CC BY
76
УДК 398.3 (=161.3)
ТЫПЫ «ЗНАЮЧЫХ» У БЕЛАРУСК1М ПАЛЕСС1 I IX ЗМЕНЫ У XX - ПАЧАТКУ XXI СТ.
У.А. ГАНЧАР
Белaрускi дзяржауны утверстэт, г. Мтск, РэспублiKa Белaрусь
Звестю аб знахарстве на тэрыторьп Белaрyскaгa Палесся у навуковых працах сyстрaкaеццa з канца Х1Х - пачатку ХХ ст., кaлi пачынаецца этнaгрaфiчнaе вывучэнне дадзенага рэгiëнa. Пры гэтым даследчыю сyтыкнyлiся з неаднароднасцю носьбiтaУ знахарсюх ведау. Да таго у народнай трацыцып яны фiксaвaлiся пад рознымi нaзвaмi. Паустала пытанне клaсiфiкaцыi розных тыпау «знаючых». Дадзеная праблема у беларускай этнaлaгiчнaй навуцы не вырашана канчаткова да нашага часу.
Мэта артыкула - выявiць тыпы «знаючых» людзей y традыцыйным знахарстве Беларускага Палесся i прасачыць ix змены у ХХ - пачатку ХХ1 ст.. Пад тэрмiнaм «знаючыя» у артыкуле разу-меюцца розныя тыпы носьбiтaУ знaxaрскix ведау. Аутар разглядае знахарства як сiстэмy уяулен-няу i ведау, якая грунтуецца на характэрным для традыцыйнай культуры беларусау светапоглядзе i нaкiрaвaнaя на узаемадзеянне з соцыумам i культурнай прасторай шляхам мaгiчнaгa уздзеяння.
Пры aнaлiзе пaпярэднix даследаванняу на дадзеную тэму, якiя тычацца знахарства як Беларускага Палесся, так i шшых усходнеславянсюх рэгiëнay, можна выдзелщь два падыходы да прабле-мы тыпaлaгiзaцыi «знаючых». Першы з ix за аснову бярэ характар знахарсюх ведау i наюраванасць мaгiчнaй прaктыкi «знаючых» i заключаецца у падзеле носьбiтay знaxaрскix ведау на «знахара», якi з дапамогай Бога дзейшчае на карысць людзям, i «чaрayнiкa», крынiцaй мaгiчнaй сшы якога з'яуляецца нячыстая сiлa i дзейнасць якога мае адмоуны наюрунак [1; 2, с. 547]. З шшага боку, услед за Е.Р. Раманавым сустракаецца падзел «знаючых» на «ведзьмакоу навучоных» i « прырод-ных ведзьмакоу» [3, с. 7; 4, с. 10]. Аднак дадзеныя падыходы не пазбаулены пэуных недахопау. Так, падзел «знаючых» на «ведзьмакоу навучоных» i «прыродных ведзьмакоу» сярод даследчыкау канца Х1Х - пачатку ХХ ст. сустракаецца толью у Е.Р. Раманава прымяняльна да тэрыторып Беларускага Падняпроуя. Пры гэтым y шшых працах па этнаграфп не толью Беларускага Палесся, але i iншыx гiсторыкa-кyльтyрныx рэгiëнay этшчнай тэрыторыi беларусау канца Х1Х - пачатку ХХ ст. дадзеная клашфшацыя не выкарыстоуваецца. Не зaфiксaвaнaя яна i у пазнейшых пyблiкaцыяx па-лявых матэрыялау, а таксама пры палявых даследаваннях аутара. Верaвaннi аб набыцщ знaxaрскix ведау яшчэ да нараджэння сустракаюцца y беларусау, аднак яны не выступаюць y якасщ асноунага крэтэрыя тыпaлaгiзaцыi «знаючых» у традыцыйнай культуры беларусау увогуле i Беларускага Палесся у прыватнасщ.
Падзел носьбгау знaxaрскix ведау на «знахара» i «чараушка» таксама не у поунай меры адлюстроувае уяуленш нaсельнiцтвa Беларускага Палесся. Прычыны гэтага з'яуляюцца наступ-нымi. Дадзеная клашфшацыя з'явiлaся у Х1Х ст., кaлi дaследчыкi традыцыйнай культуры усходне-славянсюх народау звярнyлi сваю увагу на знахарства. Сярод розных варыянтау клаафшацыя з раздзяленнем «знаючых» на чараушка i знахара хутка стала распаусюджанай i захоувае дадзеныя пaзiцыi да нашага часу.
Аднак, на думку аутара, пры дадзеным падыходзе дaследчыкaмi iгнaрyюццa тры aкaлiчнaсцi. Па-першае, гэта перанос уяуленняу, характэрных для адной культурнай традыцып, y прывaтнaсцi з Заходнееурапейскай, на другую культурную традцыю - усходнеславянскую (пры гэтым yлiчвaю-чы усе aсaблiвaсцi этнакультурных працэсау y розных yсxоднеслaвянскix народау). У прыватнасщ, гэта тычыцца дyaлiстычныx прадстауленняу аб «чорнай» i «белай» маги i адпаведны падзел нось-бгау мaгiчныx ведау, што вiдaвочнa пауплывала на супрацьпастауленне знахара i чараушка у навуковай лiтaрaтyры. Як адзначае В.Ф. Райан, «да Х1Х ст. прыняты на Захадзе падзел на «чор-ную» i «белую» мапю yспрынялi адукаваныя, як, верагодна, i неадукаваныя, рyскiя» [5, с. 112]. Дадзены тэзiс aсaблiвa характэрны для адукаваных слaëy грамадства, да яюх нaлежылi i дaследчыкi традыцыйнай культуры усходшх славян. Мiж тым асноуная маса нaсельнiцтвa, сялян-ства, успрыняла дадзенае дзяленне значна пазней. У прыватнасщ, палявыя дaследaвaннi аутара паказваюць, што yяyленнi аб веры у «чорную» i «белую» мaгiю з'яуляюцца на тэрыторып Беларускага Палесся у два-тры aпошнix дзесяцiгоддзя, y значнай ступеш пад уплывам СМ1 i тэлебачання.
Па-другое, пры выкарыстанш дадзенага падыходу тааруюцца этшчныя традыцып розных усхо-днеславянсюх народау, а таксама мясцовыя лакальныя асаблiвасцi. Вынiкам гэтага з'яуляецца пе-ранос назвау з адной этшчнай традыцыi на другую, што выкткае некарэктную iнтэрпрэтацыю эт-награфiчных матэрыялау. Асаблiва гэта датычыцца назвы «знахар», якая у розных дыялектных варыянтах распаусюджана сярод усiх усходнеславянскiх народау, пры гэтым абазначаючы розныя тыпы носьбгау знахарскiх ведау. У навуковую лiтаратуру дадзенае слова увайшло у значэннi, якое яно мела сярод русюх цэнтральных рэпёнау: «чараунш дзейшчаюць з дапамогай дзьяваль-скай сшы, знахары ж - гэта «знатю», знаючыя людзi, i роля iх, у пераважнай большасцi выпадкау, чыста лячэбная» [6, с. 311]. Аднак у мнопх iншых этнiчных i лакальных традыцыях, у прыватнасцi на тэрыторьп Беларускага Палесся, слова «знахар» мела (i мае) шшае значэнне. 1гнараванне рэгiянальных i лакальных адрозненняу уносiць дадатковую блыташну. Так, ва Уводзiнах да апублшаванага у канцы 2010 г. першага тома выдання «Народная демонология Полесья», яю пры-свечаны менавiта носьбгам знахарскiх ведау дадзенага рэгiëна, Л.М. Вшаградава, А.Я. Леукiеуская адзначаюць «Тэрмшалапчна яны («знаючыя» - аут.) цяжка адрознiваюцца: у ад-ных сёлах словы «знахар» i «чараунiк» - поуныя сiнонiмы, а у шшых яны супрацьлеглыя па прыз-наку «дрэнны/добры». «Знахор - тот же колдун, знахор - это коб шчо плохэе сделать» (Ласщк брэсц.) щ: «Знахурка, ведьма, каудунка - плохiе, шаптуха - хорошая» (Тонеж гомел.)» [7, с. 31]. Прыводзячы дадзеныя прыклады, даследчыцы зыходзяць з прынятага у расiйскай этнаграфiчнай навуцы вызначэння слова «знахар», разглядаючы назву «шаптуха» як адзш з мясцовых варыян-тау. Мiж тым на тэрыторыi Беларускага Палесся назвы «знахар» i «шаптун» не з'яуляюцца сiнонiмамi i абазначаюць розныя тыпы носьбгау знахарскiх ведау.
Трэцiм момантам з'яуляецца выкарыстанне даследчыкамi палявых матэрыялау апошшх дзесяцiгоддзяу для класiфiкацыi «знаючых» у народнай традыцып канца Х1Х - пачатку ХХ ст., пры гэтым зыходзячы з пазщый статычнасцi знахарства на працягу ХХ ст. Аднак даступныя матэрыялы сведчаць аб значных зменах у знахарстве на працягу ХХ ст., у тым лшу тыпалоги носьбiтаУ знахарскiх ведау, iх успрыняццi насельнiцтвам. Выкарыстанне ж сучасных палявых матэрыялау па дадзенаму пытанню як iдэнтычных матэрыялам стогадовай дауншы без крытыч-нага iх успрыняцця уносiць дадатковую блытанiну (падрабязней аб гэтым тжэй).
Адзначыушы дадзеныя моманты, можна перайсцi да разгляду непасрэдна тыпау «знаючых» на тэрыторыi Беларускага Палесся. На дадзенай тэрыторып у перыяд ХХ - пачатку ХХ1 ст. зафшсава-ная даволi вялшая колькасць назвау, якiя абазначалi носьбгау знахарскiх ведау [8, с. 78-81; Карта-схема 5; 9, с. 106-110]. Трэба адзначыць, што валоданне пэунымi людзьмi магiчнымi ведамi часта абазначалася найбольш агульнай характарыстыкай у выглядзе выраза «той, хто знае» («тая, хто знае»). Цi, напрыклад, калi характар i ступень валодання знахарскiмi ведамi былi вядомыя, магт Удакладнiць: «той знау усё». Калi ж дадзеныя параметры не былi дакладна вядомымi, выказвалася меркаванне: «ён, мабыць, нешта знае». Побач з дадзенымi абазначэннямi выкарыстоУвалiся назвы, яюя характарызавалi пэуныя тыпы носьбгау знахарскiх ведау цi ужывалюя для удакладнення пэуных функцый «знаючых».
Прааналiзаваушы матэрыялы на тэрыторып Беларускага Палесся, можна выдзелiць два ас-ноуныя тыпы «знаючых»: «шаптун» ( ж. «шаптуха») i «знахар» (ж. «знахарка»). «Шаптунам1» на тэрыторып Беларускага Палесся называлi «знаючых», мапчная сiла якiх паходзiла, на думку насельнщтва, ад Бога. 1х асноуный функцыяй з'яулялася папярэджанне i лячэнне хвароб людзей i жывёлы, яюя мелi натуральныя прычыны цi з'яулялюя вынiкам ненаумыснага чаравання i шшага звышнатуральнага уздзеяння падобнага роду ( напрыклад, бытавыя траумы, супыненне крыв^ зубны боль, скула, рожа, урою, спуг). Напрыклад, А.К. СержпутоУскi прыводзщь наступныя словы аднаго са сваiх iнфармантау: «У нас у кожнай вёсцы знайдзецца такая баба, каторая хутко умее атхадзiць ат урокау цi падзiву, бо тут не трээ знацца з нечысцю, а толью ведаць, якiя прыми прощу чаго намагаюць да якiя шэпты трээ калi шаптаць. А бабы на гэтае вельмi здолны» [10, с. 224]. У некаторых выпадках у якасцi iх функцый адзначаюцца таксама варажба, якая, аднак, не патрабавала непасрэднага кантакту з нячыстай сiлай i заключалася у тлумачэнш сноу, а таксама прадказаннях на аснове назiранняу за з'явамi акружаючай прыроды, паводзiнамi жывёл, зменау якасцей пэуных прадметау i г.д. Напрыклад, адна з апытаных намi «шаптух» з 1ванаускага раёна расказала, што пры яе родах «шаптуха», якая выконвала функцып павiтухi, прадказала яе лёс па зорах: «А тоды бабушка зауяжа вона пупа, выйдуць, як зырно, чы так. Вона подывыцца, 7 гово-рыць, вот хоця бы моей мамы: «Вот, - говорыць, - Насця, у тэбэ гэта дэвочка будэ годоватыса, вона, - говорыць, - будэ помочная, вона будэ помогаць Богу, потому шо вона урождёна у тэбэ такая» [К.Ф.М.].
Здольтасць дaдзенaгa тыпу носьбiтaУ знaxaрскix ведay выконвaць свaе фyнкцыi трaктaвaлaся ш^ль^щ^м як нaяyнaсць звышнaтyрaльныx здольнaсцей, a мешв^ «божы дар». «Божы дар» як aзнaчэнне aсaблiвыx здольнaсцей дaдзенaгa тыпу «знаючых» вырaжayся y эфе^тую^ ix прaктыкi i aсaблiвыx здольнaсцяx дa зaпaмiнaння знaxaрскix ведay, перш зa yсë y выглядзе зa-моУныx тэкстay, што, у свaю чaргy, з'яyлялaся своеaсaблiвaй сaнкцыяй звышнaтyрaльныx сiл, перш зa yсë Бога, та знaxaрскyю дзейнaсць: «Дар божы. Бог. От мы сядзелi, у нас тут дзед па-мер. От мы сядзелi i бабушка адна усе расказувала, як глаза угаварываць i усе: i балячку, i скулу. Усе сядзелi, так, i тхто не поняу. Адна я усе сразу паняла. От глаза угаварываць. Потом скулу она эта во шаптала, i я поняла. Это трэба шоб Господзь дау дар божы таю, шоб ты потмау» [С.Е.П.]. ^б aтрымaць дaдзеныя здольтасщ, згодта з нaроднымi yяyленнямi, неaбxоднa было весьщ прыстойны лaд жыцця, xa^ пэуныя людз^ m думку носьбгау трaцыцыйнaй культуры, мелi сxiльнaсць дa гэтaгa. Гэтa тычылaся тыx, xто 6ыу першым i aпошнiм дзiцëм у свaëй сям'i: «га-жуць, што тайлепш пaмaгaе тaкi знaxaр, якi 6ыу першы aбо aпошнi у бaцькоУ» [11, с. 103]. Аднaк тяутсць тaкix сxiльнaсцей не гaрaнтaвaлa ix yлaдaрy вaлодaнне мaгiчнымi ведaмi, яюя было не-aбxоднa aтрымaць.
1ншыя нaзвы дaдзенaгa тыпу «знаючых», яюя бытaвaлi нa тэрыторыi Белaрyскaгa Пaлесся, трa-дыцыйнa aдлюстроУвaлi пэуныя полaУзростaвыя xaрaктaрыстыкi i фyкцыянaльнyю спецыялiзa-цыю. Дa aгyльнaрaспayсюджaныx нaзвay, якiя aдлюстроyвaюць полayзростaвыя aсaблiвaсцi, aдно-сяццa нaзвы «дзед» (ж. «баба»). Перaвaжнaя большaсць «шаптуноу» з'яyлялaся людзьмi стaлaгa узросту, aсaблiвa гэтa тычылaся жaнчын, яюя склaдaлi перaвaжнyю большaсць сярод дaдзенaгa тыпу носьбiтay знaxaрскix ведay: «Пры xворaсьцi дзяцей перш зa yсë звaрaчaюццa дa «бaб» (шaптyx)» [12, с. 49]. Гэтa тлyмaчыццa трaдыцыяй, згоднa з якой сярод дaдзенaгa тыпa «знаючых» жaнчыны мaглi зaймaццa знaxaрскaй прaктыкaй толькi пaсля ме^^узы: «Шаптаць луччэ уаго, када бабкой ужэ станет, када бабкой станет» [К.Я.1.].
Дa нaзвay, якiя xaрaктaрызyюць фyнкцыянaльны бок дзейнaсцi дaдзенaгa тыпу носьбгау зта-xaрскix ведay, a мешв^ спецыялiзaцыю, aдносiццa «павiтуxа». naB^yxa нa тэрыторыi Белaрyс-кaгa Пaлесся неaбaвязковa aдносiлaся дa «знаючых», aднaк нa прaктыцы большaсць з ix aднaчaсовa былi «таптуxамi» [13, с. 47, 51-52]. Гэтa тлyмaчыццa xaрaктaрaм ix дзейнaсцi. Ha прaцягy усяго рaдaвогa перыяду пaвiтyxaмi выконвaлaся знaчнaя колькaсць мaгiчныx aбрaдay axоУнaгa i лячэб-нaгa xaрaктaрy. Тaмy m гэтую ролю стaрaлiся выбiрaць мешв^ «шаптух», дaсведчaныx у дaдзе-ным пытaннi. Пaцверджaннем ix iдэнтычнaсцi з'яуляюцвд aднолькaвыя полaУзростaвыя aбме-жaвaннi: звычaйнa гэтa былi жынчыны, якiя выйшлi з рэпрaдyкцыйнaгa узросту, што aдпaведнa вырaжaлaся y aднолькaвaй нaзве для «шаптух» i «павтух» - «баба». ПрaУдa, яшчэ y кaнцы XIX -rn4aTOy XX ст. дaдзенaя функцыя «шaптyx» пaчынaе пaстyповa aдыxодзiць. Аднaк, як пaкaзвaюць пaлявыя дaследaвaннi ayтaрa, шэрaг «шаптух» дa нaшaгa чaсy зaxоyвaе мaгiчныя веды, неaбxод-ныя для выкaнaння дaдзенaгa вщу дзейнaсцi, якiя y aпошнiя дзесяцiгоддзi носяць перaжaвaжнa пaсiyны xaрaктaр.
Крышей мaгiчныx ведay дрyгогa тыпу «знаючых» - «знахароу» m тэрыторыi Белaрyскaгa na-лесся трaдыцыйнa лiчылaся нячыстaя сiлa. «Прымxлiвы нaрод цвëрдa перaкaнaны, што знaxaры мaюць aдносiны з нячыстымi дyxaмi, якiя yсë кaжyць iм, i гэтa пaдцвярджaюць фaктычнa» [14, с. 259]. Дaдзенaя сувязь, згодта трaдыцыйным уяуленням нa тэрыторыи Белaрyскaгa Пaлесся, дaвaлa тaкiм людзям знaчныя звышнaтyрaльныя здольнaсцi, якiя мaглi выкaрыстоУвaццa як у стaноУчым, тaк i y aдмоУным нaкiрyнкax у aдносiнax дa людзей, сельскaй гaспaдaркi i г.д., што вырaжaлaся y aнтонiмax нaкштaлт: «зачараваць» - «адчараваць», «зрабщь» («прырабщь») - «адрабщь»: «Знахо-ры от казалы у нас, на Бусы была такая Тэкля знаxiрка, от тая могла нешо зробыты i одробы-ты» [О.А.П.]. Другой aсноУнaй функцыяй з'яyлялaся вaрaжбa. Ha дaследyемaй тэрыторыi побaч з нaзвaй «знахар» iснaвaлi i шшыя нaзвы дaдзенaгa тыпу носьбiтaУ знaxaрскix ведay: «вядзьмар» (ж. «ведзьма»), «чараутк» (ж. «чараунща»), «чарнактжтк» (ж. «чарнактжнща») a тaксaмa «ва-ражбiт" («варажбтка», «варожка»), якiя вырaжaлi пэуную a^^y дзейнaсцi дaдзенaгa тыпу «знаючых», a тaксaмa спецыялiзaцыю y дзейнaсцi. Межы ix прымяненне не былi дaклaднa aкрэс-лены. Тым не менш нaзiрaюццa нaстyпныя зaкaнaмернaсцi ix выкaрыстaння.
Словa «знахар» мелa нейтрaльнa-стaноУчyю aфaрбоУкy i aбaзнaчaлa «знаючага», дзейнaсць якога былa скiрaвaнaя перaвaжнa нa дaпaмогy людзям цi не былa скiрaвaнaя iм нa шкоду. Тaк, Ч.Г. Пяткевiч прыводзiць нaстyпнaе выкaзвaнне iнфaрмaнтa aб вядомым у Рэчыцкiм тавеце «знахары» пa мянушцы Атaмaн Мiрон: «Ось, недaлекa шyкaючы, кaлiсь aтaмaн Мiрон быу вялiкi знaxaр, xa^ i вялiкi грэшнiк, бо быу чaрaУнiком, Госпaдзi яму прaсьцi m том сьвецi. [...] Зaтым то ëн быу бaгa-ты, дa, знaючы yсë добрaе i лixое, злa нiкомy не чынiy, як робяць друпя чaрayнiкi зa чaркy aбо зa 22
грошы; яго яшчэ звалi адрабляць усялякае чартавшне» [15, с. 487-488]; щ: «Знахар. Гэты чалавек, маючы адносшы з нячыстай сiлаю, займаецца, збольшага, лячэннем хвароб i у выключных выпад-ках шкодзiць» [16, с. 190]; щ: «Кожны знахар то ёсць так добро як вядзьмар, бо кожны з чортам знаецца, але не ва усякага з iх злапамятнае серца, то людзям памагае» [11, с. 101].
У адрозненш ад «знахара» словы «вядзьмар» (ж. «ведзьма» «вядзьмарка»), «чараутк» (ж. «ча-раунща»), «чарнакшжшк» (ж. «чарнактжнща») маюць адмоунае адценне i абазначаюць нось-бгау знахарскiх ведау, дзейнасць яюх мела адмоуны накiрунак: «Ведзьмары, ведзьмы да чарад-зейнiкi робляць усяляюя рэчы, гамоняць загаворы й таюм чынам зачароуваюць людзей, гауядо да усялякае жыуёло, раслiну й нават могуць так зачараваць, што стрэлба не страляе. або жывшь. щ што-небудзь iньшае» [10, с. 264]. Пры гэтым слова «ведзьма» (у меньшай ступеш «вядзьмар») абазначала носьбгау знахарскiх ведау дадзенага тыпу, чыя дзейнасць пераважна была прымерка-ваная да пэуных храналагiчных адрэзкау часу (пераважна каляндарных святау, таюх як Юр'е (23.04 ст.ст./06.05 н.ст.), Купала (23.06 ст.ст./06.07. н.с.), i наюраваная на прычыненне шкоды шляхам «адбiрання» малака у кароу, а таксама ураджаю i прычынення шкоды гаспадарцы праз завiванне «завгтак». «Як у ноч на Купалу ведзьмы адбiраюць малако у кароу, так i у Троiцкую ноч ведзьмаю адбiраюць ураджай з шу» [7, с. 37-38; 17, с. 82]. Пры гэтым характар дзейнасщ «ведзьмы» лiчыуся таямнiчым, без дэманстрацьп свайго статусу iншым. Таму, нягледзячы на вялiзную колькасць былiчак i апавяданняу аб iх, рэальная колькасць выпадкау, калi людзей заставалi за гэтымi заняткамi, з'яулялася значна меншай. Як адзначае В.Ф. Райан, «уяуляецца, што ведзьма значна часцей прысутшчае у фальклоры i народных вершах, чым у рэальным жыцщ» [5, с. 130]. Часцей за усё абвiнавачваннi падалi на людзей, яюя нават не займалiся знахарствам. Так, карэс-пандэнт Е.Р. Раманава адзначае аб сялянах Гродзенскай губерни: «Таму чараушкоу i ведзьмароу сяляне баяцца i ставяцца да iх з пагардай; няма большай крыуды для сялянкi, калi хто назаве яе ведзьмаю; тады яна галосщь i гаворыць на споведзi свайму духоунаму айцу, што яе называюць ведзьмай, хоць яна нiчога вядзьмарскага не разумее» [17, с. 46].
Трэба яшчэ раз адзначыць, што сэнс дадзеных слоу i тыя адценнi, якiя яны выражалi згодна з крынщам^ не былi абсалютнымь Так, калi iнфарманты Ч.Г. Пяткевiча з Рэчыцкага павета шырока выкарыстоуваюць побач са словам «знахар» слова «чараутк», то iнфaрмaнткa з Драпчынскага раёна адзначае: «Звалы - знахорка, знахор. А «чаровнык», «чаровныця» - мало звалы, гэто можэ дэ с кшжок чы з тсень. А «вiдьмa» - бабсько дэ якое, тое самэ, шо знахорка» [18, с. 364]; щ: <Бу-вал1, бувал1 таюя дзяды, шо зтмал1. У нас не называлi чарнактжнт. Так знахары. У нас тока казал1 ведзьмары, да й усё. Ведзьмары» [А.А.У.]. З шшага боку дадзеная неакрэсленасць тлумачы-лася таксама канкрэтным напауненнем, якое укладвалася у дадзеныя словы у зaлежнaсцi ад канкрэтнай сiтуaцыi i прымяняльна да канкрэтнага чалавека. Патэнцыйна кожны «знаючы» дадзенага тыпу мог дзейшчаць у станоуным щ у адмоуным нaкiрунку, пры гэтым для яго характары-стыкi насельнщтвам мaглi выкарыстоувацца розныя назвы у зaлежнaсцi ад пэунай сiтуaцыi. Так, напрыклад, А.К. СержпутоУскi прыводзiць звестю аб некiм «ведзьмаку» з в. Чудзш Слуцкага павета, якога звaлi 1ван Санюк, па прозьвшчу Порцаю, якi распавёу даследчыку аб розных спосабах зaвiвaння «завiтак» з мэтай пашкодзщь гаспадарцы i людзям. Далей аутар паведамляе: «1ван Пор-ца ведае яшчэ шмат розных замоу на усялякiя выпaдкi жыцця, але зaпiсaць iх у мяне не атрымала-ся, бо падчас майго знаходжання у в. Чудзш 1вана Порцу пaвезлi у суседш Мaзырскi павет для лячэння хворых» [19, с. 34-35]; щ: «Нэ помтаю того дiда, шоусэ казалы, шо вт ето знахор i зна-хоруе. Шо вт дзесь одробляе, прымерно як от тобе дэсь ншо яка бэда, то одробляе, знахоруе, i знахоруе каб тобi шо плохо було. Ну на кого злы то вт вжэ знахоруе, шоб йому було ужэ шо-то плохо, а хто да яго добрэ, то ён ужэ знахоруе, каб ужэ выйшло усэ було добрэ» [Б.Л.К.]. Сярод шшых фактарау можна адзначыць i просты страх большасщ насельнщтва дрэнна адзывацца аб таюх людзях па прычыне меркаванай помсты з iх боку. Так, М.В. Доунар-Запольсю адзначае, што «знаючых» дадзенага тыпу «баяцца называць ведзьмаком щ ведзьмай не толью у вочы, але i за вачыма, паколью вераць, што яны могуць даведацца i, канешне ж, пашкодзяць смельчаку» [20, с. 2].
Яшчэ адной назвай другога тыпу «знаючых» людзей на тэрыторып Беларускага Палесся, якая характарызавала спецыялiзaцыю у адной з асноуных функцый «знахарау» - варажбе, з'яулялася адпаведна назва «варажбт» (ж. «варажбтка», «варожка»). Яе шырокае бытаванне можна рас-тлумачыць важнасцю дадзенага вщу дзейнaсцi «знахарау» для нaсельнiцтвa: «Ныхто нычого нэ зробiть бэз знахора, ведзьмуу, знахориу» [21, с. 123]. Важнасць варажбы дадзенага тыпу знаючых выступала не толью iснaвaннем яе як асобнай практыю. Варажба з'яулялася непасрэднай часткай большащ абрадау, яюя прaводзiлiся «знахарамг». Напрыклад, вырываючы «завiтку», спачатку не-
aбxоднa было дaведaццa, xто яе зрaбiy, перaд тым як непaсрэднa прыстутаць дa дзеянняу. Гэтыя здольнaсцi, як кaзaлaся вышэй, нa думку нaсельнiцтвa, дaсягaлiся прaз сувязь з нячыстaй сiлaй, тaмy меркaвaлaся, што кожны «знахар» можa вaрaжыць. Гэтa пaдцвярджaеццa i мaтэрыялaмi тля-выx дaследaвaнняy. Тaк, у Лельчыцкiм рaëне яшчэ зaрaз пaмятaюць тaк звaнyю «Саламяную бабу», aб якой пiшa y першaй трэцi 1920-x гг. С. ШaУковiч: «Haогyл шaптyxaм, гaдaльшчыцaм вельмi ве-рaць. Ha xyтaры Сярэдшя Печы жыве «Сaломеннaя бaбa». Яга гaдaе нa сaломе, i дa яе шмaт пры-прыxодзiць шроду зa дзесяткi вëрст» [22, с. 44]. Пры гэтым iнфaрмaнтaмi ayтaрa aдзнaчaеццa, што «Сaлaмянaя бaбa» не толью вaрaжылa: «У нас у дзярэут было й баба-ворожка ворожыла i на солому гадала, i ворожыла, i воду давала (г.зн. лячылa - ay^)» [Ф.В.1].
У гантэксце дaследyемaй тэмы неaбxоднa зaкрaнyць тaксaмa iснyючы y лiтaрaтyры тэрмiн «прaфесiйнaе чaрayнiцтвa», якi упершыню выкaрыстоУвaе А.Я. Бaгдaновiч у свaëй прaцы [23, с. 134]. Услед зa iм у некaторыx ^a^x «прaфесiйныя чaрayнiкi» выдзяляюццa y сaмaстойны тып «знаючых». Мiж тым А.Я. Бaгдaновiч меу нa yвaзе тое, што прaдстayнiкi пэyныx зaняткay твшны вaлодaць знaxaрскiмi ведaмi для пaспяxовaсцi свaëй дзейнaсцi. Haдзяленне звышнaтyрaльнымi здольнaсцямi прaдстaУнiкоУ пэyныx прaфесiй i зaняткay: млынaрa, пaстyxa, пчaлярa, кaвaля, страд, мyзыкi i многix шшыгс [7, с. 437-477] вa yсxоднix слaвян (i не толькi ix) добрa дaследaвaнa i звязaнa з уяуленням^ xaрaктэрнымi для сялянскix су^ль^^у, aб вaлодaннi мaгiчнымi ведaмi людзьм^ якiя нечым aдрознiвaлiся aд «сярэднестaтыстычнaгa» чaлaвекa. Тaк, П.В. Шэйн aдзнaчaе: «бaгaчы мiж сялянaмi [...] кaрыстaюццa y свaiм aсяроддзi дурной рэпутацыяй; ix лiчaць вaл-шэбнiкaмi, чaрaдзеямi, прaдayшымi свaю душу нячыстaй сше. [...]. Беднякi ж з сялян дyмaюць, што яны aд тaго бедныя, што не могуць aбaрaнiць сябе aд шкоды, нaнaсiмaй нячысгай сiлaй» [14, с. 306]. üa прычыне xaрaктaрa свaix ведay, a мешв^ прaз сувязь з нячысгай сiлaй тaкiя людзi aд-носшся дa тыпу «знахарау», aдпaведнa пры гэтым яны мaглi выконвaць i шшыя фyнкцыi, xa-рaктэрныя для дaдзенaгa тыпу «знаючых». Крынiцы прaмa yкaзвaюць нa гэтa: «Адзiн млытар ве-дay, як можнa тамень усцягнуць нa млын. [...] А быу тут iншы млынaр, яю нiяк не мог усцягнуць тамень у свой млын, што ш рaбiy. Пaклiкay тaды гэтaгa знaxaрa, дay тры рyблi, нaпaiy гaрэлкaй, i не прaйшло й Ta^i^i, як ëн пaдняy жэрнay та вятрaны млын. А гэтa yсë aд тaго, што ëн ужо зтае. Мяркyеццa, што Удaчлiвы млышр знaеццa з нячыстaй сiлaй» [17, с. 75]. Тaкiм чынaм, выдзяляць «прaфесiйнaе чaрayнiцтвa» як aсобны тып знaючыx безпaдстayнa.
Тaк выглядaлa трaдыцыйнaя тыпaлогiя носьбiтaУ знaxaрскix ведay m тэрыторыi Белaрyскaгa Пaлесся y ганцы XIX - першaй трэцi XX ст. У пaзнейшы чaс у рaзглядaемым пытaнi aдбылiся знaчныя змены. Яны былi выклiкaны iмклiвымi сaцыяльнa-экaнaмiчнымi i кyльтyрнa-дyxоУнымi зменaмi y жыцщ нaсельнiцтвa дaдзенaгa рэгiëнy: кaлектывiзaцыяй, iндyстрыялiзaцыяй, yрбaнiзa-цыяй нaсельнiцтвa, стaнayленнем сетю медыцынскix, aдyкaцыйныx i кyльтyрныx усноу, ствaм чaго з'яyлялaся рaспayсюджвaнне мaтэрыялiстычнaгa светaпоглядy. Дaдзеныя прaцэсы вы-клiкaлi знaчныя зменыу y знaxaрстве, у тым лiкy i y тыпaлогii «знаючых». Перш зa yсë aдбывaюц-цa змены сярод сaмix тыпay носьбiтaУ знaxaрскix ведay. Ha^a^^ XX ст. прaктычнa поУнaсцю зшгае дрyгi тып «знаючых» - «знахары», пaколькi ix aсноУныя фyнкцыi y вынiкy вышэйaдзнaчa-ныx прaцэсay стрaцiлi свaю aктyaльнaсць. Дa гэтaгa можш дaдaць перaследaвaнне носьбiтay зта-xaрскix ведay, перш зa yсë «знахарау», з боку aфiцыйныx yлaд, aж дa крымiнaльнaй aдкaзнaсцi. Усë гэтa знaчнa знiзiлa стaтyс дaдзенaгa тыпу «знаючых» i зрaбiлa зaнятaк знaxaрствaм мaлaпрэс-тыжным. Haпaчaткy XXI ст. iнфaрмaнты aдзнaчaюць знiкненне тaкix людзей: «А xто тaкiя знaxa-ры? - У нас тута не маека. Булы, ужэ паумiралi. Ну воны тожа отроблялi людзям, узнавалi, колштя людзг» [Д.МХ]. Пры гэтым змянiлaся стауленне дa дaдзенaгa тыпу «знаючых». У ганцы XIX - першaй трэцi XX ст., як было пaкaзaнa вышэй, aсyджaлaся толью негaтыyнaя дзейнaсць «знахарау», a сaмa нaяyнaсць мaгiчныx ведay, нaвaт прaз сувязь з нячыстaй сiлaй, не лiчылaся aдмоУнaй. Ha прaцягy XX ст. aдбывaеццa мaтэрыялiзaцыя i дyaлiзaцыя светaпоглядy нaсельнiцтвa, вынiкaм чaго стaлa негaтыyнaе стayленне дa «знахарау» мешв^ прaз ix мяркуемую сувязь з нячысгай сiлaй. Пaдчaс пaлявыx дaследaвaнняy ayтaрa чaсткa aпытвaемыx iнфaрмaнтaк aдмayля-лaся рaскaзвaць нaвaт шырокa бытaвayшыя рaней прысyшкi, бо гэтa, m ix думку, грэшнa. Пa arn-лaгiчнaй прычыне многiя зaрaз негатыут стaвяццa дa вaрaжбы: «Я будушчэ нэ хочу, нэ хочу й му-тыты, нэ хочу й казаты» [Б.А.С.]. Вышгам гэтага CTara нежaдaнне молaдзi yспрымaць веды дaдзенaгa тыпу «знаючых». Пры гэтым сaмi «знахары» чaстa aдмayлялiся перaдaвaць свaе веды, нaвaт нягледзячы нa просьбы. Haпрыклaд, aднa з нямногix сyстрэтыx нaмi «знахарак» рaспaвялa ayтaрy, што не жaдaе перaдaвaць свaе веды унуку, нягледзячы нa яго жaдaнне. «У мяне унучак от таю высою, здаровы, ка: «Баба, ты ж мне перадасi»? Я ку: «Нтаму. Не хачу»« [В.Е.А.]. Шогул, amira^M нaмi «шаптухг» кaтэгaрычнa aдмayляюць нaяyнaсць yсялякix кaнтaктay з нячысгай 24
сшай: «Я не знаю, тыя знахары, ета ж яны етаго во ... Есць так шо кажуць, шо прыробляюць, а тыя одробляюць. Я етаго тчога не знаю. Я iм i не веру. Я знаю шо я шапчу од Бога, по Божаму, а тэ знахарство ужэ, то оно мо ужэ...» [М.А.1.]. Сярод насельнщтва Беларускага Палесся, асаблiва сярод маладых людзей, шырока распаусюдзшся погляды на тыпы «знаючых» у межах дуалютыч-нага падыхода «знахар - чараушк», чаму у значнай ступеш садзейнiчаюць СМ1 i медыя (асаблiва тэлебачанне). Як вынiк, распаусюдзшся i новыя назвы, якiя характарызуюць тыпы носьбгау зна-харскiх ведау. Напрыклад, слова «калдун», якое у пачатку ХХ ст. практычна не згадваецца у крынiцах, аднак ужо у канцы 1920-х гг. пачынае сустракацца побач з традьщыйнымi назвамi [10]. Распаусюджванню новых назвау садзейнiчала таксама пашырэнне мiжэтнiчных кантактау у ХХ ст. З шшага боку, некаторыя назвы «знаючых» больш не ужываюцца. У прыватнасцi, гэта тычыцца «павШухт, па прычыне знiкнення дадзенай спецыялiзацыi. Сучаснае знахарства Беларускага Палесся у канцы ХХ - пачатку ХХ1 ст. прадстаулена амаль выключна першым тыпам «знаючых» -«шаптунамi», яюя захавалi частку сваiх функцый. Пражываюць яны пераважна у сельскай мясцо-васцi, а таксама невялтх гарадах. Большасць з iх з'яуляюцца жанчынамi у сталым узросце. 1н-фармантамi адзначаецца, што самiх «знаючых» стала меней у параунанш з мiнулымi часамi: «Да. Раньшэ большэ. Цяпер йе, но цяпер маладыя большэ к этаму не стрэмяцца. А раньшэ, вот як я знаю, у свае годы малыя як я была, очэнь многа. У нас у дзярэуш було мо восем бабак такх. Шо якая дзеравушка небальшая была» [А.Г.У.]. Аднак Беларускае Палессе лiчыцца сярод насельнщтва суседшх рэпёнау тэрыторыяй, дзе да нашага часу захавалася шмат носьбгау знахарсюх ведау: «Гэтыя вось Мiхалëуцъl (перасяленцы пасля аварыи на ЧАЭС з в. Мiхалёука Брагшскага)... многа сярод iх етых шаптуноу» [С.Н.А.].
Таюм чынам, на тэрыторып Беларускага Палесся традыцыйна iснавалi два асноуныя тыпы носьбiтаУ знахарсюх ведау: «шаптуны» i «знахары», яюя адрознiвалiся памiж сабой крынiцамi паходжання магiчнай сiлы i функцыямi (у адрозненш ад канцэпцыi «знахар - чараушк», дзе рознща палягае не у функцыях, а у наюраванасщ практыкi). Пры гэтым iншыя назвы, яюя ужы-валiся для характарыстыю носьбiтаУ знахарскiх ведау, не з'яулялюя абазначэннямi нейюх iншых, прынцыпова адрозных тыпау «знаючых», а з'яулялiся Удакладняльнымi характарыстыкамi двух асноуных тыпау. Дадзены падыход у тыпалогii «знаючых» дазваляе пазбегнуць блытанiны i карэк-тна штэрпрэтаваць этнаграфiчныя матэрыялы. Ён таксама прыгодны для апiсання знахарства шшых гiсторыка-культурных рэгiёнау у беларусау, аб чым сведчаць адпаведныя матэрыялы. Пры гэтым неабходна улiчваць змены сярод тыпау «знаючых» напрацягу ХХ ст., яюя заключаюцца у знiкненнi аднаго з асноуных тыпау носьбiтаУ знахарсюх ведау - «знахароу», а таксама змяненш стауленння насельнiцтва да дадзенага тыпу носьбiтаУ знахарскiх ведау, што, у сваю чаргу, патра-буе крытычнага падыходу пры аналiзе сучасных матэрыялау па дадзенай тэме.
Л1ТАРАТУРА
1. Ненадавец, А.М. Сшаю слова. Чорная 1 белая мапя / А.М. Ненадавец. - Мшск : «Выдавецтва Беларусь», 2002. -351 с.
2. Барташэв1ч, Г.А. Знахарства / Г.А. Барташэв1ч // Беларуси фальклор: Энцыклапед^1я : у 2 т. / Рэдкал.: Г.П. Пашкоу [1 1нш.] - М1нск : БелЭн, 2005. - Т.1: Акапэла - Куцця. - С. 547.
3. Романов, Е.Р. Белорусский сборник. Вып. V. Заговоры, апокрифы, духовные стихи / Е.Р. Романов. -Витебск: Типолитография Г.А. Малкина, 1891. - 450 с.
4. Замовы / Уклад., астэм. тэкстау, уступ. арт. 1 камент. Г.А. Барташэв1ч; рэдкал.: А.С. Фядос1к (гал. рэд.) [1 шш.] - Мшск : Беларуская навука, 2000. - 597 с.
5. Райан, В.Ф. Баня в полночь: исторический обзор магии и гаданий в России / В.Ф. Райан; пер. с англ. -М.: Новое литературное обозрение, 2006. - 720 с.
6. Торен, М.Д. Русская народная медицина и психотерапия / М.Д. Торен. - СПб.: Литера, 1996. - 496 с.
7. Народная демонология Полесья: Публикации текстов в записях 80-90-х гг. ХХ века / Сост. Л.Н. Виноградова, ЕЕ. Левкиевская. - М.: Языки славянских культур, 2010. - Т.1 : Люди со сверхъестественными свойствами. - 648 с.
8. Мазуркев1ч, Л.М. Лексжа народнай медыцыны Усходняга Палесся : дыс. ... канд. фшал. навук. / Л.М. Мазуркев1ч. - Мазыр, 2002. - 149 с.
9. Чалавек: тэмат. слоун. / Нац. акад. навук Беларус1 / 1н-т мовазнауства 1мя Я. Коласа; склад. В.Дз. Астр-эйка [1 шш.]; навук. рэд. А.П. Кунцэв1ч, А.А. Крывщш. - Мшск : Бел. навука, 2006. - Ч.-16. - 573 с.
10. Сержпутоусш, А.К. Прымх1 1 забабоны беларусау-палешукоу / А.К. Сержпутоусш; прадм. У.К. Кась-ко ; Мастак В.Р. Мшчанка. - Мшск : Ушверсггэцкае, 1998. - 301 с.
11. Lud bialoruski na Rusi Litewskiej / przez Michala Federowskiego. - Krakow: Wydawnictwo komisyi antropologiczney Akademii umiej§ntnosci w Krakowie, 1897. - T. 1: Wiara, wierzenia: przes^dy ludu z okolic Wolkowyska, Slonima i Sokolki. - 509 s.
12. Жук, У. Саштарна-бытавы стан вёси Дуброва, Лельчыцкага сельсавету Мазырскае aKpyri / У. Жук, П. Панкоу // Наш край. - 1929. - №2. - С. 43-49.
13. Сицинский, А.А. Акушерская помощь в Минской губернии (1880-1889) / А.А. Сицинский. - СПб : Типография П.П. Сойкина, 1893. - 217 с.
14. Шейн, П.В. Материалы для изучения быта и языка русскаго населения Северо-Западного края / П.В. Шейн - СПб.: Типография имп. Академии Наук, 1902. - Том III.— 536 с.
15. Пяткевiч, Ч.Г. Рэчыцкае Палессе / Ч.Г. Пяткевiч; уклад., прадм. У. Васiлевiча; Пер. з пол. Л. Салавей i У. Васiлевiча. - Мшск : Беларуси кшгазбор, 2004. - 672 с.
16. Булгаковский, Д.Г. Пинчуки. Этнографический сборник : песни, загадки, пословицы, обряды, приметы, предрассудки, поверья, суеверья и местный словарь / Д.Г. Булгаковский // Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. - Т. XIII. - Вып. 3. - СПб., 1890. - 200 с.
17. Материалы по этнографии Гродненской губернии / Под ред. Е.Р. Романова. -Вильно : Русский почин, 1911 - 238 с. - Вып. 1.
18. Климчук, Ф.Д. Духовная культура Полесского села Симоновичи / Ф.Д. Климчук // Славянский и балканский фольклор. Этнолингвистическое изумение Полесья. - М.: Индрик, 1995 - С. 335 - 380.
19. Сержпутовский, А.К. О завитках в Белоруссии (очерки о жизни крестьян южной полесской части Слуцкого уезда Минской губ.) / А.К. Сержпутовский // Живая старина. - 1907. - Вып. 1. - С. 33 - 38.
20. Довнор-Запольский, М.В. Белорусская свадьба и свадебные песни. Этнографический этюд / М.В. Довнор-Запольский. - Киев : Типография А. Дивиденко. - 38 с.
21. Гура, А.В. Материалы к полесскому этнолингвистическому атласу / А.В. Гура, О.А. Терновская, С.М. Толстая // Полесский этнолингвистический сборник. Материалы и исследования. - М : Наука, 1983. - С. 49153.
22. Шауковiч, С. Некаторыя вести аб Тонесим сельсавеце Тураускага раёну / С. Шауковiч // Наш край. -1929. - №4. - С. 42 - 45.
23. Богданович, А.Е. Пережитки древнего миросозерцания у Белорусов: этнографический очерк / А.Е. Богданович. - Гродно : Губернская типография, 1895. - 189 с.
Cnic шфармантау
К.Ф.М. - Кузьм1ч Федора Мартынауна, 1923 г.н., в. Баландз1чы 1ванаускага раёна.
С.Е.П. - Сасноуская Ева Паулауна, 1938 г.н., г.п. Лельчыцы Лельчыцкага раёна.
К.Я.1. - Кудзшь Ядв1га 1ванауна, 1925 г.н., г.п. Лельчыцы Лельчыцкага раёна.
О.А.П. - Оменчук Аляксандра Паулауна, 1935 г.н., в. Моладава 1ванаускага раёна.
A.А.У. - Астапов1ч Анастаыя Уладз1м1рауна, 1931 г.н., вёска Дуброва Лельчыцкага раёна.
Б.Л.К. - Барысюк Лщз1я Карпауна, 1928 г.н., в. Стрэльна 1ванаускага раёна.
Ф.В.1. - Фщнер Вольга 1ос1фауна, 1929 г.н., в. Грэбеш Лельчыцкага раёна.
Д.М.1. - Дзешсов1ч Марыя 1ванауна, 1934 г.н., в.Альманы Столшскага раёна.
Б.А.С. - Белаус Антанша Сямёнауна, 1940 г.н., в. Чорнава Пшскага раёна.
B.Е.А. - Васкалей Ерына Аляксандрауна, 1941 г.н., в. Чорнава Пшскага раёна.
М.А.1. - Мароз Алена 1гнацьеуна, 1937 г.н., в. Маркоускае Лельчыцкага раёна.
А.Г.У. - Астапов1ч Ганна Уладз1м1рауна, 1950 г.н., г.п. Лельчыцы Лельчыцкага раёна.
C.Н.А. - Смалярова Надзея Арцёмауна, 1937 г., в. Баец Буда-Кашалёускага раёна.
THE TYPES «KNOWING» IN BELARUSIAN POLESIE AND THEIR CHANGES
IN XX - EARLY XXI CENTURY
V.A. HANCHAR Summary
Article is based on published ethnographic materials, and also own field researches of the author. In work are considered types of «witch doctors» in Belarusian Polesie in the XX - beginning XXI century. The author identifies two basic types of witchcraft knowledge carriers in the region: «shaptunow» i «zna-haraw», who differed in sources of origin of magical powers and functions. Conclusions about changes in these types of «witch doctors» in the XX - beginning XXI century under the influence of socio-economic and cultural processes that occurred in this region in the XX century.
© Ганчар У.А.
Поступила в редакцию 12 апреля 2011 г.
