32Samarkand branch of Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022 Tashkent State Agrarian University Theoretical and Practical Principles of Innovative Google Scholar indexed_Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan
TURLI NO'XAT NAVLARI URUG'LARINING DALA UNUVCHANLIGI
Z.Bobokuloy
TDAU Samarqand filiali o'qituvchisi, q.x.f.d (PhD)
P.Bobomirzayev
TDAU Samarqand filiali dotsenti, q.x.f.d (DSc)
M.Avazov
TDAU Samarqand filiali magistranti
M.Narbayeva
TDAU Samarqand filiali magistranti
ANNOTATSIYA
Respublikamizda g'alla ekinlaridan bug'doy bilan bir qatorda don-dukkakli ekinlarning mahsuloti ham muhim o'ringa ega. Don-dukkali ekinlar orasida O'zbekistonda qadimdan lalmi yerlarda no'xat ekib kelingan. No'xat doni tarkibida 20-30 % oqsil, 50-60 % uglevod, 7 % gacha moy va B guruh vitamin hamda minerallar bo'lib, uning ozuqaviylik qiymati 78 % ni tashkil qiladi.
Ushbu maqolada turli no'xat navlarini urug'larining dala unuvchanligiga ekish sxemalarining ta'siri o'rganilgan va xulosalar berilgan.
Kalit so'zlar: Almashlab ekish, no'xat, dukkakli-don ekinlari, nav, dala unuvchanligi, oqsil, ekish muddati, ekish sxema, tuproq unumdorligi.
ABSTRACT
In our republic, in addition to steam from grain crops, the products of grain and leguminous crops have an important place. Among grain-legume crops, peas have been grown in dry lands in Uzbekistan since ancient times. Chickpeas contain 2030% protein, 50-60% carbohydrates, up to 7% oil and B group vitamins and minerals, and its nutritional value is 78% In this article, the effect of sowing schemes on the field fertility of seeds of different chickpea varieties is studied and conclusions are given
Keywords: Crop rotation, chickpea, leguminous crops, variety, field fertility, protein, planting time, planting scheme, soil fertility
October 5-6
321
Kirish. Keyingi yillarda butun dunyoda aholining to'yimli, serhosil va ekologik sof, turli xil arzon oziq-ovqat mahsulotlariga bo'lgan ehtiyojini yanada to'liq qondirishga katta e'tibor qaratilmoqda.
Dunyo aholisi soni shiddat bilan o'sayotgan, oziq-ovqat va qishloq xo'jalik mahsulotlariga ehtiyoj tobora ortib borayotgan hozirgi sharoitda xalqimizni qishloq xo'jalik mahsulotlari bilan yetarlicha ta'minlash borasida agrar sohadagi islohotlarni yanada chuqurlashtirish, oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan tadbirlarning samarali tizimini yaratishni taqozo etadi.
So'nggi yillarda Respublikamizning barcha hududlarida iqlimning global isishi qishloq xo'jalik ekinlari, shu jumladan dukkakli don ekinlari o'sish va rivojlanishining eng ma'sul bosqichlarida havo haroratining (20-45 0C) keskin ko'tarilishi, sug'oriladigan yerlarda sug'orish suvlarining tanqisligi, havo hamda tuproq qurg'oqchiligining tez-tez yuzaga kelishi bu dukkakli don ekinlarning o'sish va rivojlanishi tuproqda namlik va oziqa moddalar tanqisligi hamda yuqori havo xarorati yuzaga kelgan bir sharoitda o'tishi, bu ekinlardan barqaror yuqori va sifatli hosil yetishtirishga to'sqinlik qilmoqda, shu sababli tashqi muhitning noqulay sharoitlariga (yuqori harorat, qurg'oqchilik), kasallik hamda zararkunandalarga chidamli dukkakli don ekinlarining yangi navlarni yaratish va yaratilgan navlarning yetishtirish agrotexnologiyasini ishlab chiqish bugungi kunning o'ta dolzarb vazifalaridan biridir.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili: No'xat yetishtirish oqsil masalasi bilan birga, don yetishtirishni ko'paytirish, tuproq unumdorligini oshirishni hal etishga yordam berib, ekologik toza mahsulotlar olishni ta'minlaydi [1].
Dukkakli don ekinlaridan keyin ekiladigan barcha qishloq xo'jalik ekinlari yaxshi samara beradi. Fermer xo'jaliklarida bedaning o'rnini qoplash vazifasini bemalol dukkakli don ekinlari bajarishi mumkin. Ular birinchi navbatda tuproq unumdorligini yaxshilashga, ikkinchidan aholini qimmatli, oqsilga boy mahsulotlar hamda chorvachilikni to'yimli yem-xashak bilan ta'minlashga xizmat qiladi [2].
Ma'lumki, no'xat navlaridan yuqori hosil va sifatli urug'lik yetishtirishda asosiy agrotexnologik tadbirlardan biri urug'larni o'z vaqtida va me'yorida ekish orqali sog'lom maysalarni undirib olish hisoblanadi. Chunki, kuzda ekilgan no'xatning o'sishi, rivojlanishi, qishga chidamliligi va boshqa hosilga ta'sir qiluvchi omillar orasida kuzgi ekish muddati muhim ahamiyatga ega [3].
Har bir mintaqada kuzda no'xat urug'ini ekish tuproq-iqlim sharoitidan kelib chiqqan holda, maqbul muddatlarda o'tkazilishi,
urug'ni bir tekis undirib olish, qishki tinim davriga kirish uchun
October 5-6
tayyo^ariik holatining yaxshi o'tishi, me'yorida qishlashi undan yuqoгi hosil olinishini ta'minlaydi. Mintaqa uchun no'xat ekini ekish muddatidan juda eгta ekilganda kuzdagi issiq havo haгoгati va tuproqdagi namlikdan o'simliklaг unib chiqib, natijada maysalari qishda hamda erta bahoг oldidan bo'ladigan sovuqdan zararlanishi mumkin. Kech kuzda ekilgan no'xat umg'i buгtgan holda unib chiqish arafasida qishlaydi va eгta bahoráa unib chiqadi. Haddan tashqaгi kech ya'ni qishda ekilganda esa umg' umuman unib chiqmasligi ham mumkin [4, 5].
Tadqiqot metodologiyasi Dala tajribalarida fenologik kuzatishlar va boshqa tahlillar umumqabul qilingan PSUEAITI, DDEITI, Davlat nav sinash komissiyasi va B.A.Dospexov uslublaгi bo'yicha o'tkazildi.
Umg'laming dala unuvchanligi, tup soni (amal-o'suv davri davomida ikki maгta, ya'ni amal-o'suv davri boshida hamda oxirida 1-chi va 3-chi takrorlanishlardagi barcha variantlarda) aniqlandi.
Hosildoгlik bo'yicha olingan ma'lumottoga B.A.Dospexovning dispeгsion tahlil usulida ishlov berildi.
Tahlil va natijalar. Olib borgan tajribalarimizda kuzda har xil ekish muddati va chuquriiklari umg'laming dala unuvchanligiga sezilarii ta'siг ko'гsatdi.
Tadqiqot natijalari tahliliga ko'гa, Yulduz navi noyabr oyining ikkinchi dekadasi (20.11)da ekilganda ekish chuqurligiga bog'liq holda umg'laming dala unuvchanligi eng yuqori 82,9-89,7 % ni tashkil etgan bo'lsa, mos holda Uzbekistanskiy-32 navida 83,3-89,1 % ni, Lazzat navida 82,2-87,7 % ni tashkil etdi.
Kuzda ekilgan no'xat umg'larining dala unuvchanligi yuqori bo'lishi noyabr oyining uchinchi dekadasi (30.11)da ekilgan variantla^a kuzatilib, bu ko'reatkich Yulduz navida 86,7-92,3 % ni, Uzbekistanskiy-32 navida 84,8-90,7 % ni, Lazzat navida 83,3-88,6 % ni tashkil etdi. Tajribada Yulduz navi dala unuvchanligi yuqori bo'lib ekish chuquriigi va muddatlari bo'yicha Uzbekistanskiy-32 navidan 1,1-1,6 % ga va Lazzat navidan 3,3-4,6 % ga yuqori bo'lishi kuzatildi.
Kuzda ekilgan no'xat navlari dala unuvchanligiga ekish chuquriigi sezilarii ta'sñ ko'reatdi. Bu ko^satkich Yulduz navida noyabr oyining ikkinchi dekadasi (20.11)da 3-5 sm chuqurlikda ekilganda 85,9 % ni, 6-9 sm chuqurlikda ekilganda 89,7 % ni va 10-12 sm chuquriikda ekilganda 82,9 % ni tashkil etgan bo'lsa, mos holda noyabr oyining uchinchi dekadasi (30.11)da ekilganda ekish chuqurligi variantlari bo'yicha 87,4 %, 92,3 %, 86,7 % ni; 10 dekabráa ekilganda esa 80,7 %, 85,5 %, 80,0 % ni tashkil etdi. Ushbu ko'reatkich bo'yicha ekish chuquriigining dala unuvchanligiga ta'siri Uzbekistanskiy-32 va
October 5-6
Samarkand branch of Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022 Tashkent State Agrarian University Theoretical and Practical Principles of Innovative Google Scholar indexed_Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan
Lazzat navlarida ham mutonosib holda Yulduz naviga nisbatan biraz past ko'reatkichga 76,7-90,7 % ga erishildi.
Umg'laming dala unuvchanligiga kuzgi ekish muddati va ekish chuquñigining ta'siri o^ganilganda eng yuqori ko'reatkich noyato oyining uchinchi dekadasi (30.11)da 6-9 sm chuquгlikda ekilgan variantda, navlaг bo'yicha esa Yulduz navida kuzatilib 92,3 % gacha bo'lishi namoyon bo'ldi. Bunda 1 gektaráagi o'nib chiqqan ko'chatlaг soni 249 ming donani tashkil etdi.
No'xat umg'larining unuvchanligi uning ekish muddati va ekish chuquriigiga bog'liq bo'lishi bilan bñga navlaming biologik xususiyatlariga ham bog'liqligi tajгibada namoyon bo'ldi. Dala unuvchanligi nav^ bo'yicha Uzbekistanskiy-32 va Lazzat navlaгiga nisbatan Yulduz navida yuqori bo'lishi Yulduz navi umg'larining yirik, ya'ni 1000 ta donning massasi Uzbekistanskiy-32 naviga nisbatan 53,0-59,8 gramm va Lazzat naviga nisbatan 125,1-130,9 gramm og'n bo'lishi, unda zaxira oziq moddalaг ko'p bo'lishi bilan izohlanadi.
Tadqiqotlarimizda mug'to ekish chuquгligining ko'chatlaг soniga ta'siri tahlil etilganda ko'гsatkicЫaг, egгi chiziqli tavsifga ega bo'lib, ekish chuquriigining 6-9 sm ortib boгishida ko'chat sonining ko'payishi va aksincha, ekish chuquñigming keyingi ortishida kamayishi statistik isbotlandi va bu tendensiya navla^a bog'liq emasligi o'z aksini topdi.
Xulosalar. Xulosa qilib aytganda, SamaTqand viloyatining sug'oriladigan bo'z tupгoqlaгi shaгoitida no'xat navlari uгug'laгining dala unuvchanligi noyabг oyining ikkinchi dekadasi (30.11)da 6-9 sm chuquriikda ekilganda eng yuqoгi ko'reatkichga eгishildi. Bu ekish chuquгligi va muddatida nisbatan boshqa variantlaMa unuvchanlik kamayishi 3-5 sm chuquгlikda ekilsa qishki sovuqdan zaгaгlansa, chuquггoq ya'ni 1012 sm chuquгlikda ekilsa urng'dagi zahiгa oziq moddalaming yetishmasligi sababli unuvchanlik past bo'lishiga ta'sñ etishi kuzatildi. Bundan tashqaгi ekish muddatlari noyabг oyining uchinchi dekadasi (30.11)dan oldinroq ya'ni noyabг oyining ikkinchi dekadasi (20.11)da ekilganda o'simlik uгug'laгi bo'гtgan holda tupгoq yuzasiga yaqinraq chiqib qishda ko'pгoq zaralansa, kechroq muddat dekabг oyining birinchi dekadasi (10.12)da ekilgan vaгiantlaгda urng' endigina bo'гta boshlaganda sovuqqa ta'sirchan bo'lib unuvchanligi pasayishi kuzatildi.
REFERENCES
1. Atabayeva X.N., Xudoyqulov J.B. "O'simlikshunoslik" -Toshkent, Fan va texnologiya, 2018. - 132-133 b.
2. Xoliqov B. Ye^a ham, feme^a ham foyda. // O'zbekiston qishloq xo'jaligi. Toshkent. 2017. - №5.-10-11 b.
October 5-6
324
3. Hamdamov I., Mustonov S., Bobomurodov Z. Sug'oriladigan yerlarda no'xat yetishtirishning ilmiy asoslari. Monografiya. Toshkent-2007. - 106 b.
4. Bobokulov Z.R, Bobomurodov Z.S. Productivity Of Chikpea Varieties And The Effect Of Different Planting Times And Depths On Grain Quality Indicators. NVEO-NATURAL VOLATILES & ESSENTIAL OILS Journal| NVEO, 7524-7532
5. Bobomuradov Z.S, Bobokulov Z.R. NO'XAT EKININING O'ZIGA XOS XUSUSIYaTLARI (Fermerlarga kichik maslaxat). EVELOPMENT ISSUES OF INNOVATIVE ECONOMY IN THE AGRICULTURAL SECTOR, 989-992.
6. Botirov, A., & Arakawa, O. (2022). THE INTERACTION OF ROOTSTOCKS, WATER AND SOIL HUMECTANTS AND YOUNG APPLE TREE GROWTH. Academic research in educational sciences, 3 (Speical Issue 1), 43-56.
7. Alisher Botirov, Baxodir Ochilov, & Furqat Hasanov (2022). ILMIY-TAJRIBA STANSIYASINING SO'NGI YILLARDAGI STATISTIK KUZATUVLARI. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2 (2), 202-207.
8. Алишер Эркинович Ботиров, Улугбек Матниёзович Бойжонов, Гулрабо Абдуллаевна Рустамова, & Норцул Муродилло Угли ^уйсинбоев (2022). ШАФТОЛИНИНГ ТУРЛИ НАВЛАРИНИ КАСАЛЛИК ЗАРАРКУНАНДАЛАРГА ^АРШИ ЧИДАМЛИЛИГИНИ УРГАНИШНИНГ ИЛМИЙ АСОСЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3 (7), 176-182.
9. Bobokulov, Z., & Botirov, A. (2022). TEACHING AGRICULTURAL SCIENCES: ESSENCE AND TEACHING TECHNOLOGY. Jilin Daxue Xuebao (Gongxueban)/Journal of Jilin University (Engineering and Technology Edition), 42(03):12-17. https://nlindaxuexuebao.com/details.php?id=DOI:10.176Q5/OSF.IO/SWCTZ
October 5-6
