CC BY
1CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES
JANA HAM QAQ MIYWELERNIN XIMIYALÍQ QURAMÍ ,QOLLANÍWÍ
Kalibaeva Dilnoza Daribay qizi
Berdaq atindagi QMU ximiya-texnologiya fakulteti aziq- awqat texnogiyasi qanigeligi 3- kurs studenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14202285
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 9 th November 2024 Accepted:12th November 2024 Published:21st November 2024
KEYWORDS Jana miywe, citrus miyweler, mi paydalari, pulpa. cell gemicellyuloza, pektin uglevodlar, organikaliq kislotalar hám ashitqi zatlar
Jana miyweler insan organizmi ushin zárúr elementlar bolip tabiladi. Olarda uglevod, kislota, minerallar, vitamin, hám har turli elementler bar. Olardan ayrimlari, misali, miywesinin qurami uglevodqa bay boladi.Jana hám qayta i. miyweler Jagimli dám hám iyiske iye bolip, insan organi ansat sinedi. Bul maqalada sol siyaqli miyweler hám turleri haqqinda sózJúritiledi.
Miywe hám miywe qaqlari insan awqatinda hám sanaatta qayta islewde úlken áhmiyetke iye. Miywe hám miywe qaqlariniñ awqatliq quni tiykarinan olar quramindagi uglevodlar, organikaliq kislotalar, azotli hám ashitqi zatlar mugdarina qarap aniqlanadi. Awqatlaniwda miywe hám miywe qaqlari C, P siyaqli vitaminler hám A provitamini deregi sipatinda úlken áhmiyetke iye. Insan organizmi miywe hám miywe qaqlari menen birgelikte qan hám tkanlarda siltili-kislotali teñ salmaqliqti támiyinleytugin siltili metallardiñ tiykargi massasin qabil etedi. Miywe hám qaqlar emlik qásiyetlerge de iye. Olarda cellyuloza, gemicellyuloza, pektin zatlari bar bolgani sebepli, organizm ushin awqatliq talshiqlardiñ áhmiyetli hám bay deregi esaplanadi.
Aziq-awqat ónimlerin islep shigariw sanaatinda tiykarinan, jaña miywe hám oniñ qaqlariniñ qayta islengen ónimleri qollaniladi.
Jaña miyweler dúzilisine qarap tuqimli, dáneli, qaq, citrus miyweler hám basqa toparlarga bólinedi.
Tuqimli miyweler— qabiqtan, miywe magizinan hám tuqimlar jaylasqan bes uyali tuqim bólmesinen ibarat. Bul toparga alma, almurt hám behi kiredi.
Alma — eñ kóp tarqalgan tuqimli miywe esaplanadi. Almaniñ quraminda 9% ke shekem qantlar (fruktoza kóp mugdarin quraydi), 0,2—0,7% organikaliq kislotalar (tiykarinan, alma kislotasi) 1,5% ke shekem pektin zatlar hám 5—40 mg% C vitamini, soniñ menen birge azotli hám mineral zatlar bar. Almaniñ pektin zatlari jelelewshi qásiyetine iye bolip, onnan marmelad, pastila, zefir hám jele tayarlawda paydalaniladi. Alma pisip jetiliw waqtina qarap jazgi, gúzgi hám qisqi sortlarina bólinedi.
Miyweleriniñ suwli magiziniñ ishinde ózek- tuqimi bar dánesi jaylasqan. Dáneli miywelerge alsha, shiye, qáreli, erik, shabdal hám qizil (qizil dep atalatugin puta tárizli
osimliktin miywesi) siyaqlilar kiredi. Tuqimli miyweler siyaqli, däneli miywelerde toliq pisip-jetilisiw basqishinda terip alinadi. Jetilgen miyweler jumsaq, suwli magizga iye boladi. Olardin kop mugdari keptiriw, pyure, sherbet, murabba, djem tayarlaw ushin qollaniladi.
Alsha — iyun-iyul aylarinda pisip jetiledi. Alshanin miyweleri renine qarap eki toparga bolinedi: toygin-alsha renindegi moreli häm sherbeti rensiz bolgan ashiq rendegi amoreli alshalar. Alshalar pyure, jele, murabba, sherbetler, povidlo tayarlawda, sonin menen birge keptiriwde qollaniladi.
Shiye — iyun-iyul aylarinda pisedi, quraminda kislotalar kem bolganligi sebepli dämide mazali boladi. Shiyeler magizinin toliqligina qarap Bigaro (toliq magizli ) häm Gina (jumsaq etli) turlerge bolinedi. Magizi toliq shiye pyure, pripas, murabba tayarlawda, al suwlisi bolsa jana uzilgen halinda qollaniladi.
Miywe qaqlari. Duzilisine qarap ush: tuqimlari magizi ishinde jaylasqan haqiyqiy (juzim, qaraqat, krijovnik, klyukva, brusnika, shemika), osken gul tajlarinan payda bolgan etli miywege iye bolgan jalgan (zemlyanika häm qulpinay) häm qosilip ketken kishi miywelerden quralgan (malina) toparga bolinedi.
Juzim - mazali dämli, joqari awqatliq häm emlik qäsiyetleri menen ajiralip turadi. Quramin tiykarinan glyukoza menen fruktoza quraytugin qant (12—16%), kislotalar (0,8%) häm qunli mineral zatlar quraydi. Juzimnin sortlari här qiyli bolip, tayar awqatliq, keptirilgen häm vino tayarlanatugin sortlarga bolinedi. Tayar awqatliq sortlarinin miyweleri iri, iyisi jagimli, mazasi otkir häm juda mazali emes.
Citrus miyweler — bul toparga limon, apelsin, mandarin häm greypfrutlar kiredi. Citruslilardin miyweleri qabiginan, magizinan, tuqiminan, miywe baldagi häm kesesheden ibarat. (31-suwret)
Mandarin - tomen temperaturaga shidamliligi menen ajiralip turadi. Onin quraminda 9% ke shekem qant, 1% ke jaqin kislota, C vitamini (40 mg%>), B,, B,, PP vitaminleri bar.
Apelsin — mandarinlerden ozgeshe bolip, olshemi ulken, tuqimi magzina tigiziraq jabisqan bolip, quraminda 60 mg% ke shekem C vitamini bar.
Limon — oval yaki mäyek tärizli koriniske häm 40 tan 200 g ga shekem häm onnan da artiq massaga iye. Olardin quraminda qantlar kemlew, biraq kislotalar (5%) häm C vitamini (65 mg% ke shekem) kop bolip, tiykarinan magizina tigiz jabisqan qabiginda toplangan boladi. Sonin ushin miyweler qabigi menen birgelikte cukatlar tayarlawda qollaniladi. Olardin magizinan qosimtalar tayarlaw ushin qollaniatugin pyureler häm pripaslar islep shigariwda qollaniladi.
Qayta islengen miywe ham miywe qaqlarinin yarim tayar onimleri
Miywe häm miywe qaqlari konditer sanaatinda tiykarinan, konservalangan halinda qollaniladi. Bunda ximiyaliq, sterillew, keptiriw, muzlatiw häm basqa konservalaw usillarinan paydalaniladi. Konservalangan miywe häm miywe qaqlari nan jabiw häm konditerlik sanaatinda yarim tayar onim sipatinda qollaniliwi sebepli, olar miywe häm miywe qaqlari «yarim tayar onimler» dep ataladi.
Miywe ham miywe qaqlarin ximiyaliq usilda konservalaw. Onin manizi sonnan ibarat, putin yaki maydalangan miywe häm miywe qaqlari sulfitlenedi, yagniy sulfit kislotasi (H2SO4) menen islew beriledi. Sulfit kislotasi kushli antiseptik sipatinda täsir etedi, yagniy mikroorganizmlerdin tirishilik iskerligin toqtatadi. Miywe häm qaqlardin boyawshi zatlari menen täsirlesken sulfit kislotasi olardi rensiz leykobirikpelerge aylandiradi.
Pulpa — bul pútin yaki ortasi (tuqimlari, tuqim orni, dáneleri) alingan hám alinbagan miyweler yaki qaqlar bolip, konservalaw ushin olardiñ ádette ústinen sulfit kislotasiniñ eritpesi quyiladi. Pulpa tek jaña úzilgen miywe yaki qaqlarinan tayarlanadi hám tómendegi túrlerge bólinedi: alma, behi, erik, zemlyanika, qulpinay hám basqalar.
Pyure — konditer sanaatinda eñ kóp tarqalgan miywe-qaqlardiñ yarim tayar ónimi esaplanadi. Ol qirgishtan ótkerilgen miywe- qaqlardiñ magizinan turadi.
Qaynatpalar (podvarkalar). Olar miywe yaki qaq pyurelerin sheker menen birgelikte qurgaq zatlardiñ mugdari 69% bolganga shekem qaynatiw joli menen tayarlangan yarim tayar ónimler esaplanadi. Podvarkalar konditer ónimlerine miywe hám qaqlarga tán bolgan dámdi beriw ushin qollaniladi.
Pripaslar — qirligan jagimli iyisli miywe hám qaqlardan, olardiñ tábiyiy jagimli iyisin saqlap tayarlangan yarim tayar ónim bolip tabiladi. Pripaslar konditer ónimlerine miywe-qaqlardiñ tábiyiy jagimli iyisin beriw ushin qollaniladi.
Tsukatlar— murabbaniñ pútin yaki tiliklerge kesilgen hám keptirilgen miyweleri. Miywelerdiñ beti sheker untagi yaki sheker pyuresi menen qaplangan boliwi múmkin. Tsukatlar joqari 1 hám sanaatta qayta islewge mólsherlengen sortlarga bólinedi. Olar pirojnoe hám tortlardi bezewde, konfet hám shokolad ónimlerin tayarlawda qollaniladi.
Spirtlengen miywe hám qaqlar. Spirtte konservalaw ushin jaña pútin, jaqsilap saralangan miywe hám qaqlardan paydalaniladi. Olardiñ ústinen sheker-spirt eritpesi quyiladi hám germetikaliq bolgan shiyshe idislarga salinadi. Spirtlengen qaqlardiñ dámi baslangish miywe hám qaqlarga tán hám spirt iyisine iye bolip, jat iyis hám dámge iye bolmawi, miywe hám qaqlari pútin, búgilmegen, sol túrge tán, bir qiyli reñde boliwi kerek.
Qoyiwlangan miywe-qaq sherbetleri. Qoyiwlangan sherbetler tindirilgan hám tindirilmagan halda islep shigariladi. Tindirilgan sherbet qoyiw tiniq eritpeden ibarat bolip, túbinde tigizlangan shókpe boliwi múmkin. Tindirilmagan sherbet móldir bolmagan jabisqaq suyiq konsistenciyaga iye, iyisi menen dámi tábiygiy boladi.
Tomat (pomidor) koncentratlari. Bul yarim tayar ónimler tomatli makaron ónimlerin islep shigariwda qollaniladi. Tomat koncentratlarina tiykarinan tomat-pyure hám tomat-pasta tiyisli.
Muzlatilgan miyweler hám miywe qaqlar. Muzlatiw — miywe hám qaqlar quramindagi igalliqti muzga aylandiriw joli menen toqimalardiñ suwin qashiriwga tiykarlangan konservalaw usili bolip esaplanadi.
Muz -2°C- 6°C ga shekem bolgan temperaturada payda boladi. Muzlatilgan ónimler -18°C temperaturada hám 95% ten tómen bolmagan salistimali igalliqta 12 ay dawaminda saqlanadi.
Qurgaq miywe hám miywe qaqlari. Keptiriwde ónimniñ quramindagi igalliq mugdari mikroorganizmler kóbeye almaytugin mugdarlarga shekem (16—20%) jetkeriledi. Ígalliqti kemeytiw esabinan miywe hám qaqlarda qurgaq zatlardiñ koncentraciyasi artadi, al olardiñ eritpeleri mikroorganizmlerge qáwipli tásir kórsetetugin osmotikaliq basimga iye boladi.
Erik (dáneleri pútin miyweler) hám dánesiz (miywelerdiñ yarim pállesi) siyaqli túrlerge bólinedi. Erikler aldinala kúkirt tútini menen islew berilip yaki islew bermesten keptiriliwi múmkin.
Keptirilgen alma kóbinese túrshik-mazali sortlardan tayarlanadi. Qabigi menen tuqiminan tazalanip, kúkirt búrkelgen keptirilgen almalar menen bir qatarda tazalanbagan keptirilgen almalar da islep shigariladi.
Juzimnin qurgaq zatlarga bay, juqa qabiqli keptirilgen sortlarinan tayarlanadi. Juzimnin tuqimsiz sortlarinan tayarlangan keptirilgen juzim kishmish, tuqimli juzimnen tayarlanganlari bolsa mayiz dep ataladi.
Juwmaq. Joqarida insan ushin paydali bolgan,miywelerdin turleri ham ximiyaliq qurami boyinsha olardin awqatlaniwda miywe ham miywe qaqlari С, P siyaqli vitaminler ham A provitamini deregi sipatinda ulken ahmiyetke iye. Insan organizmi miywe ham miywe qaqlari menen birgelikte qan ham tkanlarda siltili-kislotali ten salmaqliqti tamiyinleytugin siltili metallardin tiykargi massasin qabil etedi. Miywe ham qaqlar emlik qasiyetlerge de iye. Olarda cellyuloza, gemicellyuloza, pektin zatlari bar bolgani sebepli, organizm ushin awqatliq talshiqlardin ahmiyetli ham bay deregi esaplanadi.
Paydalanilgan adebiyatlar dizimi
1. Kurbanbaeva.G.S,« Aziq-awqat texnologiyasi tiykarlari »Sabaqliq .NUKUS- "ILIM-NUR " -2023,414 b
2. Q. O. Dodoyev. Konservalangan oziq-ovqat maqsulotlari texnologiyasi.Toshkent. "Noshir"2009 yil.
3. R.Jo'rayev. Mevasabzavotlarni saqlash va dastlabki ishlovberish texnologiyasi, T.,2000.
4.Kurbanbayeva, G. . (2023). Innovative ways of increasing grain productivity in the agriculture. Journal of Agriculture & Horticulture, 3(9), 21-24. Retrieved from https://internationalbulletins.com/intjour/index.php/jah/article/view/1332
5.Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2024). Grain and grain structure. American Journal of Applied Science and Technology, 4(03), 29-33.https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06
6. Kurbanbaeva , G., & Dauletiyarova , M. (2024). Qoraqalpog'iston respublikasida biostimulyatorlarni boshoqli don ekinlarga qo'llash va hosildorligini oshirish. Евразийский журнал академических исследований, 4(4), 146-151.
https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06
