CC BY
36УДК 008(476) «19»
Н. М. Якуш, дацэнт
ЭСТЭТЫКА МАДЭРН13МУI ТРАДЫЦЫЯ У БЕЛАРУСКАЙ КУЛЬТУРЫ
ПАЧАТКУХХСТ.
The article reveals specific features of the cultural developments and changes caused by creative unity of archatypical principles of Belarusian national literature and the fine arts with trends of vangbard aesthetics. Art modernization analysis illustrates historical dynamics of culture studies movement under conditions of industrial society forming and Belarusian national liberation movement development.
Уводзшы. Генэзю беларускай культуры абумоулены шэрагам фактарау, у л1ку яюх ге-апал1тычны, этнаканфесшны, дзяржауны, цы-вшзацыйны. Яны вызначыл1 сацыякультур-ную прастору Eenapyci як зону культурнага дыялога i складвання лакальных цывшзацый-ных характарыстык. На думку даследчыкау беларуская культура адносщца да тыпу ад-крытых, а яе спецыфшу вызначаюць этнагра-ф1чнасць, ярка выяулены кансерватызм света-погляду i прыярытэт свойскасщ над ¿дэалапч-ным1 сувязям1, эмацыянальная стрыманасць i паутанальнасць традыцыйнай эстэтыю. Пры гэ-тым пстарычная дынамша культурных працэ-сау адлюстравала актыуную дыфуз1ю i плас-тыку формау мыслення, схшьнасць да зай-менняу, да натуральнай аргашчна-эвалюцый-най унутранай перабудовы.
Адпаведныя працэсы был1 ярка прадстау-лены культуралапчным1 pyxaMi пачатку XX ст., яюя грунтавалюя на культурным са-маусведамленш, самащэнтыфшацьи белару-сау, на спасщжэнш уласных унутраных сэн-сау быцця у ix агульначалавечым вымярэнш. Гэта быу час актыунага фарм1равання беларускай нацьи, складвання нацыянальнай ш-тэл1генцьи з народным! караням1, абуджэння нацыянальнага жыцця i рэвалюцыйнага зма-гання з yciMi праявам1 сацыяльнага i нацыянальнага прыгнёту.
Асноуная частка. Дынам1зм сацыяльных працэсау, звязаных з катталютычнай мадэрш-зацыяй форм гаспадарання, усталяванне наву-ковага светапогляду i структурная перабудова грамадства ютотна уплывал! на эстэтычна-мас-тацкае афармленне культурнай прасторы. У пачатку XX ст. наз1ралася i сшкрэтычнае, i эк-лектычнае спалучэнне фальклорных вытокау, беларусюх культурных архетыпау, традыцый-ных выразных мастацюх форм з новым1 стыля-вым1 наюрункам1, выяуленчым1 прыёмам1, ме-тадамг Такое спалучэнне традыцьи i эстэтыю мадэршзму у рознай ступеш закранула усе сферы беларускага мастацтва, выл1валася у дыскусшнасць, эксперыментатарства, духоу-ную актыунасць. Найперш тэарэтычную аб-грунтаванасць i практычнае увасабленне новы ¿дэйна-мастацю рух набывае у беларускай паэ-3ii, яку ю У. Самойла (Сул1ма) у знакампым
фшасофсюм трактаце называе фактарам, што тварыу энерпю беларускай нацыянальнай кан-салщацьи, узгадвау народнае пачуццё сшы [1]. Станауленне новай адраджэнскай паэтычнай беларускай мадэл1 у другой палове XIX ст. звязана у першую чаргу з усплескам аутарскай духоунай паэзп, стылёва бл1зкай да этчнай народнай духоунай паэзп, да трэнавай стылю-тыю I барочнага ¿дэалапчнага «сармацкага» комплексу беларускай лп-аратуры XVII ст. Пры гэтым яна насычаецца с1мвол1кай, звяза-най са стваральнай земляробчай працай па ад-раджэнш швы занядбанай Бацькаушчыны.
Пачатак XX ст. быу пазначаны нараджэн-нем авангардных мадэляу мастацкага светаусп-рыняцця, яюя выступш ¿рацыянальным «адка-зам» на рацыянальнасць, пазнавальнасць 1 дэ-тэрмшзм рэалютычнай 1 пазпывюцкай канцэп-цьп свету 1 метадау мастацкага выяулення рэча-юнасщ. Пераплауляючы у новай псторыка-куль-турнай спуацьп элементы барочнай 1 раман-тычнай эстэтыю, мадэршзм зноу выказвау пры-хшьнасць да таямшчасщ 1 мютыю, да гратэску, парадаксальнасщ, да заглыбленасщ у патаемны свет душы 1 пачуццяу. Пэуным чынам наватарс-юя плыш адбшся у адраджэнчасюм неараман-тызме Яню Купалы.
Адмысловым прыёмам купалаускай паэтыю з'яуляецца «пстарычная шверсш», якая узбуй-няла мастацкую ¿дэю да с1мвала, м1фалапзавала яе, давала паэтычнаму слову узнёслаць I зма-гарны дух. Драматычная паэма «Сон на кургане» аргашчна ушсвалася у с1мвалюцкую плынь еурапейскага мадэршзму, узнауляючы пераем-ную сувязь з суб'ектыуна-щэал1заваным1 штэр-прэтацыям1 свету 1 быцця, уласщвым1 у свой час р а^антызму. А яго паэма «На куццю» -твор, пазначаны м1стычна-рамантычным1 рыса-м1. М1стыцызм як ф1ласоф1я «абуджэння душы» быу характэрнай рысай новай еурапейскай л1та-ратуры на зломе XIX 1 XX стст. Але Купала зраб1у свой акцэнт у карыстанш м1стычным1 сродкам1 паэтык1: фшасоф1я «абуджэння душы» для яго найпер ш кр ^1штал1зу адца як фшасоф1я «абуджэння нацы1» [2].
Рэпрэзентацыю маладой беларускай л1тара-туры як новай еурапейскай з'явы правёу наша-н1уск1 творчы асяродак. У гэтым жа згуртаванн1 прайшла вядомая дыскус1я, падчас якой В. Лас-
ToycKi як адзш з яе шщыятарау намагауся вы-весщ паэзда на шшыя эстэтычныя абсяп, пас-тавщь у цэнтр эстэтычнай мадэл1 не «нядолю», а «красу». В. Ластоусю - свядомы прыхшьшк эстэтычнага «краснага», а не «псеуданародна-га» спрошчанага шсьменства. Па сутнасщ гэта была дыскус1я аб суадносшах у мастацтве рэа-лютычных прынцыпау i рафшаваных мадэрню-цюх эстэтычных густау. Еурапейсю паэтычны кантэкст патрабавау, каб у лп-аратуры тварыла-ся высоюм духам новая рэчаюнасць, а не толью адлюстроувалася непрыгляднасць i пстарычная праудз1васць аб мшулым. Да таго ж, каб стаць упоруч з тагачасньиш еурапейсюм1 л1таратур-ным1 плыням1, rpynaMi i школам!, беларускаму л1таратурнаму руху не хапала менавп-а маш-фестацьп, дэкларацыйнай праграмнасць, дыску-сшнасщ.
Сучасныя даследчыю нашашускай паэзп адзначаюць яе шматстайныя форматворныя л1таратурныя пошую, спробы абнаулення паэ-тыю, выпрацоую новага сугучнага часу сты-лю, у аснове яюх знаходзшюя рэалютычныя i рамантычныя тэндэнцьи, пераплеценыя з эс-тэтыкай мадэршзму. На думку В. А. Макс1мо-в1ча, Л. К. Тарасюка, I. Э. Багданов1ча у якасщ л1таратурна-эстэтычнага фактару беларуская паэз1я нашашускага кругабегу распрацавала свае Bepcii тагачасных еурапейсюх плыняу, творча выкарыстаушы вопыт с1мвал1зму, «кла-рызм» акмеютау, паэтыку эфектау, уражанняу i адценняу, распрацаваную ¿мпрэс1яшстам1, так-сама был1 выпрабаваным1 i некаторыя прыёмы дэкадансу як «ультра-рэал1зму» у сэнсе расп-рацоую матыву эратычнай абнашчанасщ, так званага «нацюрызму» [3]. А даследчык бела-рускага с1мвал1зму П. Васючэнка па-свойму звяртае увагу на пераплеценасць традыцый-ных i авангардных рыс у феномене нашашуст-ва. «У Eenapyci падчас «нашашуства» не была зроблена спроба стварыць згуртаванне, якое аб'ядноувала б творцау-эксперыментатарау, аднак у складзе рэдакцьи «Наша шва» узшкла група «парнасшкау» з адметным1 эстэтычным1 поглядамг Адны з «нашашуцау» актыуна усп-рымал1 творчы досвед с1мвал1зму i перапра-цоуваш яго, шшыя адмоуна щ нават ваяушча ставшся да праяу «дэкадэншчыны». Адраджэн-CKi щэал, «нацыянальны эрас» лучыу ycix - ад «верлешста» М. Багданов1ча да нацыянал-каму-н1ста Цшю Гартнага» [4].
Адной з праяу новай эстэтыю выступау щэйна-мастацю рух мадэрна. Само паняцце несла сэнс актуал1зацьп духу часу. Мадэрн вы-казау ¿мкненне да утварэння адзшага сштэтыч-нага стылю, яю б аб'яднау усе вщы мастацтва, выяуленчыя традыцьп Усходу i Захаду, аднак пры гэтым змог бы адлюстраваць своеасабль васць сучаснай культуры. Галоунай мэтай руху мадэрна стала пераутварэнне i узвышэнне срод-
кам1 мастацтва паусядзённага жыцця чалавека праз фарм1раванне эстэтычнага аргашзаванага гарадскога асяроддзя I прыгажосць прадметау паусядзённага ужытку.
Новыя эстэтычныя погляды прывял1 да за-хаплення стыл1зацыяй 1 пашырэння рэтраспек-тыунага (эклектычнага) юрунку архпэктуры Беларуси Сферай пашырэння эклектыю был1 найперш будыню масавага прызначэння, яюя з сярэдзшы XIV ст. шмат у чым пачынаюць фар-м1раваць новае мастацкае абл1чча гарадоу. Ас-ноуны упор робщца на вонкавую дэкаратыу-насць фасадау пры адвольным спалучэнш у бу-дынках формы готыю, рэнесансу I барока. Наву-чальныя установы 1 баню звычайна афармлялюя пад рэнесанс, тэатры - пад барока, касцёлы -пад готыку. Праблема нацыянальнай самабыт-насщ беларускай архпэктуры вырашалася шляхам насычэння шматлтм1 этнаграф1чным1 1 археалапчным1 дэталямг Для вонкавага аздаб-лення будынкау шырока выкарыстоувал1 элементы беларускага мастацтва кавальства (кранштэйны, краты, агароджы).
3 канцы XIX ст. на р эграспектыу на-эклек-тычным фоне разв1ваюцца стыл1 мадэрн 1 неак-лас1цызм. Засваенне у арх1тэктуры стылю мадэрн павысша ц1каунасць да дэкаратыунай ке-рам1к1. Вытворчасць буйных маёл1кавых архь тэктурных дэталей (п1лястрау, карн1зау, кранш-тэйнау, л1штвау) была разгорнута на керам1ч-ных заводах у Копьга, Барысаве, В1цебску, Ма-г1лёве. Прыкладам1 умелага выкарыстання па-л1хромнай керамЫ у беларуск1м дойл1дстве з'яуляюцца М1рская капл1ца, будынк1 В1цебска-га 1 Магшёускага пазямельна-сялянскага бан-кау, будынак атэля «Еуропа» у М1нску.
У канструкцыйным сэнсе мадэрн на Бела-рус1 разв1вауся 2 шляхам1: 1) з арыентацыяй на готыку, на асэнсаванне яе канструкцыйных 1 форматворчых прынцыпау; 2) з рамантычнай арыентацыяй на нацыянальныя традыцы1 ран-няга сярэднявечча. Адметнай рысай ранняга беларускага мадэрна з'яулялася дэманстратыу-нае адмауленне ад мехашчных коп1й г1ста-рычных арх1тэктурных форм, асабл1вая увага да дэкаратыуна-пластычнага афармлення збу-даванняу. У перыяд сталага мадэрна (19071917 гг.) усталявалася больш трывалая сувязь пам1ж арх1тэктурай 1 функцыяй будынка. Дзе-ля дасягнення мастацкай выразнасц1 шырока выкарыстоувалася нацыянальная практыка прымянення дзшага каменю, валуноу, жв1ру або галью пры спалучэнн1 з тэхн1кай цаглянай муроук1, гладкай або фактурнай атынкоую па-верхн1. Гэта давала магчымасць ствараць ярк1я каларыстычныя кампаз1цы1.
Уздзеянне эстэтык1 мадэрна прывяло да пашырэння неакласщызму 1 фарм1равання кан-цэпцы1 беларускага неаклас1цызму, мастацка-стылявое увасабленне якога адзначана у гра-
мадскай архпэктуры Мшска, забудовах вулщ у Пшску, Гродне, Вщебску.
Трэба зазначыць, што творчыя пошую ар-хгоктарау па спалучэнш новых кампазщый-ных прыёмау i форм з элементам! шматлтх стыляу прыводзш i да эстэтычных няудач. Пры пераасэнсаванш архгоктурнай беларускай спадчыны нацыянальная самабытнасць таксама выяулялася не заусёды адназначна. Не валодаючы надежным запасам пстарычна-мастацюх ведау нацыянальнай культуры, нека-торыя штэрпрэтатары не праводзш1 межау па-м1ж беларускай, польскай i рускай архгоктур-ным1 культурам!. I усё ж гэта быу рух эстэтыч-нага эксперыментатарства, яю спрабавау злу-чыць наватарства шдустрыяльнага грамадства i мастацкую традыцыю.
Выяуленчае мастацтва разглядаемага перы-яду вызначалася багаццем жанрау, стыляу, вы-сокай тэхшкай, звяртаннем да м1жнацыяналь-ных эстэтычных каштоунасцей. Мастаю засвоь ni нацюрморт, гарадсю пейзаж, лп-аграфда, раз-в1ват пстарычны жанр. Папярэдняй тэндэнцы-яй творчых пошукау у сферы жывашсу было ¿мкненне пазбавщца ад акадэм1чнага дыктату, паглыбленне у этнаграфда, быт чалавека i на-маганне заз1рнуць у яго унутраны свет, яюя стымулявала эстэтыка рамантызму. А дух твор-чай свабоды выхоувала школа жывашсу пры Вшенсюм ушверспэце.
3 другой паловы XIX - у пачатку XX стст. пераважным наюрункам мастацкай культуры Eenapyci становщца рэал1зм. У рэалютычнай манеры паспяхова працавал1 таюя знакампыя i вядомыя беларусюя мастаю, як А. Гараусю, Н. Сел1ванов1ч, К. Альх1мов1ч, Н. Орда i шшыя. Рэатзм жывашсу быу цесна звязаны з рэвалю-цыйна-дэмакратычнай эстэтыкай, якая арыента-валася на выхаванне годнай асобы i сацыяль-ную перабудову грамадства у адпаведнасщ з высакародным1 гуманютычным1 щэаламг Таму мастацюя творы часта набывал1 сацыяльна за-востраную тэматычнасць, адлюстроувал1 скла-данае сацыяльнае становшча герояу i ix ncixa-лапчны настрой.
Пад уплывам щэйных пастулатау мадэрна i машфестау авангардызму беларусю жывашс распачынае сваё мастацкае пераутварэнне асобы i стварэнне больш дасканалых форм жыцця. У гэтых намаганнях щзе станауленне камушка-цьп i с1мб1ёза памежных нацыянальных мастац-Kix традыцый, стылютычнае наватарства. Асаб-л1ва плённа працуюць у таюм наюрунку Ю. Пэн, В. Бялынщю-Б1руля, Ф. Рушчыц, Я. Кругер, Л. Альпяров1ч, Я. Драздов1ч, К. Каганец, С. Жу-KoycKi. Ажыуленню мастацкага жыцця садзей-шчал1 разнастайныя выставы выяуленчага мастацтва. 3 1890 па 1917 гг. у Мшску прайшл1 10 выстау, у яюх 6pani удзел беларусюя, русюя i польсюя майстры пэндзаля.
Можна зазначыць, што беларусю жывашс на пачатку XX ст., як I беларускую л1таратуру, хвалявал1 агульны стан грамадства у пошуку сэнсу жыцця I лёс беларускага народа у складзе сусветнай супольнасщ. Пры гэтым выпрабоувалюя розныя фшасофсюя сутнасныя мадэл1, нават сусветная духоуная драма бага-борнщтва 1 богаадступнщтва, яюя увасаблял1 формы духоунага самавызвалення. Аднак ма-дэршсцю варыянт свабоды ад усяго як крайняя форма эстэтыю свайго увасаблення на рубяжы Х1Х-ХХ стст. на Беларус1 не знаходз1у. Мас-тацкая мадэршзацыя была натуральнай I поу-навартаснай з'явай, падчас якой мадэлявауся свой беларусю канцэпт свабоды. Ён быу гене-тычна звязаны з нацыянальнай рысай свабода-люб1васщ, з паэтызацыяй звыклых рэалш-с1м-валау роднага, айчыннага краю I яго пстарыч-най мшуушчынай.
Эстэтыка мадэршзму 1 новыя мастацюя рух1 па-свойму пауплыват на тэатральна-музыкаль-ную культуру I дэкаратыуна-прыкладное мастацтва Беларуси Так, у прыватнасщ, можна на прыкладзе змен у форматворчых працэсах на прадпрыемствах па вырабу шкла прасачыць за-раджэнне такой новай формы эстэтычнай дзей-насщ як дызайн. Гэта было адзначана у 1910 г. на м1жнароднай выставе у Парыжы, кал1 выра-бы крышталёвай фабрыю «Барысау» был1 узна-гароджаны залатым медалём.
Заключэнне. У цэлым з др уой паловы
XIX ст. ¿шла хваля беларускага адраджэння, да-датковы ¿мпульс якой прыдал1 рэвалюцыйныя падзе1 1905-1907 гг. На пярэдшм рубяжы адраджэння знаходзшася беларуская культура, якая прыняла на сябе нацыятворчыя функцьп. Характар культурных зрухау I перамен у мно-пм вызначыл1 перапляценне традыцыйнай 1 авангарднай эстэтык1, якое стымулявала дына-м1зм, надавала нацыянальную каларытнасць 1 замацоувала культурную самастойнасць беларускай вызваленчай барацьбы.
Литература
1. Сутма. Гэтым пераможаш (нарысы кры-тычнага аптым1зму) // Заходняя Беларусь. - Вь льня, 1924. - С. 24.
2. Багданов1ч, I. Э. Авангард! тр дцыцыя / I. Э. Багданов1ч. - М1нск, 2001. - С. 150-169.
3. Макс1мов1ч, В. А. 1дэйна-эстэтычныя ас-новы беларускага мадэршзму / В. А. Макс1мо-в1ч. - Мшск, 1998; Тарасюк Л. К. Мастацюя к1-рунк11 плыш у беларускай паэз11 XIX - пачатку
XX ст. / Л. К. Тарасюк. - Мшск, 1999; Багдано-в1ч, I. Э. Авангард 1 традыцыя /1. Э. Багданов1ч. -М1нск, 2001.
4. Васючэнка, П. Славянск1 с1мвал1зм: на-цыянальна-адметнае I агульнае. Даклад на XII М1жнародны з'езд слав1стау / П. Васючэнка. -М1нск, 1998. - С. 3.
