CC BY
5480
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
ВЕБ-МЕДИАМЭТ1Н АУДАРМАСЫНДАГЫ ЛИНГВОМЭДЕНИ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ М0СЕЛЕС1
© Муханова А.Б.*
Жетiсу мемлекетгiк yHHBepcHTeTi, Талдыкорган каласы, Казахстан
В данной статье обосновывается актуальность перевода текстов СМИ, в том числе проблемы лингвокультурной интерференции и языковые отклонения при переводе веб-медиатекстов, которые отличаются от других видов СМИ со своей скоростью распространения. Впервые выявляется проявление межкультурной интерференции в переводе вебмедиатекстов общественно-политического характера с казахского на английский язык.
Ключевые слова: медиа тексты, перевод веб-медиа текстов, интерференция, лингвокультурная интерференция, безэквивалентная лексика, реалий, общественно-политическая терминология.
Ка^рп танда тшаралык жэне мэдениетаралык карым-катынас мэселеле-pi езекп такырыпка айналып отыр. Осыган орай, тш галымдарыныц дерек-теpiн басшылыкка алып, казipri танда дYниеде 2796 тш бар екенiн ескерек, аударма кызметiнiн аса мацызды екенiн ан^арамыз. Себебi, аударма бол-маган жерде эр улт ек1л1 немесе коммуниканттар бip-бipiмен тYсiнiсiп, ка-тынаска тусе алмас еда, жаhандык жацалыктармен алмасып, казipгiдей сан саладагы жепспктерге кол жетюзу мумк1н емес едi. Бул жерде тек тiл гана емес, сол тiлдi колданушы елдщ мэдениет де бiзге жан-жакты акпарат береди Сондыктан болар, тiл жэне мэдениет кез-келген халыкты танытатын, элемдж аренада ез орнын аныктауга ыкпал жасайтын адамзаттын манызды ажырамас белт.
Жалпы алганда, аударма мен мэдениет бip-бipiмен тыгыз байланыс ор-ната отырып, эр халыкты рухани жагынан дамытудыц кYштi куралы болып есептеледг Ятни, аударма эркашан адамдар, кауымдар, халыктар арасын-дагы тэж1рибе алмасудын дэнекеpi жэне халыктыц мэдени емipiнщ бip саласы, халыктар арсындагы байланысты жалгайтын ypдiс.
Осындай жайттар тiл мен мэдениет арасындагы байланысты жт кара-стырып, гылыми тужырымдамалар жасауга ыкпал еттi. Соган сэйкес, эр-турл1 гылымдар саласынын тогысында лингвомэдениеттану, этнолингвистика сиякты жана гылыми багыттар пайда болды, жэне бул багыт бойынша жypгiзiлiп жаткан жумыстар казipгi танда аса езекп болып отыр. Себебi, мэдениет белгш бip ултка тэн дейтш болсак, сол улттын езiне гана тэн угым-тYсiнiктеpi, улттык дуниетанымы, мэдени муралары болатыны белгiлi. Ал, сол улт екiлдеpiнiн улттык-мэдени бipлiктеpiн аудару барысында аудармада
Старший преподаватель кафедры Иностранных языков и переводческого дела, магистр.
Проблемы переводоведения
81
Yлкен киындыктар орын алады. Себебi, 6ip улт мэдениепнде бар угым, екiншi мэдениетте болмау мумшн, сонда 6i3 баламасыз лексика, реалия сез-дер, лакуна деген сиякты мэселелермен бетпе-бет келiп, оньщ аудармасында тYpлi тэсiлдеpдi колдануга тырысамыз. Мысалы, казак халкына тэн домбы-ра, кымыз, шанак, бауырсак деген сиякты сездеpдi калай агылшын тшне аудармакпыз? Осындай киындыктардыц себеп-салдарынан аударма теория-сында аудармашылык интерференция деген угым калыптасты. Ягни, тiлдегi улттык-мэдени бipлiктеpдi аудару барысында ауыткулар, семантикалык не-месе стилистикалык кателiктеp орын алады. Бул дестpукгивтi интерферен-цияныц кеpiнiс алуына ыкпал етед1.
Алайда, осы кунге дейiн мэдени интерференцияны гылыми тургыдан жуйелей карастыратын жумыстар катары жок. Себебi, бipiншiден, бул интерференция тYpi дэстypлi интерференция турлерше жаца косылып, гылым-да ендi колданыска ие болган угым. Ешншвден, интерференция мэселесiмен айналысу кебшесе дидактикалык тургыда, ягни шет тшн окыту эдiстемесi негiзiнде, ягни ттлдак жYЙенiн денгейлеpiнде кеpiнiсi алуына байланысты гана зеpттелдi. Шет тiлiн Yйpету барысында эдетте, дурыс жазу, тыидау, тYсiну, оку эpекетгтеpi мацызды болгандыктан, тiлдiн экстралингвистика-лык жактары, эаресе, мэдени аспектiсi назардан тыс калып отырган. Сон-дыктан тiлдiн улттык-мэдени астары да аудармашылар Yшiн мацызды бол-гандыктан бiз бул жумысымызда И.С.Алексееваныц усынган мэдени интерференция угымын толыгымыен куптаймыз.
Медиа-мэтiн аудармасындагы мэдениетаралык интерференция мэселе-сiн талдамас бурын, негiзгi угымдарга токталып етудi жен кеpдiк.
Тiл гылымында лингвомэдениеттану - лингвистика мен мэдениеттану-дыц тогысуынан туындап отырган, этнолингвистика мен елтануды да ортак-тастыратын жаца гылым. Кдзак тш бiлiмiнде лингвомэдениеттану гылымы саласындагы теориялар бipшама зерттелш, оган беpiлетiн аныктамалардыц коры жинакталды. Бул угымга А. Сейiлхан келеадей аныктама беpедi: «Лингвомэдениеттану - улттык сипаты бар деп танылатын элеуметпк, та-нымдык, этикалык, эстетикалык, саяси, адамгершшк, руханилык, турмы-стык кагидалар мен зацдылыктарды тiлдiк куралдар аркылы жетк1зуд1 зерт-тейгiн тiл бтмшщ багыты. Осы тургыдан лингвомэдениеттанудыц ец не-гiзгi максаты - улттык болмыстыц тiлдегi кеpiнiсiн, тш фактiлеpi мен халыктыц танымдык, этика-эстетикалык категориялары аркылы рухани мэ-дениетiн танытып, олардыц кызмеп мен орнын аныктау деп тYЙiндеуге бо-лады [1, 1-б].
Ресейлiк галым Ю. Степанов тш мен мэдениеттiц езара сабактастыгы адам санасындагы ой мен угым шецберш одан эpi кецейте туселтн, адам-ныц, халыктыц дуниетанымын, рухани да, материалдык мэpтебесiн дамыта-тынын, тiл мен мэдениет бipiн бipi ешжакты толыктыра тYсетiнiн дэйектей келе, философтар мен баска да галымдарды тiл аркылы адамды, халыкты,
82
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
оньщ мэдениеп мен еркениетш аныктаута болады деген теорияльщ пара-дигмата батыттай бастады деп пайымдайды [2, 28-б].
Бул жердеп ой корытындысына сэйкес, тш аркылы адамды, халыкты, оныд мэдениеп мен еркениетш аныктаута болса, бул жердеп жауапты тулта т1лш1 немесе аудармашы маман. Аударманы жотарды айтылтан лингвомэ-дени аспекпде карастыратын болсак, В.Г. Зусман жэне З.Е. Рогановтыц ту-жырымдамаларына сэйкес, аудармашынын максаты - плдердщ ерекшелш-терше, кызмет зандылыктарына, мэдениетше байланысты лингвоэтникалык бегеттерд1 бузу. Баска сезбен айтканда, аудару YДерiсi кезшде аудармашы эр турш тшдерде сейлейпн, эр турш лингвоэтникалык котамта жататын адам-дардын карым-катынасы эсерл болу ушш лингвоэтникалык бегеттерд1 бузады. Ятни, аударма - бул лингвоэтникалык ретрансляция [3, 6-10-б].
Сонымен, аударманы улттык-мэдени байланыстын алтын кешр1 жэне мэдениетаралык карым-катынастын таптырмас куралы ретшде карастырута болады. Мэдениетаралык карым-катынас эр турл мэдениеттердщ вербалды жэне вербалды емес, езшщ жэне баска мэдениеттщ жэне ттлдщ иеленушюь мен катынастагы ерекше YPДiс ретшде аныкталады [4, 85-89-б].
Такырыптан ауыткымас ушш непзп мэселеге токталар болсак, жота-рыда айтып еткендей, улт болтан сон сол елдщ турмыс-т1ршшпне, болмы-сына тэн улттык-мэдени утымдар, баламасыз лексика, реалия сездер т1лде туракталады. Жэне мундай сездер котам ем1р1нщ барлык салаларын камти-ды. Ал, сол улт котамынын айнасы болып табылатын букаралык акпарат куралдары турл арналар аркылы акпаратты мейл1нше туашкп, кенiлге конымды етш жетшзу1 ттс.
Бул жерде улттык-мэдени утымдар, баламасыз лексика, реалия сездер тек керкем шытармаларда, эдеби жанрда тана кездеседа, онын БАК^-ка каты-сы кандай деген сурак туындамауы тшс. Себебу букаралык коммуникация барысында турл1 саяси кайраткерлер прагматикалык максатта, ятни, окыр-ман, тындарман назарын езше аудару максатында, сезше экспрессивп сипат беру Yшiн немесе тек сол улт котамында, турмыс-пршшпнде, ем1р CYPУ салтында осындай тш б1рл1ктер1 колданылады: «Атцарылган icmep «ауыз толтырады» десек те...», цазацтыц музбалац ацыны; «Жол картасы»; ¥л-ттыц бiрыцгай тесттеу; алпауыт KepmiMi3; Елорданыц сол жазалауы; "Б.ip ел - 6ip ктап" шарасы; «Болашац» баздарламасы бойынша стипендия; ациыц ацын; ауданныц жеке секторындагы Yйлеp; ПИК eкiлдеpi жэне кеп цабатты тургын yu кешендерте цызмет керсететт уйымдар; ат ба-сын бурды т.с.с.
Б1з тшге тиек етш отыртан аударылмайтын лексика, ятни реалията орыс-ша-казакша тусшдарме сездште былайша аныктама бершедк
«Реалия - 1) баска тлде сейлейпн адамдардын iс-тэжiрибесiнде жок заттарды, утымдарды, жатдайларды бшдаретш сездер немесе айтылыстар; 2) сол тшде кершу туртысынан сол елдщ мемлектпк курылымы, сол халык-
Проблемы переводоведения
83
тын тарихы мен мэдениетр сол тшде сейлеушшердщ тллдж байланысы жэне баска сол сиякты сырткы лингвистика мен аударматану зерделейтш сан алу-ан факторлар; 3) сездщ номинативп мэш ушш непз болып кызмет ететш материалдык мэдениет заттары» [5, 26-б].
Аударма теориясы жэне практикасы саласында жумыс журпзетш С.И. Влахов жэне С.П.Флориндердщ пшршше, мундай сездердщ аударма-сы шартты турде ек1 турл1 жатдайга байланысты: реалия сездер аударыл-майды (сезд1к тэртш бойынша) жэне кагида бойынша ол аудару тэсшмен (контексте) жетюзшед1 [6, 76-б].
Кептеген зат еамдер тшде эмоционалды «сэулел1 жиекпен» (ореолмен), сонымен катар «кептеген ассоциациялармен» камтылган. Е.М. Верещагин, В.Г. Костомаров, Ю.А. Тыняновалардын пшршше осындай сездер коннота-тивп деп аталады. Коннотация, ягни, стилистикалык, эмоционалды магына-лар ез бепмен болмайды [7, 156-б].
Кептеген жагдайларда олар ез магынасы бар сезде «топка» б1ртп, б1р магынаньщ устше белгшенедг Жогарыда айтылгандай, белгш улттардын жэне халыктардын материалды мэдениеттшщ кундылыктары, тарихи окигалар, мемлекетпк институттар, улттык жэне фольклорлык кешпкерлер, мифологиялык т1р1 жэндактер жэне т. б. осындай аттарга сай [8; 9, 328-б].
Егер де аудармашылар эквивалентаз лексикамен онай жумыс ютей ала-тын болса жэне барабарлы аудармага жете алатын болса, онда ешнш1 тшдщ сездер1 баска тшдерге аудару кезвде жэне оларды кабылдаганда улкен киыншылыктар тугызады. Жт кездесетш осы киыншылыктардын бэрш жену мумк1н емес.
Огандык талым Г.К. Кенжетаева ез енбепнде реалия сездерд1 сипаттай-тын факторларына сэйкес темендепдей топтарга белшедк
1) заттык (географиялык, турмыс, кшм, акша, елшеу б1рлш, сэулетпк, атак жэне лауазым, партиялар, саяси-элеуметпк козгалыстар, эске-ри, эюмшшк-территориялык б1рлштер, фольклор, ойыншыктар, ойындар, билер, жанрлар, мэдени реалия сездер);
2) жергшкп (ултка жэне тшге байланысты);
3) уакыттык (осы замангы жэне кене реалия сездер);
4) аудармашылык [10, 56-б].
Б1з осы жштемеш басшылыкка ала отырып, казак тшндеп веб-медиа-мэтлндердщ курылымындаты реалия сездерд топтастыруга тырыстык:
Заттык топтау: бул топка шретш сездер белгш б1р халыктын кунделж-л турмыс-лршшпнде колданыс тапкан б1рлжтерден турады.
а) географиялык реалия сездер (топонимдер): е^р, аймац, шиюзат ордасы, баспана, Жеткай, Монако, Ацорда, Ацтебе; онимдер -«Элем» базары, «Алма» сауда орталыгы, МАГАТЭ, Казатомпром, Те^зшевройл, Кеццияц мунай кен^, Альбер II, Казацпарат, КР С1М, Б¥¥, ЖЖМ, «Барыс» ордет, «Курмет» ордет;
84
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
б) акша, елшем бiрлiкгерi: ацша: рубль, доллар, марка, тецге, базам
в) лауазымдар, дэрежелер: Елбасы, Мемлекет басшысы, YKiMem бас-шысы, Премьер-Министр, квшбасшы, князь, экм, YKiMem, тврага, мэжтс;
г) партиялар, саяси-когамдык козгалыстар: посткецестЬк кезец, алып держава, референдум, Баздат рeжимi, казармалыщ режим, коммунисты партия, демократиялъщ партия, шeгiрmкe майданы, прайм-тайм;
д) улттык накыштагы болмыс реалия сездер: щоржын, eншi, буйырса, ЖYлдe, ахуал, алыпсатар, элеует, мэрте, атщамтерлер, сэуегей-лер, молдасымащтар, жемежем;
е) эскери реалиялар: орда, жузды, щарулы ^штер;
ж) эшмшшк-аумактык бiрлiктер: ауыл, облыс, штат, ЭкмшШк;
Жумысымызда карастырган веб-медиамэлндерш талдай келе жогары-
дагыдай улттык накыштагы реалия сездер жэне баламасыз лексика сарап-талып алынды. Ендш кезекте бул сездердiн аударылу мэселеа, тiлдегi мэ-дениетаралык интерференция кершшш талдаймыз.
Жергiлiктi топтау: бул топтамага бiрнеше тiлдердi ортак колданыста болатын, аймактык (мысалы: веб-медиамэтiндерден евро, сальдо, тариф, валюта) жэне интернационалды, кептеген тшдердщ лексикасында, олардыц сездiктерiне шрген, бiрак бастапкы магынасын сактаган реалия сездерге белшеда (мысалы: Президент, кабинет, Саммит, селекторлыщ жиын, форум, ранчо, текила).
Сонымен, жалпы реалия сездерд ултка тиiстi бiрлiк ретшде карасты-руга болады. Жергiлiктi топтау аудару теориясы жэне практикасы ушш ете мацызды.
Уакыттык топтау: пайда болу немесе колданыска ену уакытындагы белгiсiне карай реалия сездердi шартты турде казiргi заман реалия сездерi жэне тарихи реалия сездер деп еш топка белуге болады.
Келеа кезекте аудару теориясы жэне практикасы мэселесше катысты мэлiметтердi жуйелеп, реалия сездерд аударудыц темендепдей тэсiлдерi болатындыгы аныкталды. Ягни, транслитерация, транскрипция, калька, т1лде бар элементтерге суйене отырып, жаца сездердi тудыру, контекстщ ^нде дэлденетiн грамматикалык ауыстыру:
«Монако KHH3i Альбер II Астанадазы EXPO-2017 жэне Алматыда втетт Универсиадаза кeлмeкшi». (www.inform.kz,13 акпан 2014, 12:48).
Аудармасы: “Albert II, Prince of Monaco is going to visit EXPO-2017 and Almaty Universiade” (www.inform.kz,13 акпан 2014, 12:48).
Мысалдан керш отырганымыздай, орыстыц князь сезi реалия сез ретшде агылшын тiлiнде аудармашы тарапынан уксас аударма эдiсiмен аударыл-ган, ягни, екiншi тшде соныц ассоциативпк магынасына сэйкес келетш Prince сезiмен берiлген. Егер бул сездi транскрипция немесе транлитерация
Проблемы переводоведения
85
эдашмен аударсак, Yлкен мэдени интерференция орын алар еда. Сол сиякты, тарихи еам Альбер II агылшын тшнде туракталган Albert II нускасында бершп тур. Егер бул жерде де аудармашы шеберлшн танытпаса мэдениета-ралык интерференция туындап, кателш ж1бершетш едг
Б1з карастырган веб-медиамэтшдершде кездесетш осы тэр1здес улттык-мэдени реалиялар аудармасындагы аныкталган деректерда темендеп кесте-де кыскаша керсетем1з.
4 - кесте
Кдзак тшнде Агылшын тшнде Аудару эдга Студенттер берген нускасы
Акорда Akorda транслитерация Akorda
Елбасы President алмастыру Head of the State, President
Казармалык режим Day and night regime ¥ксас аударма barrack regime
Облыс Region ¥ксас аударма Oblast
Эюм Governor ¥ксас аударма Akim
0щр Locality ¥ксас аударма Settlements
Элеует Potential алмастыру Status
Алыпсатарлар those who exploit the situation Контекстуалды аударма Trader
Терага Chairman ¥ксас аударма Chief, Chairman
Мэжшс Mazhilis Транскрипция Cabinet, Mazhilis
Князь Prince ¥ксас аударма Head, king, prince
«Алма» сауда орталыгы “Alma” shopping mall транслитерация Shop center “Alma”
Сонымен, зерттеу нэтижеа бойынша алынган дерек бойынша мэдение-таралык интерференция интернет-басылымдагы медиа-мэтшдердщ дайын аудармасында 10 % (43 мэтш непзщде) керсетсе, сол мэтшдердщ студен-ттер аудармасында да 10 % керсетюшп керсеттг Алайда, студенттерге ау-дарма жумысы ушш усынган мэтш саны 4-еу. Ягни, бул нэтиже бар-жогы 4 мэтш непзшде жасалды. Сондыктан, интернет-басылымдагы тупнуска мэтш мен оньщ аудармасын салыстыра отырып, мэдени интерференция баска интерференция турлерше (орфографиялык, грамматикалык, лексикалык интерференция) каратанда ете темен дэрежеде екенднш айтамыз.
Эдебиет:
1. Сешлхан А. Жан сулулытына катысты атаулардыц лингвомэдени бел-гшер1 // Тштаным. - 2010. - № 4.
2. Степанов Ю.С Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. - М., Наука, 1993. - С. 215.
3. Роганова З.Е. Перевод с русского языка на немецкий. - М.: Высшая школа, 1971. - 208 с., Зусман В.Г. Межкультурная коммуникация / Под ред. В.Г. Зусмана. - Нижний Новгород, 2001. - 320 с.
4. Зусман В.Г. Межкультурная коммуникация / под ред. В.Г. Зусмана. -Н.Новгород, 2001. - 320 с.
86
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
5. Орысша-цазацша TYCiHAipMe сездак Лингвистика / Жалпы редакция-сын басцарган э.г.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» F0Ф, 2007. -ISBN 9965-08-235-9.
6. Влахов С.И., Флорин С.П. Непереводимое в переводе. - М.: Наука, 1986. - 348 с.
7. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. - М.: Международные отношения, 1980. - 166 с.
8. Чудаева С.Т. Лингвокультурологические аспекты перевода художественного текста (на материале произведений Андреева) // Актуальные проблемы теории и практики перевода в контексте современности. - Алматы: Дайк-Пресс, 2000. - С. 149-154.
9. Тер-Минасова С.Г Язык и межкультурная коммуникация. - М.: Слово / Slovo, 2000. - 624 с.
10. Кенжетаева Г.К., Омарова Р.А. Аудармадагы аударылмайтын сездер: 050207 «Аударма id» мамандыгыньщ студенттерше арналган оцу-эдастеме-лж цурал / цураст. Г.К. Кенжетаева, Р.А. Омарова. - Павлодар: Кереку, 2010. -69 б.
NON-EQUIVALENT LACUNA IN ENGLISH WHILE TRANSLATING
© Tumanbayev R.K., Dairbekova A.M.
Zhetysu State University named after I. Zhansugurov, Taldykorgan
The article deals with ways and strategies of lacuna translation, shows and compares different theories of problems of non-equivalence, gives differences of lacuna translation in English and Russian.
Key words: lacuna, translation strategy, English and Russian borrowings, non-equivalent problems in translation, ways of lacuna translation.
Linguistics is a discipline which studies language both in its own right and as a tool for genaating meanings. It should therefore have a great deal to offer to the budding discipline of translation studies; it can certainly offer translators valuable insights into the nature and function of language [1, р. 15].
Translation is a very young discipline in academic terms. It is only just starting to feature as a subject of study in its own right, not yet in all but in an increasing number of universities and colleges around the world. Like any young discipline, it needs to draw on the findings and theories of other related disciplines in order to develop and formalize its own methods; but which disciplines it can naturally and fruitfully be related to is still a matter of some controversy. Almost every aspect of life in general and of the interaction between speech communities in particular can be considered relevant to translation [1, р. 21].
