CC BY
13
Е. П. Новикова (Catharina Nouia Pauli filia)
DE LOCORUM CUM -TE EXTREMO NOMINIBUS IN MEDIA ITALIA INSATIS AC DE ADIECTIUIS A HIS NOMINIBUS DICTIS
Топонимы с исходом на -te в центральной Италии и производные от них прилагательные с исходом -tinus.
В статье рассматриваются топонимы с исходом -te (Reate, Teate, Soracte) и прилагательные с суффиксом -tinus *Ardeate (Ardea-tinus),*Tiburte (Tiburtinus), *Tuderte (Tudertinus), которые, предположительно, восходят к утраченным вариантам производных с исходом -te от латинских топонимов типа Ardea. Предпринимается попытка найти исходную модель, лежавшую в основе названий, которые впоследствии сохранились в виде одиночных топонимов с исходом -te, морфологически сходных с прилагательными третьего склонения среднего рода. В качестве родового имени, лежащего в основе модели, по которой были образованы рассматриваемые топонимы, предлагается выделить лат. saxum ('скала'). Отмечается, что эта модель была распространена именно на территории центральной Италии. Кроме того, обсуждаются особенности производных от топонимов Sabate, Praeneste, Soracte, Nepete.
Ключевые слова: топонимы, центральная Италия, латинские суффиксы, словообразовательные модели.
Cum de lorocum nominibus commentatione quadam agitur, horum nominum origines primum indagandae doctis uidentur. De origine disserentes grammatici figuras quibus nomina locorum fingantur partim notant, partim transeunt. Permultae enim radices horum nominum adnotatae apud uiros doctissimos nascuntur. Tamen indices nominum unius extremitatis saepe grammatici omittunt. De extremitatibus etiam, ut de -ax et de -pa extremo, Alexius Scatebranus Rutenus diversis locis plane scribebat (Солопов 1998; 2000).
De nominibus autem locorum -te extremo finitis eorumque origine paene nihil grammatici recentes dicunt. Iohannes Baptista Pellegrini de hoc genere nominum inter alia Osca et Vmbra disserit, duo tantum oppida commemorans, Teate et Reate (Pellegrini 1990: 61). Tamen in lingua Latina et aliis mediae Italiae sermonibus hoc uocabuli extremum saepius notandum est.
630
E. n. HoBHKOBa
Inter omnia adiectiua a nominibus locorum dicta haud pauca -tinus extremo finiuntur, ut Ardeatinus (Liu. IV 7, 12; Vitr. VIII 3, 2), Ferentinus (Sil. VIII 395), Praenestinus (Liu. VI 22, 4), Reatinus (Varr. VIII 83), Sabatinus (Liu. XXVI 33, 12), Soractinus (Vitr. II 7, 1), Teatinus (Plin. hist. nat. III 106, 6), Tiburtinus (Plin. XXXVI 46, 8), Tudertinus (Seru. in art. Donat. 429, 21), nec minus montis appellatio Auentinus (Verg. Aen. VII 657). Habetur praeterea et extremitatis -sinus exemplum unicum Nepesinus (Liu. V 19, 7).
Tamen uiri docti aetatis recentis de -tin- nihil agunt, de -in-solum a quo adiectiua -inus / -inum / -ina finita minimeque rara libentissime disserunt (Leumann 1977: 328-329). De adiectiuis cum -ti- Iosephus ille Tronscius uocabulis Samnites, Tiburtes, Fidenates demonstatis pauca scripsit (Tpohckhh 2001: 362).
Figura etiam qua adiectiua cum -tinus extremo formentur demonstranda esse uideatur.
In primis uero ea uocabula, a quibus haec adiectiua fingantur, notemus, quorum uocabulorum genera sunt duo.
Alterius generis uocabulorum explicatione adiectiua simplicia et breuiora declinationis tertiae patent cum -s / -tis extremitatibus: Tiburs (Gen. Sg. Tiburtis) - Tiburtinus, Tuders (Gen. Sg. *Tudertis) - Tudertinus, *Auens (Abl. Sg. Auente) - Auentinus.
Alterius generis adiectiua sine dubio a nominibus locorum -te extremitate finitis ficta sunt: Reate - Reatinus, Praeneste - Praenestinus, Teate - Teatinus, Sabate - Sabatinus, Soracte - Soractinus.
Inscriptionibus etiam Etruscis uocabulum Nepete adnotandum
est:
Nepete - Nepesinus.
Extant quoque nomina perpauca, quae sine -te extremo dici Latinitatis est, a quibus tamen eiusdem generis adiectiua -tinus extremo finita oriuntur:
Ardea - Ardeatinus, ex quo fortasse nomen *Ardeate excogitare possimus;
ac Ferentinum, quod nunc a *Ferente dictum esse nobis uideatur.
Notandum est Latinitatis re uera esse nomina cum -te extremo non declinari, ut uerbi gratia Accusatiuo nec minus Ablatiuo casu Reate uocabulum apud Liuium non declinatur (Liu. XXVI 11, 11). Dixerit aliquis accusandi casu declinari nominis neutrius generis non esse. Casu autem Ablatiuo haec nomina ut Reate et Teate -i extremitate finiri scimus, quae extremitas apud scriptores quoque nunquam legitur.
Soractis tantum nomen apud Catonem teste Varrone Ablatiuo casu -i finiri potest: «in Originum libro Cato scribit haec: in Sauracti <et> Fiscello caprae ferae sunt» (Varr. r.r. II 3, 3). Itaque o longum hoc uocabulo ex au contractum more rusticorum Vmbrorumque uidimus.
Genus etiam uocabulorum Reate et Teate esse neutrum breuitate -e extremitatis uersibus heroicis apparet:
«Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum...» (Sil. VIII 415);
«Corfini populos magnumque Teate trahebat» (Sil. VIII 520).
Nomen enim Nepete -e extremo omnino carere potest, quod apud Plinium uocabulo Nepet usum seruatur (Plin. III 52, 6), immo Nepe littera -t abscisa apud scriptoribus nanciscimur (Vell. I 14, 2). Hoc Nepet ab aliis notatis prosodia differt, nam duas e litteras breuis habet, itaque pes est pyrrhichius, cum Reate, Teate iambos Rea- et Tea-, Soracte, Praeneste, Sabate spondeos Sorac-, Praenes-, Saba-habeant.
Exemplum unicum non oppidi nec uici sed montis cum -te extremo nominati hoc Soracte computemus. An est hoc nomen ab adiectiuo substantiuatum formaque generis neutrius in Latina lingua seruatum?
Duas igitur uias inuestigandi hic nobis patere uidimus, duasque quaestiones explicandas.
1) An erant umquam in lingua Latina adiectiua ternarum extremitatum cum -te in forma generis neutrius?
m f n
Tiburs *Tiburtis *Tiburte Sorax *Soractis Soracte
De adiectiuis ternatum extremitatum eorumque commutatione Tronscius paucis uerbis locutus est (Tpohckhh 2001: 189). Nam formae generis feminini et masculini apud ueteres persaepe inter se commixtae sunt, ut acer pro feminino apud Ennium (Enn. Ann. 424) et celeris pro masculino apud Catonem (Prisc. II 334 K).
бЗ2
Е. П. Новикова
2) An sunt ab his adiectiuis nomina locorum substantiua ficta?
Itaque nomina adiectiua in locum substantiuorum nominum transposita esse uideatur. Si id uerum esse concludimus, omnia nomina locorum substantiua cum -te extremo a forma adiectiuorum generis neutrius ficta esse contendimus, adiectiua autem a nominibus simplicioribus dicta, ut a Saba - Sabate (deinde Sabatinus), a Tuder - *Tuderte (deinde Tudertinus).
Principia igitur putentur nomina simplicia, sicut Saba, quae ex formis cum -te extremo excudere audeamus, ut *Rea, *Tea, quorum forma nominibus locorum Etruscis respondeat, ut Luna, Luca, Cura et alia (Bonfante 2002: 222-223).
Quaesitum est, cur adiectiua haec cum -te extremo in lingua Latina substantiuata neutrius generis essent, non feminini aut masculini.
Si nomina oppidorum uicorumque posteriora, nomina enim montium fluminumque priora esse proponamus, nomen Soracte antiquissimae figurae partem reliquiumque esse sequatur, quae figura primum dua uocabula in se contineat: substantiuum et adiectiuum proprium.
Substantiuum autem profecto neutrius generis erat. Soracte illud nobis uocabulum saxum, pluraliter saxa, ex loci natura explicare adiuuat.
Inter locorum nomina propria Graeco-Latina haud multa uocabulum saxum seruant, tamen non desunt, uerbi gratia, Saxa Rubra (Cic. Phil. II 31, VV; Liu. II 49, 12; Tac. hist. III 79) (Солопов 2009: 2VV). Genus neutrum in Reate, Teate et aliis seruatum ex genere uocabuli saxum extrahi potest.
Itaque in media Italia locorum nomina decem ea figura appellata sunt:
1. saxum *Ardeate > populi Ardeatini
2. saxum *Ferente > oppidum Ferentinum
3. saxum Nepete
4. saxum Praeneste
5. saxum Reate
6. saxum Sabate
J. saxum Soracte
S. saxum Teate
9. saxum *Tiburte > uia Tiburtina
10. saxum *Tuderte > populi Tudertini
De loci cum -te extremo nominati natura apud scriptores legendum: «Reate saxum ingens uisum» (Liu. XXV 7, 8); «quia is locus montibus praestet, Praeneste oppido nomen dedit» (Seru. Aen. VII 682, 2). Mirabile est numquam apud ueteres adiectiuum *Ardeanus commemorari, quam ob rem unicam apellationem saxi ab adiectiuo Ardeatis dictam esse uincamus.
Ex qua etiam lingua primum haec nomina cum -te extremo nata sunt? Non desunt inscriptionibus Etruscis Nepete et Sabate nomina, tamen id argumentum hoc -te extremum ex lingua Etrusca sumi non putamus. Nomina Reate, Teate, Sabate, Soracte et alia linguae Vmbrorum aut Sabinorum aequaliter attribui possint.
De t littera in adiectiuo Nepesinus cum s commutata nihil noui adiicere possimus. Fortasse hac s littera quodammodo linguae Vmbrorum respondet, tamen ea lingua litterae t et d in alias uoces immutare solent, minime in s. Notum est tamen t litteras geminatas participiis Latinis perfecti passiui in s immutare, ut mitto - missus. Quam ob rem s in Nepesinus adiectiuo a Nepet dicto (*Nepet-tinus > *Nepessinus > Nepesinus ?) huius immutationis causa patere uideatur.
Ecce tabulam geographicam, in qua omnia nomina locorum de quibus commentatione agitur indicata sunt:
634
Е. П. Новикова
Index librorum
Bonfante, G., Bonfante, L. 2002: The Etruscan Language: an Introduction. Manchester.
Leumann, M. 1977: Lateinische Laut-und Formenlehre, München. Pellegrini, G.-B. 1990: Toponomastica Italiana. Milano. Solopov, A. I. 1998: Etimologiya i pervonachal'noe znachenie lat. culpa. Kallicheskije jazyki i indojevropejskoe jazykoznanije [Classical Languages and Indo-European Linguistics], 183-185. Солопов, А. И. 1998: Этимология и первоначальное значение лат culpa. Классические языки и индоевропейское языкознание, 183-185.
Solopov, A. I. 2000: De adiectiuorum extremitatis -ах capacitate quantumque illa ad coniugationum Latinarum origines repetendas conferat. Indojevropejskoje jazykoznanije i klassicheskaja filologija [Indo-European Linguistics and Classical Philology]4, 96-98. Solopov, A. I. 2009: Graeco-Latin geographical nomenclature: its external and internal structure. Moscow.
Солопов, А. И. 2009: Греко-латинская географическая номенклатура: ее внешняя и внутренняя структура. М. Tronskij, I. M. 2001: Istoricheskaja grammatica latinskogo jazyka [Historical grammar of Latin]. Moscow.
Тронский, И. М. 2001: Историческая грамматика латинского языка. М.
E. P. Novikova. Toponyms with -te ending that are located in Central Italy and adjectives derived from these toponyms
The paper deals with Latin toponyms that are derived with suffix -te and with adjectives marked with suffix -tinus, that are located in Cental Italy. Models of derivation were investigated rather than etymology of these toponyms. There are some difficulties with suffix -te in Latin. Previous researches like G.-B. Pellegrini gave only two nouns of this kind: Reate and Teate. But these are not the only ones. Toponyms like Sabate, Praeneste, Soracte, Nepete et al. should also be noticed and discussed. On the other hand, there are some adjectives with ending -tinus, which could be connected with reconstructed forms like *Ardeate (Ardeatinus), *Tiburte (Tiburtinus), *Tuderte (Tudertinus). Question is why these toponyms look like substantivated Latin neuter adjectives of third declension. Hypothesis is that there were neuter nouns connected with -te-adjectives, for example Latin saxum ('rock').
Keywords: toponyms, Central Italy, Latin suffixes, derivation in Latin.
