсы ■киэфэтен, кесен Ьэм тауэтен, функцияларын Ьурэтлэгэндэ йыш табатланган тоторокло формулаларзан Ьэр береЬенец "тейене" барлытста килэ Ьэм улар геройзыц теп ярзамсыЬы Ьэм тогро дуды Атсбузатты тасуирлаган этнопоэтик константаларзан торган "шэлкем" («пучок»- термин В.М. Гацака) булып берлэшэлэр.
Шулай итеп, геройзыц ярзамсыИы булган атты тасуирлаусы этнопоэтик константалар башторт эпосында меЬим урын билэй. Эпос геройын йэки героиняЬын тасуирлауга арналган юлдар аттьгкынан купкэ тайтыш тип эйтергэ мемкин. Одтэ килтерелгэн мидалдар нигеззэ даими йэгни ургэрмэй торган формулалар Ьэм текста уларзы анЬат табып була, улар таныулы. "Аттыц матурлыгы", "атты егеу кэрэк-яратстарыныц бизэлеше", "аттыц косо Ьэм ■кеуэте", "узен тотошо Ьэм хэрэкэттэре", "аттыц функциялары" кеуек поэтика Ьэм стиль берэ-мектэре эпик геройзыц аты образын куз алдына килтерергэ булышльгк итэлэр, шулай ук бында теорияныц авторы В.М. Гацактыц Ьуззэре менэн эйткэндэ, "ике йэки унан да куберэк константалар араЪында тоторокло бэйлэнеш" кузэтелэ, э "куп составлы бер-береЬенэ тагыл-ган константанталарзыц мозаикаЬын текст бар-лытстса килтереузец Ьэм уныц ватсыт арауыгында йэшэп килеуенец топ узенсэлеге тип баЪаларга мемкин" [7, с. 62].
Башторт эпосынан алынган мидалдарзыц тотороклого Ьэм тсабатлана килеуе эпос тради-цияЬыныц гына тугел, халытаыц донъяга ■карашыныц да уртатаыгын курЬэтэ.
Э?ЭБИЭТ
1. Башторт хальгк ижады: 2-се том. Легендалар Ьэм риуэйэттэр / Тез. Ьэм баш Ьуз авт. Ф.А. Нэзер-шина. Эфе, 1997. 440 б. (Башкирское народное творчество: т. 2. Легенды и предания / составитель и автор предисловия Ф.А. Надршина. Уфа, 1997. 440 е.).
2. Башторт хальгк ижады. Экиэттэр. / Тез. Н.Т. Зарипов менэн М.Х. МинЪажетдинов. Эфе, 1978. Эсенсе китап. 352 б. (Башкирское народное творчество. Сказки. Составители Н.Т. Зарипов и М.Х. Мингажетдинов. Кн. 3. Уфа, 1978. 352 е.).
3. Башторт хальгк ижады: 3-се том. Эпос / Тез. Э.М. Селэймэнов, баш Ьуз авт. М.М. Сэгитов. Эфе: Китап, 1998. 448 бит. (Башкирское народное творчество. Т. 3. Эпос. Составитель A.M. Сулейма-нов, автор предисловия М.М. Сагитов. Уфа: Китап, 1998. 448 е.).
4. Башторт хальгк ижады. 4-се том. Эпос / Тез., андатмалар биреусе М. Сэгитов, Б. Байымов. Эфе: Китап, 1999. 400 бит. (Башкирское народное творчество. Т. 4. Эпос. Составители М. Сагитов, Б. Баи-мов. Уфа: Китап, 1999. 400 е.).
5. Галин С.А. Тарих Ьэм хальгк поэзияЪы. Эфе: "Китап", 1996. 288 б. (Галин С.А. История и народная поэзия. Уфа: «Китап», 1996. 288 е.).
6. Гацак В.М. Устная эпическая традиция во времени / Отв. ред. A.B. Кудияров. М., 1989. 254 с.
7. Гацак В.М. Этнопоэтические константы северно-русских и белорусских плачей: опыт систематизации // Фольклор: традиция и эксперимент / Сост. В.М. Гацак. Отв. ред. В.Л. Кляус, Е.В. Ми-ненок. М., 2018. С. 23-64.
8. Зарипов Н. Т. Герой башкирских богатырских сказок, его враги и помощники // Вопросы башкирской фольклористики: Сб. ст. Уфа, 1978. С. 3-19.
9. Зинурова P.P. Конь-помощник героя в башкирской богатырской сказке. От конгресса к конгрессу. Материалы Второго Всероссийского конгресса фольклористов. Сборник докладов. Том 4. М.: Государственный республиканский центр русского фольклора. 2012. С. 79-84.
10. Илимбетова А.Ф., Илимбетов Ф.Ф. Культ животных в мифоритуальной традиции башкир. 2-е изд., испр. и доп. Уфа: АН РБ, Гилем, 2012. 704 с.
11. Киреев А.Н. Отражение мифологических воззрений в эпическом творчестве башкирского народа // Труды общественного научно-исследовательского института фольклористики при Башкирском государственном университете / под ред. А.Н. Киреева. Уфа: Изд. БашГУ, 1969. С. 5-20.
12. Киреев А.Н. Башкирский народный героический эпос / отв. ред. М.Г. Рахимкулов. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1970. 304 с.
13. Кузьмина Г.Н. Указатель типических мест героического эпоса народов Сибири (алтайцев, бурят, тувинцев, хакасов, шорцев, якутов). Экспериментальное издание / отв. ред. H.A. Алексеев. Новосибирск: изд-во СО РАН, 2005. 1382 с.
14. Мингажетдинов М.Х. Этногенетические мотивы в башкирских сказках // Археология и этнография Башкирии. Т. IV. Уфа, 1971. С. 301-308.
15. Нз^ершина Ф.А. Халык хэтере. Офе, 1986. 192 б. (Надршина Ф.А. Народная память. Уфа, 1986. 192 е.).
16. Сагитов М.М. Культ животных в башкирском фольклоре // Исследования по исторической этнографии Башкирии: Сборник научных трудов / Отв. ред. Р.Г. Кузеев, Л.И. Нагаева. Уфа: БФАН СССР, 1984. С. 74-81.
17. Солзймзнов Э.М. Архаик эпостарза "атты ■кулга эйэлэштереу" мотивы (Сулейманов A.M. Мотивы «приручения лошадей» в архаических
эпосах) // Башкирский фольклор: исследования и материалы. Уфа: Гилем, 2000. Вып. 4. С. 209-225.
18. Свлэймэнов Э.М. Батырзыц ат Ьайлаганы, ат батырзы Ьайлаганы (Сулейманов A.M. Выбор батыром коня, выбор конем батыра) // Башкирский фольклор: исследования и материалы. Уфа: Гилем, 2004. Вып. V. С. 71-87.
19. Хусаинова Г.Р. Поэтика башкирских народных волшебных сказок. М.; Наука, 2000. 247 с.
20. Хусаинова Г.Р. Башкирская волшебная сказка: поэтика и текстология. Уфа: Гилем, 2014. 216 с.
REFERENCES
1. Bashkirskoye narodnoye tvorchestvo: legendy ipredaniya [Bashkir folk art:Legends and traditions]. Vol. 2. Compiler and author of the preface F.A. Na-drshina. Ufa, 1997. 440 p. (in Bashkir).
2. Bashkirskoye narodnoye tvorchestvo. Skazki [Bashkir folk art. Fairy tales]. Compiled by N.T. Za-ripov and M.Kh. Mingazetdinov. Book. 3. Ufa, 1978. 352 p. (in Bashkir).
3. Bashkirskoe narodnoe tvorchestvo. Epos [Bashkir folk art. Epos]. Vol. 3. Compiled by A.M. Sulei-manov, author of the foreword by M.M. Sagitov. Ufa: Kitap, 1998. 448 p. (in Bashkir).
4. Bashkirskoe narodnoe tvorchestvo. Epos [Bashkir folk art. Epos]. Vol. 4. Compiled by M. Sagitov, B. Baimov. Ufa: Kitap, 1999. 400 p. (in Bashkir).
5. Galin, S.A. Istoriya i narodnaya poeziya [History and folk poetry], Ufa: "Kitap", 1996. 288 p. (in Bashkir).
6. Gacak, V.M. Ustnaya epicheskaya tradiciya vo vremeni [Oral epic tradition in time]. Managing editor A.V. Kudiyarov. Moscow, 1989. 254 p. (in Russ.).
7. Gacak, V.M. Etnopoeticheskie konstanti sever-no-russkih i belorusskih plachei: opit sistematizacii [Ethnopoetic constants of northern Russian and Be-larusian laments: the experience of systematization]. In: Folklor: tradiciya i eksperiment [Folklore: tradition and experiment]. Comp. V.M. Gatsak. Rep. ed. V.L. Klyaus, E.V. Minenok. Moscow, 2018. P. 23-64. (in Russ.).
8. Zaripov, N.T. Geroi bashkirskih bogatirskih skazok, ego vragi i pomosh'niki [The hero of the Bashkir heroic tales, his enemies and helpers]. In: Voprosi bashkirskoi folkloristiki [Issues of Bashkir folklore]. Ufa, 1978. P. 3-19. (in Russ.).
9. Zinurova, R.R. Kon'-pomosh'nik geroya v bash-kirskoi bogatirskoi skazke. Ot kongressa k kongressu.
Materiali Vtorogo Vserossiiskogo kongressa folklor-istov. Sbornik dokladov [Horse-assistant of the hero in the Bashkir heroic tale. From congress to congress. Materials of the Second All-Russian Congress of Folklorists. Collection of reports]. Vol. 4. Moscow: Gosudarstvennii respublikanskii centr russkogo folk-lora, 2012. P. 79-84. (in Russ.).
10. Ilimbetova, A.F., Ilimbetov, F.F. Kult zhivotnih v miforitualnoi tradicii bashkir [The cult of ani-mals in the mythological and ritual tradition of the Bashkirs], Ufa: Gilem, 2012. 704 p. (in Russ.).
11. Kireev, A.N. Otrazhenie mifologicheskih vozz-renii v epicheskom tvorchestve bashkirskogo naroda [Reflection of mythological views in the epic works of the Bashkir people]. In: Trudy obshchestvennogo nauchno-issledovatel 'skogo instituta fol 'kloristiki pri Bashkirskom gosudarstvennom universitete [Proceedings of the Public Research Institute of Folkloris-tics at the Bashkir State University]. Ed. by A.N. Kireev. Ufa: Ed. BashGU, 1969, pp. 5-20. (in Russ.).
12. Kireev, A.N. Bashkirskiy narodnyy geroiches-kiy epos [Bashkir folk heroic epic]. Executive editor M.G. Rakhimkulov. Ufa: Bashkirskoe knizhnoe izda-telstvo, 1970. 304 p. (in Russ.).
13. Kuz'mina, Ye.N. Ukazatel' tipicheskikh mest geroicheskogo eposa narodov Sibiri (altayt-sev, buryat, tuvintsev, khakasov, shortsev, yakutov). Eksperimental 'noye izdaniye [Index of typical places of the heroic epic of the peoples of Siberia (Altaians, Buryats, Tuvans, Khakasses, Shors, Yakuts). Experimental edition]. Executive editor N.A. Alekseev. Novosibirsk, 2005. 1382 p. (in Russ.).
14. Mingazhetdinov, M.H. Etnogeneticheskie motivi v bashkirskih skazkah [Ethnogenetic motifs in Bashkir fairy tales]. In: Arheologiya i etnografiya Bashkirii [Archeology and Ethnography of Bashkiria]. Vol. IV. Ufa, 1971. P. 301-308. (in Russ.).
15. Nadrshina, F.A. Narodnayapamyat' [People's memory], Ufa, 1986. 192 p. (in Bashkir).
16. Sagitov, M.M. Kul't zhivotnyh v bashkirskom fol 'klore [The cult of animals in the Bashkir folklore]. In: Issledovaniya po istoricheskoi etnografii Bashkirii [Studies in the historical ethnography of Bashkiria: Collection of scientific papers]. Managing editor R.G. Kuzeev, L.I. Nagaev. Ufa: BFAN SSSR, 1984, pp. 74-81. (in Russ.).
17. Suleymanov, A.M. Motivy «prirucheniya lo-shadey» v arkhaicheskikh eposakh) [Motifs of "domestication of horses" in archaic epics)]. In: Bashkirskii folklor: issledovaniya i materiali [Bashkir folklore: research and materials]. Issue. 4. Ufa: Gilem, 2000. P. 209-225. (in Bashkir).
18. Suleymanov, A.M. Vybor batyrom konya, vy-bor konem batyra [The choice of a horse by a batyr, the choice of a batyr by a horse]. In: Bashkirskiy fol'klor: issledovaniya i materialy [Bashkir folklore: research and materials] Ufa:Gilem, 2004. Issue. V. P. 71-87. (in Russ.).
19. Husainova, G.R. Poetika bashkirskih narodnih volshebnih skazok [Poetics of Bashkir folk fairy tales]. M.; Nauka, 2000. 247 p. (in Russ.).
20. Husainova, G.R. Bashkirskaya volshebnaya skazka: poetika i tekstologiya [Bashkir fairy tale: poetics and textology]. Ufa: Gilem, 2014. 216 p. (in Russ.).
DOI 10.24412/2223-0564-2022-3-66-71 O.H. Гуменюк УДК 398.838 (=512145)
КРЫМСКОТАТАРСКАЯ ФОЛЬКЛОРНАЯ ЛИРИКА. ПЕСНИ О ТАЙНЕ ЛЮБВИ
Аннотация
В песенном фольклоре крымских татар, как и многих других народов, любовной лирике принадлежит особое, даже превалирующее место. Здесь много песен печальной любви, но немало и таких, в которых явственно стремление к преодолению житейских невзгод, недоразумений и душевных тревог. Среди них можно выделить отдельный цикл фольклорных произведений, в которых речь идет о том, что сложности любовных отношений нередко усиливаются, когда в них вмешиваются посторонние или даже не совсем посторонние люди. Посему даже при проявлении самых пылких любовных чувств важно хранить тайну любви, не забывать об осторожности, чуткости, деликатности. К таким песням принадлежат фольклорные произведения, являющиеся основным объектом изучения в предлагаемой публикации, -«Не открывай же, милая, окна» и «Черная птица». Эмоциональная насыщенность, игра разнообразных интонационных оттенков, живописная метафорическая образность, изысканная звуковая и ритмическая организация, в частности, богатые точные рифмы - характерные черты поэтической речи рассматриваемых образцов крымскотатарской народной любовной лирики.
Ключевые слова: крымскотатарский фольклор, любовная лирика, тематические мотивы, особенности поэтики
Ol'ga M. Gumenyuk
CRIMEAN TATAR FOLK LYRICS. THE SONGS ABOUT SECRET OF LOVE
Abstract
The article is written using the theory of "ethnopoetic constants" of the famous Russian folklorist member-correspondent. RAS VM. Gatsak. Based on the material of the Bashkir epic, a number of stable poetic characteristics of the winged mythical horse Akbuzat are analyzed. The study showed that the ethnopoetic constants associated with the characteristics of the hero's helper horse are one of the key components of the epic narrative of the Bashkir people. They differ in constancy, in connection with which they are recognizable in the epic text. Such poetic and stylistic units as "beauty of the horse", "horse decoration", "strength and power of the horse", "behavior and movements",
Гуменюк Ольга Николаевна, доктор филологических наук, профессор кафедры украинской филологии филологического факультета Крымского инженерно-педагогического университета имени Февзи Якубова (Симферополь), e-mail: [email protected]
Ol'ga N. Gumenyuk, Dr. Sci. (Philology), professor in Department of Ukrainian Philology, Fevzi Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University (Simferopol), e-mail: [email protected]
© Гуменюк O.H., 2022
ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2022/3 (97)