CC BY
42
NAUČNI ČLANCI
UPRAVLJANJE RIZICIMA U PROIZVODNJI NAORUŽANJA I VOJNE OPREME*
Jovanović M. Danko, Sektor za materijalne resurse Ministarstva odbrane Republike Srbije,
Uprava za odbrambene tehnologije, Beograd
UDC: 623.4/.9:005.334 662.1/4:005.334
Sažetak:
Uradu je objašnjen pojam rizika i upravljanja rizikom u specifičnim uslovima proizvodnje naoružanja i vojne opreme (NVO). Analizirane su glavne karakteristike eksplozivnih materija, koje izazivaju najveće rizi-ke u proizvodnji NVO. Razrađene su faze u procesu upravljanja rizici-ma, kao i metode upravljanja rizikom. Zaključeno je da je pri upravlja-nju rizicima presudan uticaj menadžmenta kompanije da rizike dovede u prihvatljive okvire.
Ključne reči: upravljanje rizikom, eksplozivne materije, prizvodnja NVO.
Uvod
Svaka odluka obuhvata elemente neodređenosti, zbog čega je rizik neodvojiv od odlučivanja. Upravljanje rizikom smanjuje negativan uticaj neodređenosti na proces odlučivanja. Rizik se danas posmatra kao ozbiljan ekonomski, javni i politički problem. Na neki način, rizik ima svoju tržišnu vrednost, svoje tržište, kupce i prodavce [1]. Može se reći da upravljanje rizikom omogućava identifikaciju i kontrolu varijanti neodređenosti radi njihovog izbegavanja ili smanjenja, pružanjem alternativnih puteva de-lovanja licima koja donose odluke1 [2]. Značaj primene tehnika upravljanja
* Rad je u vidu usmenog saopštenja izložen na 3. naučno-stručnom skupu sa međunarodnim učešćem OTEH 2009, dana 8. oktobra 2009. godine.
Jovanović, D., Upravljanje rizicima u proizvodnji naoružanja i vojne opreme, str. 5-12
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 1 / 10
rizikom jeste upravo u mogućnosti da ograničena finansijska sredstva bu-du angažovana na najefikasniji mogući način radi smanjenja rizika.
Kapaciteti odbrambene industrije Republike Srbije imaju specifičan i ra-znorodan tehnološki karakter, gde se vrši integracija različitih sistema NVO (naoružanja i vojne opreme), što podrazumeva kompleksan pristup i koriš-ćenje raznih tehnologija, što samo po sebi znači i pojavu rizika u proizvodnji. Upravljanje rizicima u proizvodnji NVO nameće interdisciplinarni pristup, ka-ko bi se u potpunosti sagledali svi proizvodni procesi, a rizici u proizvodnji sveli na prihvatljivu meru. Proizvodnja i upotreba NVO podrazumeva rad sa opasnim materijama, pa otuda i potreba da se uticaj na čoveka, proizvodni pogon, skladište i dr. dovedu u sklad sa propisima na način da se svi procesi obave bez opasnosti po čoveka i njegovu užu i širu okolinu.
Specifičnosti proizvodnje NVO
Proizvodnja naoružanja i vojne opreme srazmerna potrebama Voj-ske Srbije i mogućim izvoznim poslovima. Proizvodnja koja je usklađena organizacijski i tehnološki podrazumeva mešovite i kompleksne industrij-ske tehnologije (bazno-hemijske, hemijsko-tehnološke, elektro-hemijske, elektro, mašinske, i dr.). Rizici u takvim proizvodnim procesima predsta-vljaju stvarnost i obavezu da se svedu na najmanju moguću meru [3, 4].
Ako analiziramo tipove i kategorije proizvoda uočavamo specifične tehnologije, posebno pri integraciji tela klasičnih i raketnih projektila, sa opasnim, eksplozivnim ili zapaljivim materijama. Eksplozivne materije ko-je se koriste u proizvodima NVO, za koje smatramo da izazivaju najveće rizike pri samoj proizvodnji i integraciji, uključujući i skladištenje i upotre-bu, možemo razvrstati u sledeće kategorije:
- eksplozivni materijali,
- baruti,
- raketna goriva (čvrsta i tečna),
- tečni oksidatori raketnih goriva,
- pirotehničke smeše [5].
Glavne karakteristike svih ovih materijala jesu da su eksplozivni, re-aktivni ili eksplozivno-reaktivni. Najveći broj ovih materijala se posebnim tehnološkim postupcima integriše se u praškastom stanju livenjem ili pre-sovanjem. U retkim slučajevima vrše se i postupci hemijsko-katalitičkog destilovanja nekih materijala u završnoj sintezi.
Najopasnije materije u odbrambenim tehnologijama jesu eksplozivi, koji predstavljaju jedinjenja i smeše organskih i neorganskih materija. Vrlo su opasne po okolinu ukoliko se sa njima nepravilno rukuje ili ako se ne upotrebe adekvatne preventivne mere. Najčešće sintetizovane materije pri proizvodnji NVO u Srbiji su: TNT-trinitrotoluol (trotil), RDX-heksogen, HMX-
oktogen, nitroceluloza, nitroglicerin, nitrogvanidin, olovni azid, pentrit (tetril), olovo rezorcinat, živin fulminat, privredni eksplozivi (amatoli) i dr. [6, 7].
Navedene materije sintetišu se ulaznim polufabrikatima ili korišće-njem stranih eksplozivnih punjenja iz delaborisane municije, dok za neke postoji sirovinska baza u domaćoj hemijskoj industriji ili se uvozi.
Tehnologija proizvodnje svih ovih proizvoda predstavlja najveći rizik u proizvodnji NVO, najviše zbog rizika od eksplozije i pomanjkanja tehnologija za eliminisanje ekoloških rizika [8, 9, 10].
Svođenje rizika u proizvodnji na podnošljiv nivo
Sredstva NVO imaju svoj životni ciklus, od istraživanja, razvoja, proizvodnje, upotrebe i skladištenja do rashoda i otuđenja.
Svaka navedena faza u životnom ciklusu gotovog proizvoda NVO ima izražene rizike i može da utiče na neku drugu fazu pozitivno ili negativno.
Istraživačko-razvojna faza treba da predvidi rizike proizvodnje, eksploa-tacije, održavanja i rashodovanja NVO. U praksi to nije uvek tako [11, 12, 13].
Pod pojmom rizika podrazumeva se verovatnoća da će se neki ne-željeni događaj desiti kao posledica nekog drugog događaja. Rizik se može definisati i kao verovatnoća gubitka, štete ili povrede, usled ne-kog neželjenog događaja.
Kao što se vidi, može se govoriti o nizu uslovnih verovatnoća:
- verovatnoća nastanka početnog događaja koji uzrokuje štetu,
- verovatnoća nastanka neželjenog događaja,
- verovatnoća da opasnost traje dovoljno dugo da dođe do znatne štete,
- verovatnoća da se u okolini gde se desio akcident nađu ljudi baš u trenutku havarije, itd.
Kada su u pitanju tehnički sistemi, u principu je moguće govoriti o mate-matičkoj verovatnoći (matematičko očekivanje), jer se može doći do poda-taka koji se odnose na parametre sigurnosti funkcionisanja (dependability).
Upravljanje rizikom može se definisati kao delatnost čiji je cilj identifi-kacija i analiza različitih scenarija nastanka štete od rizika kojim je izlože-na proizvodnja NVO (u užem i širem smislu) i utvrđivanje najboljeg nači-na za otklanjanje posledica u slučaju štete.
To se sprovodi i primenom koncepta rizika koji omogućava praćenje verovatnoće nastanka potencijalno opasnih događaja i njihovih mogućih posledica, kao i izbor pravaca delovanja za smanjenje verovatnoće i posledica potencijalno opasnih događaja.
Upravljanje rizikom je zbog toga značajno sredstvo u donošenju od-luka u savremenoj industriji, trgovini i bankarstvu (finansijama). Sposob-nost da se ovi rizici razumeju i da se njima delotvorno upravlja važan su deo uspešnog odlučivanja.
Jovanović, D., Upravljanje rizicima u proizvodnji naoružanja i vojne opreme, str. 5-12
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 1 / 10
Rizici se nikada ne mogu u potpunosti eliminisati, ali se mogu svesti na podnošljiv (prihvatljiv) nivo. Ključ uspešnog upravljanja rizikom je ja-sno definisanje oblasti procene rizika, uočavanje i evidentiranje potenci-jalnih opasnosti koje mogu izazvati događaje sa negativnim posledicama i temeljno razumevanje svih aspekata tih posledica.
Koncept rizika obuhvata tri osnovna elementa:
- neželjeni događaj,
- verovatnoću koja se odnosi na mogućnost da se taj događaj desi, i
- obim posledica koje mogu nastati kao posledica tog neželjenog događaja.
U procesu upravljanja rizicima postoje sledeće faze:
1. identifikacija rizika,
2. analiza rizika,
3. procena rizika,
4. postupci u rizičnim situacijama,
5. kontrola rizika predviđenih mera.
Indentifikacija rizika predstavlja sagledavanje svih rizika kojima je izložena proizvodnja NVO. Proizvođači su izloženi rizicima, pa je potreb-no sagledati koja je verovatnoća njihovog nastanka, šta sve treba predu-zeti da se rizici dovedu na prihvatljivu meru i kakve su štete moguće, i pored svih preduzetih mera, ako se rizik ostvari. Identifikacija rizika nije ista za sve proizvođače NVO niti za sve procese proizvodnje, što govori da identifikacija rizika podrazumeva sistemski pristup i interdisciplinar-nost. Priroda procesa proizvodnje podrazumeva primenu mera i postupa-ka utvrđivanja svih rizika u procesu proizvodnje i njihovo rangiranje, jer svi rizici ne utiču jednako niti su istog intenziteta. Za identifikaciju potenci-jalnih rizika koriste se tehnike koje mogu da sadrže: upitnike i intervjue koji se popunjavaju pitanjima koja su relevantna za određene procese proizvodnje i potencijalne rizike; šemu-mapu tehnoloških procesa proizvodnje sa tokovima materijala i dr. resursa bitnih za identifikaciju rizičnih mesta u procesu proizvodnje; pregled proizvodnih objekata, magacin-skog prostora, uređaja i opreme za rad, tehničke zaštite...; spisak ljudi odgovornih za pojedine procese proizvodnje sa njihovim personalnim po-dacima, socijalnim statusom i zdravstvenim stanjem. Ostali načini identifi-kacije mogu da budu od koristi, a posebno statistički podaci iz drugih slič-nih proizvodnih procesa ili analiza podataka prikupljenih od drugih organa ili organizacija, posebno iskustva stečena pri upravljanju rizicima.
Analiza rizika podrazumeva analizu svih faktora koji utiču na nasta-nak rizika i veličinu štetnih posledica. Pri analizi rizika odgovorni rukovo-dioci utvrđuju sve rizike, njihovu veličinu i stepen međuzavisnosti. Analiza podrazumeva i sagledavanje mogućih posledica i troškove saniranja posledica. Ulaganje u preventivne mere je od posebnog značaja, jer se od-luke donose na osnovu procene njihove efikasnosti i isplativosti ulaganja.
Analizu rizika sprovodi obučeni multidisciplinarni tim, sastavljen od li-ca koja dobro poznaju proces rada, osobine materija koje se pojavljuju u procesu, pridružene opasnosti i druge tehničke parametre, ali i teoriju or-ganizacije preduzeća, zakone, propise i standarde.
Pri sprovođenju analize rizika javlja se ne mali problem vođenja za-pisa - broj procesa, parametara, kategorija rizika, planova mera, itd. i u sasvim osrednjoj firmi tako je veliki da je neophodno pomoći se prigod-nim softverskim alatima. Softver je praktično neophodan i zato se analiza mora završiti pripremom scenarija - identifikacijom niza događaja koji su možda malo verovatni, ali ako se dese - dovode do udesa ili katastrofe.
Sam postupak analize rizika poznat je i detaljno dokumentovan u stručnoj literaturi i pojedinim podzakonskim aktima, npr. u Pravilniku o ana-lizi uticaja objekata, odnosno radova na životnu sredinu ili Pravilniku o me-todologiji za procenu opasnosti od hemijskog udesa i od zagađivanja život-ne sredine, merama pripreme i merama za otklanjanje posledica, i dr.
Procena rizika podrazumeva posledice, učestalost i obim štete. Na osnovu podataka koji se dobiju procenom rizika utvrđuje se dalje postu-panje u procesu upravljanja rizikom korišćenjem raznih metoda:
- kvantitativne metode zasnivaju se na statističkim podacima o štet-nim događajima i posledicama koji su ovi događaji izazvali u sličnim slu-čajevima, uključujući i veličinu štete;
- kvalitativne metode primenjuju se kada ne postoje statistički podaci koji su posledica nekog rizika. Veću štetu može napraviti pojedinačan rizi-čan događaj nego više manjih koji su do tada mogli biti statistički obrađeni. Nemerljiva je šteta gubitak ljudskih života, što se ne može porediti sa fi-nansijskim štetama u bilo kojoj proizvodnji NVO. Ozbiljne su štete gubitak ugleda i pad kvaliteta proizvoda, jer se one posmatraju dugoročno.
Svi rizici koji se mogu otkriti u postupku procene ne zahtevaju jednaku pažnju analitičara. Selekcija rizika u smislu „kritičnosti" (stepena uticaja rizika na ostvarenje konačnog cilja) može biti od presudnog značaja za analizu rizika. Neki rizici su neznatni ili prihvatljivi (na osnovu iskustva, državnih propi-sa ili internih propisa institucije, odnosno organizacije), dok drugi zahtevaju razmatranje u skladu sa svojom veličinom i kritičnošću za konačni cilj.
Postupci u rizičnim situacijama podrazumevaju da svi ljudi uklju-čeni u proces proizvodnje znaju postupke proizvodnje, da su upoznati sa opasnostima, kao i da su obučeni za bezbedan rad, uključujući i sve procedure koje podrazumevaju preduzimanje svih mera ukoliko dođe do ri-zične situacije. To se, pre svega, odnosi na organizovano delovanje svih zaposlenih, pri otklanjanju uzroka, mera i postupaka ako dođe do rizične situacije, lično spasavanje, pomoć drugima, blagovremeno pozivanje stručnih organa i službi i dr. mere. Svi postupci moraju biti propisani, us-klađeni i uvežbani sa kompletnim personalom.
Jovanović, D., Upravljanje rizicima u proizvodnji naoružanja i vojne opreme, str. 5-12
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 1 / 10
Kontrola rizika podrazumeva aktivnosti koje se sprovode posle identifikacije rizika, procene rizika, analize rizika i definisanja postupaka u rizičnim situacijama. Sistem odbrane, posebno Ministarstvo odbrane, svojim normativnim aktima i nadležnim organizacijskim sastavima reguli-še i kontroliše proizvodnju NVO, a Ministarstvo unutrašnjih poslova ispu-njenost tehničkih i drugih uslova procesa proizvodnje. Pored vojne kon-trole kvaliteta značajne su i standardizacija i metrološka delatnost, a koli-ki značaj se pridaje ovim segmentima govori podatak da je Ministarstvo odbrane vlasnik standardoteke koja čuva i sprovodi oko deset hiljada standarda i tehničkih preporuka (nadležna je Uprava za odbrambene teh-nologije SMR, MO). Indikativan je podatak da u Srbiji ima na milione nee-taloniranih merila.
Upravljanje rizikom obuhvata veći broj različitih metoda. Ove metode se primenjuju u različitim fazama procesa upravljanja rizikom i međusob-no se mogu razlikovati po karakteru ulaznih podataka, analitičkom pristu-pu i postupku, karakteru i kvalitetu izlaznih podataka, resursima koje je potrebno angažovati za njihovo sprovođenje, itd. Zajednički cilj ovih metoda je obezbeđenje validnih informacija licima koja su nadležna za do-nošenje odluka o daljim pravcima delovanja organizacije kako bi se izbe-gli ili bar smanjili negativni efekti neželjenih događaja [14].
Zaključak
Danas se može doći do nekih rezultata istraživanja, koja su provodi-le industrijski najrazvijenije zemlje Zapada i Dalekog istoka, posebno pri uvođenju strategija pri upravljanju rizicima. Najčešće metode kontrole rizika su: fizičko-tehnička kontrola rizika i finansijska kontrola rizika. Metode i efekti tih metoda zaslužuju posebnu pažnju, uz napomenu da se bez savremenih informatičkih programa i učešća stručnjaka različitih profila ne mogu, osim parcijalno, dobiti optimalni efekti pri upravljanju rizicima.
Presudan je uticaj menadžmenta svake kompanije pri upravljanju rizicima da, u saradnji sa državnim i specijalizovanim institucijama, dovede sve rizike u prihvatljive okvire pri proizvodnji NVO.
Literatura
[1] Todorović, J., „Praktični problemi primene metoda održavanja prema ri-ziku“, 18. naučno-stručni skup o održavanju mašina i opreme, Budva, 2003.
[2] De Meyer, A., Loch, C. H., Pich, M. T., „Managing Project Uncertainty: From Variation to Chaos“, IEDC - Bled School of Management, Strategic Project Management, Background Readings, 2004.
[3] Jovanović, D., „Metodologija optimizacije upravljanja i održavanja kompleksnih vojnih sistema“ doktorska disertacija, Evropski univerzitet, FMMSP, Beograd, 2007.
[4] Pravilnik o analizi uticaja objekata odnosno radova na životnu sredinu, Sl. Glasnik RS br. 61/92.
[5] Pravilnik o metodologiji za procenu opasnosti od hemijskog udesa i od zagađivanja sredine, merama pripreme i merama za otklanjanje posledica, Sl. Glasnik RS, br. 60/94 i 63/94.
[6] Grupa autora, CME „Ekološki rizici odbrambene industrije Republike Sr-bije“ 2008.
[7] Jovanović, D., „Uticaj tehnologije na održivi razvoj“ OTEH-2007, uvodno izlaganje, VTI, 2007.
[8] Grupa autora, „Rešavanje problema pirotehničke bezbednosti u skladiš-tima ubojnih sredstava“ naučnoistraživački projekat, UOT/SMR i VA, 2008.
[9] Strategija naučnog i tehnološkog razvoja RS u periodu od 2009. do 2014. g, nacrt, MNTR, 2009.
[10] Luthans, F., „Organizational Behavior“, McGraw-Hill, 2002.
[11] Grčić M., Ratkaj, I., Strukturne promene i regionalna diferencijacija industrije Srbije u periodu tranzicije (1988-2005). Glasnik SGD, LXXXVI br. 2,2006.
[12] Mitić Ž., Karkalić, R., „Primer katastra potencijalnih izvora opasnosti iz-rađenog za potrebe reagovanja u slučaju nuklearnih i hemijskih udesa u Beogra-du“ Tehnički opitni centar VS, 2007.
[13] Zeković, S., IAUS „Ekološki aspekti u planiranju industrije Srbije“, Indu-strija 1-4, 2000.
[14] Godišnje i periodične analize rada fabrika Odbrambene industrije.
RISK MANAGEMENT IN THE PRODUCTION OF WEAPONS AND MILITARY EQUIPMENT
Summary:
The paper discusses the notions of risk and risk management in specific conditions of the production of weapons and military equipment (MWE). The main characteristics of explosive materials, the most frequent risk sources in the production of MWE, have been analysed as well as the phases in the risk management process and the risk management methods.
Introduction
Risk is nowadays considered as a serious economical, public and political issue. Risk management enables identification and control of uncertainty varieties in order to avoid or reduce them by offering alternative activity routes to decision-makers. The production and application of modern WME involves handling hazardous materials and imposes needs for safety measures.
Particularities of the WME production
Explosive materials for military goods cause the greatest risks in production and charging as well as in storage and use. They consist of
Jovanović, D., Upravljanje rizicima u proizvodnji naoružanja i vojne opreme, str. 5-12
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 1 / 10
explosives, gunpowder, rocket propellants (solid and liquid), liquid oxidizers of rocket propellants and pyrotechnic mixtures.
Reducing risks in production to an acceptable level
The key of successful risk management is a clear definition of a risk assessing domain s well as the identification and characterisation of potential threats. The risk management process consists of the following phases: risk identification, risk analysis, risk assessment, procedures in risk occurrences and the risk control of required measures.
Conclusion
The management of each company has a key role in risk management, reducing risks to acceptable levels in cooperation with government and specialized institutions.
Key words: risk management, explosive materials, production of weapons and military equipment
Datum prijema članka: 08. 10. 2009.
Datum dostavljanja ispravki rukopisa: 02. 11.2009.
Datum konačnog prihvatanja članka za objavljivanje: 03. 11.2009.
