CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES
ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ТОМОНИДАН СОДИР ЭТИЛАЁТГАН ХУ^У^БУЗАРЛИКЛАР ВА УЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Кулдашев Абдумалик Устаевич
https://doi.org/10.5281/zenodo.14552400
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 19th December 2024 Accepted:20th December 2024 Published:24th December 2024 KEYWORDS %отм ёрдамчucu, мащлла ёшлар emamucu, тарбuя, ^yкyцбyзaрлuк, бола, мауалла, мaмлaкamuмuздa ёш emyK кaдрлaрнu cuфamлu тайёрлаш ва yлaрнu кeлaжaгuмuзнuнг янада юцорu марраларга олиб чuцaдuгaн uнcонлaрu этu6 maрбuялaш acоcлaрu, жaмоamчuлuк
Wмкорлuгu ва назорат.
Маз^р мацолада вояга етмаганлар mомонuдaн cодuр эmuлaёmгaн
%yцyцбyзaрлuклaрнuнг uлмuй ma^лuлu щмда xyцyцбyзaрлuклaрнuнг профuлaкmuкacu
myшyнчaлaрu ва мауалла щмда кенг жaмоamчuлuк вaкuллaрu, meгuшлu udора мacъyллaрuнu жалб этган %олда профuлaкmuк maдбuрлaрнu muзuмлu амалга ошuрuш ма^адга мyвофuц деган фuкр uлгaрu cyрuлгaн.
Имкони борича пул топиб, интернет, компьютер, видео салонларга ёки турли химикат дориларни истеъмол килишга уз азиз вактларини ва умрларини фойдасиз сарфлашга харакат киладилар ва узи истаган ишини килиб, хохлаган уйинини уйнайди, чет эл жангари ёки порнографик мазмундаги турли фильмларни томоша килиш ва бошка жирканч уйинларни уйнаш билан вактларини утказишади. Бу эса уз навбатида, ёшларимизни келгусида етук инсон булиб улгайишларига тус;инлик килади. Демак, куча уз "ахлоксиз кодекси"га эга булиб, унда ёшларнинг тарбиясига салбий таъсирини утказиши билан бир каторда ёш жиноятчининг "бошлангич" мактабига айланиши мумкин.
Жумладан, жиноят содир этган вояга етмаганлар уртасида утказилган суров анкеталарига кура, уларнинг 18,6 фоизи асосий вактларини видеобарларда фильмлар томоша килиш; 12,3 фоизи карта ёки ;имор уйнаш; 32,5 фоизи спиртли ичимликлар, наркотик моддалар истеъмол килиш; 34,3 фоизи куча ва бозорларда ма;садсиз юрганликлари аникланган1.
Вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятларнинг аксарияти спиртли ичимликлар истеъмол ;илинган холда содир этилганлиги айни;са аянчли холдир. Масалан: уларнинг жой буйича: 14,3 фоизга спиртли ичимликларни оилада, 5,4 фоизи мактабда ёки ишда, 46,8 фоизи дам олиш жойларида, 33,6 фоизи бошка жойларда. ёш буйича: 6,1 фоизи - 11,13 ёшда, 10,1 фоизи - 14 ёшда, 22,2 фоизи - 15 ёшда, 30,3 фоизи - 17 ёшда истеъмол килиши курсатилган.
Маълумки, спиртли ичимликлар истеъмол килиш билан жиноят содир килиш орасида хар доим хам узвий ало;а булган. Алкоголизм ва жиноятчилик бир-бирини куллаб-кувватлайдиган иллатдир.
Шундай экан, вояга етмаганларнинг жиноят йулига кириб ;олиш сабабларини урганиш буйича утказилган тад;и;от натижаларига кура умумий хисобда, тахминан йигирма фоиз киши ота-она, ун беш фоизи мактаб, ун фоизи ички ишлар органлари, ун беш фоизи эса телевидения, видеони айбдор, деб жавоб берганлар2.
Вояга етмаганларнинг ота-оналари, дустлари, укитувчилар, махалла кумиталари, куни-кушнилари уларнинг ёмон ишлар билан шурулланаёт-ганликларини билганлар, аммо ушбу гурухдаги шахсларнинг фаолиятига таъсир килиш, ташкилотчиларини ани;лаш ва уларга нисбатан конуний чоралар куриш юзасидан хеч кандай иш олиб бормаганликлари окибатида, аксарият вояга етмаганлар илгари судланган шахслар таъсирига тушиб колганлар ва жиноят содир этишга мажбур булган. Шундай экан, вояга етмаганларнинг илгари судланган шахслар билан якин муносабати мактаб ва ота-оналарнинг назоратини сусайтиради, ижтимоий фойдали алокаларнинг йуколишига олиб келади, маълумоти ва маданий даражасининг кутарилишига халакит беради.
Амалиёт ходимлари билан утказилган дарс жараёнлари довамида суралган вояга етмаганларнинг аксарияти уюшган гурух таркибида мукаддам судланганлар булганлигини айтишган. Бу борада вояга етмаганлар мукаддам судланган шахсларга узларини тенглаштираётганликлари аксариятлари, уларни кучли, лидер ёки бакувват деб билиб, улардан куркишликларини билдирганлар.
Бугунги кунда олимлар томонидан вояга етмаганлар жиноятчилигини олдини олиш буйича куплаб илмий тад;и;от ишлари амалга оширилмо;да.
Бу борада дунёнинг барча давлатларидаги йилдан-йилга содир этилаётган жиноятчилик х,олатлари олимларимиз томонидан урганилмо;да. Ушбу тад;и;отлар жараёнида, жиноятлар сони ошиб, содир этилган жиноятларнинг 30-40 %ини вояга
1 Зарипов З.С., Кержнер М.Ю., Мурадов О.Б. Вояга етмаганлар ва ёшлар уртасида х,ук,ук,бузарлик ва жиноятчиликнинг олдини олиш социологияси. х,укук, Право, Law. 2003,4(24).25-28б.
2 ТоЬир Малик. Жиноятнинг узун йули (Ким айбдор?) рисола. Т.; "Истиклол"-2004. 14-б.
етмаганлар томонидан содир этилаётганлиги кузатилмокда ва илмий тахлил килинмокда. Жумладан, АКШда 32 %, Буюк Британияда 40 %, Германияда 38 %ни ташкил этмокда3. Марказий ва Шаркий Европа, Марказий Осиё минтакасида хар йили 5000 нафар вояга етмаганлар жазони ижро этиш муассасасига юборилмокда4. БМТнинг Бола хукуклари тугрисидаги Конвенциясида (1989йил) бирорта хам бола гайриконуний равишда ёки узбошимчалик билан озодликдан махрум этилмаслиги, болани хибсга олиш, ушлаб туриш ёки камокка олиш конунга мувофик амалга оширилиши, факат фавкулодда чора сифатида ва мумкин кадар киска муддатга тайинланишининг белгиланганлиги вояга етмаганларнинг хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатларини химоя килиш хамда улар томонидан содир этиладиган жиноятларнинг олдини олиш тизимини такомиллаштириш бугунги кундаги долзарб масалалардан бири эканлиги олдинга ташланмокда.
Биз уз юртимизда вояга етмаганлар жиноятчилигига карши курашиш, унинг олдини олиш, микдорини минимал даражагача пасайтиришда профилактик чора-тадбирларнинг илмий асосларини яратиш ва бу йуналишдаги фаолиятни янада такомиллаштириш билан боглик масалаларга алохида эътибор каратсак, максадга мувофик булади.
Куйидаги профилактик тадбирларни самарали амалга ошириш оркали, вояга етмаганлар томонидан содир этилиши мумкин булган хукукбузарликларни барвакт олдини олишга эришиш лозим:
Жумладан:
• мактабгача ва мактаб таълим муассасаларида вояга етмаганлар уртасида оилага, Ватанга садокат рухини шакллантириш борасидаги дарс жараёнларини йулга куйишликни;
• вояга етмаганларнинг хукукий онги ва хукукий маданиятини оширишни таълим муассасаларидан бошлашни;
• инспектор психологларнинг масъулятини янада ошириш максадида уларга аник вазифалар белгилаб беришни;
• инспектор психологларнинг ваколатларини кенгайтиришни;
• мактабгача ва мактаб таълим муассасаларида хукукбузарликларни олдини олишга каратилган турли тадбирларни йулга куйишни;
• вояга етмаганлар ва ёшлар уртасида хукукбузарликларнинг барвакт олдини олишдаги фаол укитувчи гоясини яратишни;
• махалаларда ёш китобхонлар тугараклари ташкил этилиб, хар ойда бир маротоба махалла фаоллари, куча ва уй бошчилари хамда укитувчилар иштирокидаги хайъат аъзолари томонидан хар бир махалла ва куча, куп каватли уй кесимида бахолаш хамда рагбарлантириш гурухларини шакллантиришни;
• таълим тизимида фаолият олиб бораётган шифокор (хамшираларни) масъулятини ошириш ва штат бирликларини кенгайтириш оркали хар бир киз боланинг турмуш тарзи ва гигиенаси хамда оилавий шарт-шароитларини мукаммал
3 www.un.org.
4 https://news.un.org/ru/story/2020/02/1373191.
урганиб бориш хамда эрта турмушга бериш холатларни олдини олишдаги хамкорликни кучайтириш каби аниц мажбуриятларни юклаш;
• вояга етмаганларга нисбатан тайинланадиган жиноий жазоларни янада либераллаштириш билан боглиц фикр ва гояларни юцорида келтирилганларни инобатга олган холда тавсия этаман.
Бугунги кунда шиддат билан узгариб бораётган муайян шароитларнинг хусусиятларини инобатга олган холда вояга етмаганлар жиноятчилигининг олдини олиш мацсадида тавсия этилаётган чора-тадбирлар жуда куп ва хилма-хилдир. Уларнинг барчасини умумлаштириб ва тахлил цилган холда айтиш мумкинки, бугунги кунда таълим ва уцув муассасаларининг уцувчилари мавжуд айрим муаммоларнинг хал этилмаганлиги натижасида улар томонидан турли хил жиноят содир этилмоцда Мавжуд муаммоларни вужудга келиш сабабларига тухталадиган булсак:
- боланинг буш вацтини ота-она ва оила аъзолари (опа, ака, сингил ёки катталар) етарли даражада назорат цилмаслиги ёки боцувчиси йуцлиги оцибатида содир этилган. Ушбу холатлар тахлил цилинганда соат 14.00 дан 19.00 гача мактаб уцувчиларида буш вацтнинг юзага келиши ва бу вацтда уларнинг назоратсиз цолиши. Бу эса уз навбатида, вояга етмаганларнинг тугри келган шахслар билан танишишига, турли хил салбий йуналишга эга булган шахс ёки гурух таъсирига тушиб цолишига ёки турли химикат, алгоголь, тамаки махсулотларини шунчаки цизициш деб истеъмол цилган холда урганиш орцали ружу цуйишга замин яратилади;
- бола кулига телефон бериш яхши, лекин у уз устида мацсадли манзилли ишлатмаслигига йул цуйиши оцибатида нима цилишини тасаввур цилинг. Масалан, турли жангари уйинлар уйнаши ёки порнографик мазмундаги фильмлар куришига олиб келса, бундай холатлар болада цандай эхтиёжлар пайдо булишини хис цилиш хар бир ота-она ва тарбиячиларнинг хамда махалланинг асосий вазифаларидан бири булиши керак;
- бола тарбиясида ота-онанинг асосий вацтлари оила боциш ва ишлаш билан шугулланишга сарф цилиниб, бола тарбиясига вацтининг йуцлиги ёки етишмаслиги;
- уцувчиларнинг буш вацтини унумли утказиш учун мактабларда тугаракларнинг етарлича ташкил этилмаганлиги. Тугри, хозирги кунда мактабларда "одоб дарси" ташкил этилган. Лекин болага бир хафтада бир-икки соатни ташкил этувчи бу дарсда одоб бериш жуда мушкул.
Юртбошимиз Ш.М.Мирзиёевнинг таъбири билан айтганда, биз хали хам болаларнинг хуцуций тарбиясига талаб даражада эътибор берилмаётганлигини ва мактаблардаги уцув дастурларида цонунларни, хуцуций тизимининг асосларини урганишга юзаки цараб келинаётганлигини таъкидлаб келмоцдалар.
Биз куп холларда жиноят цилиш бир жихатдан, цалби нопок, нияти бузуц кимсаларнинг салбий таъсири булса; иккинчи томондан, фарзандларимиз маънавий-ахлоций жихатдан гур, гоявий жихатдан чиницмаган эканлиги оцибатидир, деб хисоблаймиз ва беэътибор буламиз ва бу иллатга царши курашишда сусткашликка йул цуямиз.
Натижада болалар уз юрти у ёкда турсин, ота-оналари бошига х;ам 0Fир ташвиш
солишини унутмаслигимиз керак.
Айнан:
- мактаб билан ота-оналар алоцасининг тугри йулга цуйилмаганлиги. Агар усмирнинг наша ёки турли химикатлар, дорилар чекаётганлиги, истеъмол цилаётганлигига шубха тугилса ёки бошца хуцуцбузарлик содир этган булса, бу холат уз исботини топса, ота-онаси чациртирилиб, мазкур нохушлик билдирилса цандай жавоб булишини тасаввур этиб куринг? Ота ёки онанинг аксарияти "Огохлантирганингиз учун рахмат", демайди,
аксинча "Бу бола менинг болам, нукул ёмонлайсиз", деб жанжал кутаради5;
- укитувчиларни ота-оналарга боласи хакида билдирилган танкидла-рини тугри кабул килмасдан уларга нисбатан содир этилаётган безориликлар;
- боланинг носоглом оилада тарбия топиши. Мактабда "сукиниш ёмон иллат" дейилса-ю, уйда отанинг тили сукинишдан бушамаса. Бола кайси тарбияни олади?;
- махалла хукук тартибот маскани ёки таянч пунктлари худудида ташкил этилган спорт майдончаларига вояга етмаганларни жалб этиш бугунги кун талаби асосида эмаслиги;
- вояга етмаганлар билан ишлаётган ходимлар, инспектор психолог- лар, хоким ёрдамчилари, махалла ёшлар етакчилари, махалла, спорт сохаси мураббийларининг кундалик машаккатли ишга кобилиятсизлиги ёки астойдил ишлашни истамаслиги;
- болани хаддан ортик эркалаш ва уз холига куйиш ёки турли тадбиркорликка йуналтириш яхши эмас, балки хар жабхада меъёрида булиши унга таълим-таърбияни лозим даражада ургатилмаганлиги сабаб булмокда;
- бола томонидан ноконуний равишда олиб келинган пул ёки кимматбохо нарсаларни каердан олинганлигини суриштирмасдан ишлатиш, ёки бу холатни яширишга уриниш;
- боланинг жиноий гурухлар билан бевосита алокада булиши ёки муайян шароитларда бундай гурух аъзоларининг болага таъсири.
Мазкур муаммоларни бартараф этиш мацсадида куйидаги профилактик тадбирларни амалга ошириш лозим булади:
- ёшларнинг буш вактини тугри ташкил этиш максадида махалла хокимият органлари ва узини узи бошкариш органлари, хоким ёрдамчилари, ёшлар етакчилари, инспектор психологлар, шунингдек укув муассасалари билан хамкорликни кенг йулга куйиш;
- оммавий ахборот воситалари кумагидан фойдаланган холда вояга етмаганлар жиноятчилигини олдини олиш буйича таргибот ва ташвикот ишларини янада такомиллаштириш;
- каровсиз колган вояга етмаганларни аниклаш ва уларга тегишли ёрдамларни беришда бошка соха ва давлат идораларининг масъул ходимлари билан хамкорликни кенг йулга куйиш;
- фарзандлар тарбиясига етарлича эътибор бермаётган ота-оналар ёки уларнинг урнини босувчи шахслар билан хукукий сухбатлар утказиш;
- она-онаси йук каровсиз колган вояга етмаганларни турмуш тарзини урганиб бориш ва назоратга олиш;
- спиртли ичимлик ва тамаки махсулотлари билан боглик савдо фаолияти билан шугулланаётган вояга етмаганларни аниклаш хамда бундай холатларни олдини олиш билан боглик хукукбузарликлар профилактикасини амалга ошириш;
- балогат ёшига етмаган шахсларга таълим муассасаларининг ходимлари, диний идора вакиллари ва куча хамда уй бошчилар, отинойилар хамда кенг жамоатчилик вакиллари билан хамкорликда тарбия учогини очмок, унда яхши, ёмон, халол, харом ва инсоф, ор-номус, ака-ука хамда махалладошлар ва бошка фукаролар билан булган мулокотларни ва Ватанни севишни ургатишда кумаклашиш;
- ёшлар ижтимоий хаётимизда юз бераётган узгаришларни тула англай олмайдиган демографик гурух эканлигини инобатга олган холда уларда хукукий онг, хукукий билим, конунларга риоя килиш хислатларини уйготадиган хукукий тарбия беришни янада кучайтириш;
-махаллаларда турли спорт тадбирларини утказишда кумаклашиш; -ёшлар ва болалар уртасида китобхонликни ривожлантириш билан боглик тадбирларда катнашиш хамда рагбатлантириб бориш билан боглик фаолиятни йулга куйиш;
5 То^ир Малик. Жиноятнинг узун йули (Ким айбдор?) рисола. Т.; "Истиклол"-2004. 14-б.
CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES à
- capTopomxoHa^apga Ba MaumuH XH3MaT gyKoKflapuga KyTyöxoHa^apHu TamKH^ этнm x,aMga axmH khtoö y^uraH öo^a^apra TeKHH co^apuHu o^Hm ÖH^aH öof^u; aMa^uñ ëpgaM^ap KypcaTum Ma;caguga acocuñ MyaMMo^ap gapa^acura ymöy Maca^a^apHH o^uö
EyryHru KyHga ëm^ap Ba öo^a^ap Tapöuncuga Max,a^^aHHHr ypHH 6e;uëc. By öopaga x,ap öup Max,a^^a^apga rypyx^ap Ty3H^u6, yHra Kyna Ba yH öom^H^apu x,aMga x,a^ Ba yMpa ca^apura öopyBHH Ba öopuö Ke^raH ^ao^ ^y;apo^apuMH3 ToMoHugaH, öo^a^ap oHrura 6h3 KHM^apHHHr aB^og^apu экaн^нгнмнзнн HHa Ba HHa K^T^UHT öu^aH TaKpop^am Ba öo^a^ap x,aMga ëm^ap oHrura ^hhohthh^hk, xycycaH ruëx,BaHg^HKHHHr 3apapuHH cuHrgupumga MHAAHH ;agpuHT^apuMH3HH capnamMacu öy^Mum mapu^T HopMa^apuHH x,aM TymyHTHpMoFHMH3 ^o3um. naHFaMöapuMu3 (c.a.B) "x,ap öup MacT Hapca x,apoM",
geñgu^ap. (Mmom Myc^uM puboatu). #Ha öup x,agucu mapu^ga orox.^aHTupagu^apKu: "x,ap kum y3uHu y3u 3ax,ap öu^aH y^gupca, ;uëMaT KyHu ^:ax,aHHaM yTu öu^aH a3oö^aHagu" (MMOM TepMu3uH PUBOHTU)6.
X,o^öyKu, a3a^gaH Bonra eTMaraH^ap ^ннoнтнн^нгннн o^guHu o^umga Ta^uM Ba Tapöun Myx,uM ax,aMunT Kacö этгaн.
A^öaTTa, öu3^apra öoöo^apuMu3 ToMoHugaH ;o^gupu^raH öyroK xuKMaT^ap Ba TaBcun^apra aMa^ Ku^umHu ëm^apra x,ap öupuMu3 эpннмacgaн ypraTcaK Ba a^-Eyxopuñ öoöoMu3HuHr xagucflapuHu ëg o^gupcaK, MpTöomuMu3 aHTraH^apugeK, öu3 gyHëga HHaga mobuh nop.no; ro;opu gapa^a^apra Hu;aMu3.
5 A6dyna3U3 MaHcyp. McnoM ™ëx,BaHfl.nMKKa K,apmw. T.: F.FynoM HOMMgam AgaÔMëT Ba caH"baT Hawp, 1999. 5-6.
Volume 1, Issue 18, December 2024
Page 121