TROPIKALÍQ MIYWELERDIŃ TÚRLERI HÁM QOLLANÍWÍ,XIMIYALÍQ QURAMÍ HAQQÍNDA ULÍWMA MAǴLÍWMATLAR Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES A

TROPIKALÍQ MIYWELERDIN TÚRLERI HÁM QOLLANÍWÍ,XIMIYALÍQ QURAMÍ HAQQÍNDA ULÍWMA

MAGLÍWMATLAR.

Kamalova Aysulw

Berdaq atindagi QMU, Ximiya texnologiya fakulteti, Aziq-awqat texnologiyasi qanigeligi studenti

https://doi.org/10.5281/zenodo.14235118

ARTICLE INFO

Received: 19 th November 2024 Accepted:20th November 2024 Published:28th November 2024

KEYWORDS durian, C vitamin,Organimiz, kompot, xosh iyisli , banaan, ananas, kivi, mango, Noni, Papaya, Duryan, ajdarqa miywesi, ramvutan Mango, Mangostin ham Marakuyay, Shaqli qawin, pomelo, fezalis.

ABSTRACT

Usi maqalada tropikaliq miyweler haqqinda hám olardin Jana túrlerinin insanga paydali hám ziyanli, vitaminlerge bay túrleri boyinsha magliwmatlar berilgen. Miyweler haqinda uluma mag'lumat tu'sindirip berilgen.

Tropikaliq miywelerge - tropik mámleketlerde jetilistiriletugin banaan, ananas, kivi, mango, Noni, Papaya, Duryan, ajdarqa miywesi, ramvutan Mango, Mangostin hám Marakuyay, Shaqli qawin, pomelo, fezalis miyweleri kiredi. Tropik miyweler Ózbekistanga tiykarinan tropik mámleketlerden import qilinadi (Hindiston, Kuba, Meksika, Vyetnam, Kavkazdiñ Qara teñiz boylarinda, Azerbayjan hám basqalardan).

Banaan. Banaanniñ watani Qubla Hindistan esaplanadi. Ol Afrika hám Aziyaniñ tropika hám subtropika zonalarinda hámde Latin Amerikasi mámleketlerde jetistiriledi. Banan kóp jilliq ósimlik bolip, olar tuximnan emes tamirinan kóbeytiriledi. Bul miyweni jetistiriw hám kóbeytiw ushin tropikaliq hawa-rayi, kóp mugdarda quyash nuri hám suw, aziqliq zatlarga bay topiraq kerek boladi. Banan miywesi gúllegennen keyin úsh ayda pisip jetiledi. Hár bir gúlden 200-300 ge shekem banaan miywesi jetledi. Dáslep miywe tuwri formada boladi. Keyin banan miywesi quyashqa qaray ósiwi nátiyjesinde yarim ay formasina kiredi. Basqa miywelerden parqi banan bir yilda 3 márte zúráát beredi. Miywesiniñ hár biriniñ ortasha awirligi 180 gramdi quraydi. Banan miyweleri jasil halinda úzip alinadi. Keyin jetiliwi ushin arnawli zavodlarga jiberiledi. Sonnan keyin sawdaga shigariladi .Bananda awqatti siñiriwdi jaqsilaytugin pektin zatlari, miywe piskende qantqa aylaniwshi kraxmal, beloklar, uglevodlar (tiykarinan saxaroza), alma kislotasi, Bi, B2, B6, PP, A vitaminleri bar. C vitaminine bay boliwi bazi citrus miywelerden qalispaydi: pisken miyweniñ 100 gramminda 8-12 g C vitamini bar. Banan quramina kiriwshi antioksidantlar hám aminokislotalar organizmdi qorgaydi, immunitetti jaqsi kóteredi. Bananda kalciy, magniy, natriy, fosfor, temir hám kóp mugdarda kaliy duzlari bar. Banan organizmdegi kalciydi uslap qaladi, ol sidik penen birge shigip ketpey, organizmde qaladi hám suyaklerdiñ bekkemlesiwine járdem beredi. Quramindagi kóp mugdardagi kaliy sport penen shugillaniwshilarga ayaq bulshiq etleriniñ tartisip qaliw jagdaylarin aldin aliwda járdem beredi, sonday-aq júrek-tamir iskerligin jaqsilaydi , infarkt hám insult keselliklri qáwpin kemeytiredi qan basimi (gipertoniya) keselligin emlewde

járdem beredi. Quraminda suw hám uglevodtan ibarat. Belok júdá kem, al may málim mugdarda gana bar, ol ishek mikroflorasin jaqsilaydi. Bananlar túskinlikke qarsi gúresiwde járdem beredi, sebebi onda kóp mugdarda triptofan zatlari bolip, Serotonin -baxtiyarliq gormonin islep shigaradi. Soniñ ushin banan jep keypiyatiñizdi añsat kóteriw múmkin. Ol ishek kesellikleri asqazan hám on eki barmaq ishektegi keselliklerdi emlewde jeñil súrgi dári sipatinda qollaniladi. Banan stomatitti emleydi ondagi paydali efedrin zarlari orayliq nerv sistemasin tinishlandiradi, qandagi qantti kóteredi. Bananlar hátteki kishi jastagi balalarda allergiya bermeytugin miywe esaplanadi.

Ananas banan siñari bizge tropika mámlekatlerden keltiriledi. Miywesi suwli, sari-qoñir reñli, ashqiltim (nordon) dámli, jagimli, quraminda qand kóp (12-15%) 0,6-1,2% kislota bar. A, B, C vitaminlerge bay. Ananas tabiyiyliginshe hám konserva jagdayinda paydalaniladi. Miywesi as siñiriw processin jaqsilaydi. Quraminda beloklardi idiratiwshi bromelin zatlari bar. Evropa mámleketlerinde bromelinnen aziw maqsetinde qollaniladi.

Avokado. Kórinisinen toq jasil reñ bolip iri almurtti esletedi. Bul miywe dámsiz boliwina qaramay oniñ bir qatar paydali táreplerge iye . Quraminda 35-40% tóyinbagan maylar bolip, olar maydagi xolesterin mugdarin kemeytiredi. Sonday -aq quraminda qant júdá kem bolganligi sebepli diabet kesellikleri menen awirgan keseller ushin tiykargi aziqliq esaplanadi. Tropikaliq mámleketlerde bul miyweni duz yaki limon sherbeti menen aralastirip ishiledi. Kosmetologiyada bolsa avokado sirtqi qabiginan sepkilge qarsi qural sipatinda keñnen paydalaniladi. Sonday-aq bul miywe xaliq táwipshiliginde qurtti túsiriwde qollaniladi.

Kivi. Kópshiligimizge málim bolgan bul miywe ádette tortlardi bezetiwde keñnen qollaniladi,negizinde kividiñ qurami C vitaminine (askorbin kislota)bay boladi, qan tamir keselliklerinde (tamir diywallarin bekkemleydi), insanniñ ishteyin ashiwda járdem beredi. Ilimpazlardiñ aniqlawi boyinsha 100 gramm kivide 100—150 mg askorbin kislotasi bar eken yagniy bir dana kivi jeseñ C vitaminine bolgan bir kunlik mútajlik qanaatlandiriliwi múmkin. Tropik mámleketlerdiñ xalqi shamallawdiñ birinshi belgisi payda bolgannan 1-2 dana kivi jewi arqali keselliktiñ rawajlaniwin aldin alar eken.

Dúnya júzinde ósip jetilistiretugin ájayip kórinisindegi miyweleri.

Durian (lat. Durio) - Malvovlar tuqimlasi ósimlikleriniñ 30 ga jaqin túrin óz ishine aladi. Terekler úlken, sál tarmaqlaniwshi, bárqulla jasil, tamiri tirekli hám japiraqlari ápiwayi. Gúlleri iri, aq yamasa qizil reñli bolip, tanalarinda (kauliflorya) yamasa iri shaqalarinda (ramiflorya) rawajlanadi, keshke qaray ashilip, kórshapalaklar hám pal hárreler tárepinen shañlanadi. Duryan júdá úlken miywe bolip, oniñ ólshemi 30 sm ge shekem hám awirligi 8 kg ge shekem, ústinde piramidasha tikenler menen qaplangan bolip, oniñ atamasi malayziya tilindegi "duri" - tiken sózinen kelip shiqqan. Ol aq tamirlar menen ajiratilgan 5 kameradan ibarat bolip, olardiñ hár birinde jumsaq sari yamasa sari-qizil etleri bar. Dyurianniñ jurti

Qubla-Shigis Aziya bolip, ol házirge shekem eñ kóp tarqalgan. Házirgi waqitta bul miywe Tailand, Malayziya, Indoneziya, Vetnam, Laos, Kambodja, Hindstan, Shri-Lanka hám Filippin, sonday-aq, Orayliq Afrikaniñ bir qatar mámleketleri hám Braziliyada jetistirilmekte.100 g durian quraminda :suw - 65 g,beloklar - 1,5 g, maylar - 5,3 g,uglevodlar - 23,3g,aziq-awqat talshiqlari (kletchatka) - 3,8 g,kúl - 1,1 g bar. Duriandagi vitaminlerden :Vitamin A (betakarotin) - 23 mkg,Vitamin B1 (tiamin) - 0,374 mg,Vitamin B2 (riboflavin) - 0,2 mg,Niatsin (B3 vitamin yamasa PP vitamin) - 1.074 mg Vitamin B5 (pantoten kislotasi) - 0,23 mg ,Vitamin B6 (piridoksin) - 0,316 mg,Foliy kislotasi (vitamin B9) - 36 mkg,C vitamini (askorbin kislotasi) -19,7 mg bar bolip tabiladi. Durianada makroelementler hám mikroelementlerden : K - 436 mg,Ca - 6mg,Na - 2 mg,Mg - 30 mg,F - 39 mg :Fe - 0,43 mg,Mr - 325 mkg,Cu - 207 mkg,Zn - 0,28 mg bar.

Dyurianniñ kaloriyaliligi 100 g miywesinde ortasha 147 kkal bar.Al, durianniñ mazsi hám iyisine kelgende, bul jerde ózgeshe sóz boladi. Bul miyweniñ ájayip dámi haqqinda bir-birine qarama-qarsi pikirlerdi esitiw múmkin. Miywe bir waqittiñ ózinde júdá názik tásirge iye: goza-pishiq dámge, bananniñ, mango, ananastiñ qosiliwina uqsas qaynatilgan kremniñ dámine, artiq pisirilgen papaya hám vanildiñ dámine, muzqaymaq, piyaz, pripravalar hám bananniñ aralaspasiniñ dámine, qurgatilgan xurma menen qulpinagilardiñ dámine uqsas boliwi múmkin.

Marakuya

Miywenin watani dasturiy rawishte Braziliya bolip esaplanadi. Bugingi kunde ol Qubla-Shigis Aziyada (asirese, Tailand), Qubla Afrika, Avstraliya, Gavay atawlarinda, Krasnodar ulkesinde, Qrimde de jetistiriledi,miywenin formasi dongelek yamasa oval. Sari, qizil, qizil ham jasil turleri bar. Miywe kop tuqimli juda shireli etke iye.Marakuya shiyki halda jeyiledi. Miywelerdi pishaq menen kesip, tuximlari menen birge jew en qolay usil bolip tabiladi. Maraqyuya kobinese shiyrinliklerge qosiladi, kokteyiller ham qandalat onimleri tayarlanadi. Miywelerdi toqtap atirganda, sirtina itibar beriw kerek: ol mayda boliwi mumkin, biraq pisken, ziyanlangan ham kushli togilmegen boliwi mumkin. Jetilgen marakyuya qolda seziliw kerek: eger ol salmaqli bolmasa, ol qashannan berli qurip qalgan boliwi mumkin. Geyde marakuya onin jaqin agayini granadilla menen adasip ketedi, olar sirtqi koriniste bir-birine uqsaydi, biraq maracuya kobirek otkir ta'mi ham qabiqinin qarangi reni menen ajralip turadi.Marakyuya kop mugdarda semizlikke iye bolip, kundelik talaptin 35 procenti C vitaminiga iye. Kem kaloriyaliligi (100 grammida tek 97 kaloriya) sebepli miywe har qiyli dietalarga amel etiwshiler arasinda ataqli. Adam ushin marakuyya uglevod, karotin, C vitamini, temir deregi bolip esaplanadi. Miywenin kaloriyaliligi - 100 grammga 68 kkal. Miywelerdegi

sherbet mugdari - 25-40%.Marakuyanin miyweleri jana halda paydalaniladi, ädette yarim etip kesiledi häm etin qasiqta jeydi. Marakuya miywelerinen sherbetler, likyorlar, jemler tayarlanadi, konditer onimlerinde qollaniladi, yogurt häm muzqaymaqqa qosiladi.

Mangostin

Tailand, Vetnam, Orayliq Amerika, Kambodja, Shri-Lanka Kishi miywe bolip, onin tagida sarimsaq boleklerine uqsagan näzik shiyrin gosh bar. Ayirim"sarimsaq"larda suyekler ushraydi. Mangostinning tämiyini anlatiw qiyin : ol shiyrin häm azgantay kislotali. Pisken miywelerdi koplegen paydali elementlar häm antioksidantlar alinadi. Mangostinnin qabigi qatti häm qurigan bolmawi kerek, sebebi bunday miywe buzilip ketiwi mumkin. Judä jumsaqlarin da tanlamaw kerek.Kok renli miyweler tekgana jana, bälki Vyetnam häm Tailandta da ken tarqalgan.

Juwmaq. Joqarida insan ushin paydali bolgan,miywelerdin türleri ham ximiyaliq qurami boyinsha olardin awqatlaniwda miywe ham miywe qaqlari C, P siyaqli vitaminler ham A provitamini deregi sipatinda ülken ahmiyetke iye. Insan organizmi miywe ham miywe qaqlari menen birgelikte qan ham tkanlarda siltili-kislotali ten salmaqliqti tamiyinleytugin siltili metallardin tiykargi massasin qabil etedi.Tropikaliq miyweler cellyuloza, gemicellyuloza, pektin zatlari bar bolgani sebepli, organizm ushin awqatliq talshiqlardin ahmiyetli ham bay deregi esaplanadi.

Paydalanilgan adebiyatlar dizimi

1. Kurbanbaeva.G.S,« Aziq-awqat texnologiyasi tiykarlari »Sabaqliq .NUKUS- "ILIM-NUR " -2023,414 b

2. Q. O. Dodoyev. Konservalangan oziq-ovqat maqsulotlari texnologiyasi.Toshkent. "Noshir"2009 yil.

3. R.Jo'rayev. Mevasabzavotlarni saqlash va dastlabki ishlovberish texnologiyasi, T.,2000.

4.Kurbanbayeva, G. . (2023). Innovative ways of increasing grain productivity in the agriculture. Journal of Agriculture & Horticulture, 3(9), 21-24. Retrieved from https://internationalbulletins.com/intjour/index.php/jah/article/view/1332

5.Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2024). Grain and grain structure. American Journal of Applied Science and Technology, 4(03), 29-33.https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06

6. Kurbanbaeva , G., & Dauletiyarova , M. (2024). Qoraqalpog'iston respublikasida biostimulyatorlarni boshoqli don ekinlarga qo'llash va hosildorligini oshirish. Евразийский журнал академических исследований, 4(4), 146-151.