TOK QATORLARI ORASIGA ISHLOV BERADIGAN KOMBINATSIYALASHGAN MASHINANING O‘G‘IT SOLADIGAN ISH ORGANIDA O‘G‘ITLARNI YO‘NALTIRGICH BO‘YLAB SIRPANIB (DUMALAB) HARAKATLANISHI Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

AVTOMOBIL VA QISHLOQXO'JALIKMASHINALARI

UDK. 636.083.52:626

TOK QATORLARI ORASIGA ISHLOV BERADIGAN KOMBINATSIYALASHGAN MASHINANING O'G'IT SOLADIGAN ISH ORGANIDA O'G'ITLARNI YO'NALTIRGICH BO'YLAB SIRPANIB (DUMALAB) HARAKATLANISHI

Komilov Ne'matilla Muxammadjonovich Namangan muhandislik-qurilish instituti dotsenti, [email protected]

Abdug'aniyev Shohruh Oxunjon o'g'li Namangan muhandislik-qurilish institut, [email protected] Orcid: 0000-0002-9021-0946

Annotatsiya. Ushbu maqolada o'g'it o'tkazgichdan burchak ostida konussimon sochgich sirtiga urilib erkin harakatlangandan so'ng markazdan l masofaga tushishi va agrotexnika talablari bo'yicha o'g'itni tok ildizlari ostiga 16-18 sm kenglikda yoyilishi hamda konussimon sochgich yasovchisining o'qi bo'ylab harakatlanayotgan o'g'itning differensial tenglamasi, shuningdek, erkin harakatlanayotgan o'g'itga asosi ellipsdan iborat bo'lgan konussimon sochgich asosining siqilish koeffitsiyentini ta'siri ifodalangan.

Аннотатция. В данной статье описывается движение удобрений, выпущенных из распределителя под углом к конической поверхности распылителя, их свободное движение после удара, падение на расстояние l от центра и распределение удобрений под корень урожая на ширину 16-18 см в соответствии с агротехническими требованиями, а также дифференциальное уравнение движения удобрений, движущихся по оси конического распылителя. Кроме того, описано влияние коэффициента сжатия основания конического распылителя, имеющего эллиптическую форму, на свободно движущиеся удобрения.

Annotation. This article describes the movement of fertilizers from the distributor at an angle to the surface of the conical spreader, their free movement after impact, falling at a distance of l from the center, and the spread of fertilizers under the crop root to a width of 16-18 cm according to agronomic requirements. It also presents the differential equation of the fertilizer moving along the axis of the conical spreader, as well as the effect of the compression coefficient of the elliptically-based conical spreader base on the freely moving fertilizer.

Kalit so'zlar: o'g'it, konussimon sochgich, konus, konus asosi, sochgich sirti, egat, harakat, diametr, burchak, tok ildizi, grafik, balandlig, tushish vaqti.

Ключевые слова: удобрение, конусообразный распылитель, конус, основание конуса, поверхность распылителя, канавка, движение, диаметр, угол, корень растения, график, высота, время падения.

Keywords: fertilizer, conical spreader, cone, base of cone, surface of spreader, groove, motion, diameter, angle, root of the crop, graph, height, fall time.

Kirish (Introduction). Bugun mamlakatimizda uzumchilik sohasi rivoji uchun qabul qilinayotgan qator qaror va farmoyishlar hususan O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 03.08.2023 yildagi PQ-260-sonli "2023-2026-Yillarda uzumchilik va vinochilik sohasini yanada rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar to'g'risi"dagi qarori o'z mahsulini bermoqda desak aslo mubolag'a bo'lmaydi.

Mustaqillikdan keyin hozirgi vaqtga qadar 40 ming gektardan ortiq, asosan lalmi va foydalanishdan chiqqan yer maydonlarda yangi tokzorlar barpo etildi. Shuni ta'kidlash kerakki, keyingi 3-4 yil soha uchun juda samarali keldi. O'tgan 2023-yilning o'zidagina Respublikamizda fermer xo'jaliklari va boshqa korxonalari tomonidan 22,6 ming gektar maydonda yangi tokzorlar barpo etildi. Shuningdek, 4,3 ming gektar maydondagi tokzorlar rekonstruksiya qilindi.

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son

AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI Joriy yilda Respublikamizning lalmi va foydalanishdan chiqqan 5 ming gektardan ortiq maydonlarda yangi tokzorlar barpo etilib, 6,2 ming gektar maydondagi eski iqtisodiy samarasiz tokzorlar rekonstruksiya qilinadi.

Mamlakatamizda 200 kundan ortiq quyoshli kunlar bo'lganligi bois tokzorlar Kundan-kunga ko'payib bormoqda.Chunonchi toklar o'sish davrida turli mikro va makro elementlarga muhtoj bo'ladi, shuning uchun ham azot, fosfor, kaliy va boshqa turdagi moddalarga boy bo'lgan o'g'itlar bilan ozuqalash yaxshi samara beradi[1].

Yuqoridagilarga asoslanib shuni aytish mumkinki: Mo'l-ko'l hosil olish uchun nafaqat uzumning serhosil navini tanlay bilish balkim uning ildizlariga to'g'ri va samarali ozuqa yuborish hamda o'z vaqtida qilingan agrotexnik ishlar uzum mevasining sifati va hosildorligini oshirishda yaxshi natija beradi.O'g'itni tok ildizlariga shunday solish kerakki, u tokning ildizini kuydurib va zahalab qoymasligi kerak. Shuning uchun tok qatorlari orasiga o'g'itlarni 30-35 sm chuqurlikka keng tasmasimon usulda solish tavsiya etiladi. Shu maqsadda tok ildizlarini kesadigan chuqur yumshatkich tuproq to'sqich bilan himoyalangan asosi ellips bo'lgan konussimon sepgich bilan jihozlash maqsadga muvofiq bo'ladi.

Nazariy jihatdan o'g'it konussimon sochgichda 2 xil usulda harakatlanadi, 1-Zarba nazariyasiga binoan o'g'it konussimon sochgich yuzasiga urilib sakrab harakatlanadi. 2-O'g'itlarni yo'naltirgich bo'ylab sirpanib (dumalab) harakatlanishi hisoblanadi. Biz ushbu maqolada o'g'itlarni yo'naltirgich bo'ylab sirpanib (dumalab) harakatlanishini ko'rib chiqamiz.

O'g'it konussimon sochgichga uning markazidan l masofada joylashgan o'g'it o'tkazgichdan 2a burchak ostida kelib tushadi (1-rasm). O'g'it konussimon sochgich sirtida va undan tushgandan keyin erkin harakat qilib, yerga L masofada tasmasimon b o'lib tushadi[2]. Tasmasimon bo'lib tushgan o'g'it kengligini nazariy aniqlash uchun 1-rasmda tasvirlangan sxemaga asosan qo'yidagilarni topamiz:

a- konussimon sochgichda o'g'itning tarqalish burchagi

a = arctg(0,5dy l2 - (0,5^ )2, (1)

bunda dy - o'g'it o'tkazgichning diametri;

/-o'g'it o'tkazgich vakonus orasidagi masofa;

1-rasm. Konussmon sochgichdan o'g'itni tushishi va uning parametrlarini aniqlashga doir

sxema

:,i- o'g'itni konussimon sochgich markaziga nisbatan chiqish masofasi

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son

A VTOMOBIL VA QISHLOQ XO'JALIKMASHINALARI

k.. a

b

1

2cosa"\

bunda a - konus asosi katta o'qi;

kK - konus asosining siqilish koeffitsiyenti;

(k K tg 2a +1)

(2)

k = b,

a

(3)

b - konus asosining kichik yarim o'qi;

:"_- kichik yarim o'qqa nisbatan a burchak ostida joylashgan yasovchi va asos orasidagi burchak

f3x = arctg

0$kKatgP /

k„ a

2cosa \

1

(kK tg 2a +1)

(4)

bunda P - konus asosining kichik yarim o'qi bilan yasovchisi orasidagi burchak;

le- kichik o'qqa nisbatan a burchak ostida joylashgan yasovchi bo'ylab o'g'itning harakatlanish masofasi

k„ a

I =

2cosa ^

1

(kK tg2 a +1)

-J l2 - (0,5 d9 )2

cos

arctg

0,5k KatgP /

ka

2cosa

1

(kK tg2 a +1)

(5)

O'g'it konussimon sochgich yasovchisiga kelib tushgandan so'ng u bo'ylab pastga Vr=V1sinp1 (bunda V1 - o'g'ito'tkazgichdan tushayotgan o'g'itning tezligi) boshlang'ich tezlik bilan harakatlanadi deb qaraymiz (2-rasm).

Usullari (methods). Konussimon sochgich yasovchisi, ya'ni y1 o'qi bo'ylab harakatlanayotgan o'g'itning differensial tenglamasini tuzamiz:

y1 = g (sinp - f cosp), (6) bunda g - erkin tushish tezlanish;

f - o'g'itning konussimon sochgichga ishqalanish koeffitsiyenti. (6) ifodani ikki marta integrallab, quyidagi ifodalarga ega bo'lamiz

y1 = gt1(cos^1 - f sinp) (7)

va

gt

y, = Vt sinp + (sinp - f cosp).

bunda t1 - o'g'itning konussimon sochgich yasovchisidagi harakatlash vaqti.

(8) ifodani o'ng tomonini 4 ga tenglab va uni t1 ga nisbatan yechib, quydagiga ega bo' lamiz

_ - V sinp +yj(V sinp)2 + 2gl (sinp - f cosp) t1 . g (sinp1 - f cosp1)

t1 ning bu qiymatini (9) ga qo'yib, o'g'itni konussimon sochgichning yasovchisidan tushish paytidagi tezligini aniqlaymiz

(8)

(9)

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali

5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son

A VTOMOBIL VA QISHLOQ XO'JALIKMASHINALARI

2-rasm. O'g'itni konussimon sochgich yasovchisi bo'ylab va undan chiqqandan keyingi

harakatini tadqiq etishga doir sxema

F2 = -V sin ft + V (V sin ft )2 + 2 gls (sin ft - f cosft). (10)

Konussimon sochgich yasovchisidan V2 tezlik bilan tushayotgan o'g'itlar erkin harakat qilib, egat tubiga uning oldingi devoriga nisbatan /„, masofaga borib tushadi (2-rasm).

Konussimon sochgich yasovchisidan tushayotgan o'g'itning 0± nuqtadan o'tkazilgan x2 va y2 o'qlari bo'yicha harakatining differensial tenglamalarini tuzamiz hamda ularni integrallab, quyidagilarga ega bo'lamiz

V2t„cosfti (11)

va

Xri

y2 = gtT_ + V2tm sin ft.

(12)

(10) tenglamadan foydalanib, o'g'itning yerga tushish vaqtini aniqlaymiz

t = ■

V_sin ft +V (V_ sin ft1)2 + 2 ghm g

(13)

bunda hyu - konussimon sochgichning egat tubidan yurish balandligi, m.

tm ning (13) ifoda bo'yicha qiymatini hisobga olgan holda, o'g'itlar yerga tushadigan lm masofalarni aniqlaymiz

T/2 sin ft + J (V2 sin ft,)2 + 2 ghyu

' (14)

lm = ^2 + b1 = V2COsft1

+ b

g

Yuqorida ta'kidlanganidek, o'g'it egat tubiga harakat yo'nalishiga nisbatan a burchak ostida tarqalib tushadi. Shunga asosan tushgan o'g'it kengligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi(15).

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali

5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son

AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI r r

L = 2 <V2 cos arctg

0,5krMgß I

k. а

1

2 cos a V (kKtg a +1)

x i —V sin

arctg

0,5k^tgß I

k„ а

1

2cos« \(kKtg a +1)

(15)

+

V sin

arctg

k„ а

1

0,5k^tgß I 2

v 2 cos «у (kKtg a +1) j

2 ghy

Ig

k. а

1

1

sin a.

2 cos а у (kKtg a +1) I Natijalar (results). O'g'it o'tkazgichdan tushayotgan o'g'it tezligini V± = 3,24m/s [2,3], konussimon sochgich asosining katta diametrini D=18 sm, konus asosining siqilish koeffitsiyenti kK=0,7, o'g'it o'tkazgichning diametrini dp=7 sm qabul qilib, (15) ifoda bo'yicha solingan o'g'it kengligini ß va hyu kattaliklarga bog'liq ravishda o'zgarish grafiklarini qurildi (3-rasm).

19 L (cm)

17

16

15

Хч 4 \ \

21,0 L (cm) 19,5

18,0

16,5

45

55

65 75

ß (град)

15,0

W \ W \ \ \ / \ .S \\4 vv Ч X 4

"4 Ч\У\ \ V4 \ w W 4 ч \ \

Мсм)

10

а) b)

3-rasm. Solingan o'g'it kengligining ß (а), hю (6)larga bog'liq ravishda o'zgarish

grafiklari

3-rasmdagi grafiklardan ko'rinib turibdiki yuqorida ta'kidlangan agrotexnik talabni qondirish ya'ni o'g'itni 16-18 sm kenglikda solish uchun konussimon sochgich asosining kichik yarim o'qi bilan yasovchisi orasidagi burchak 41-580 va uning egat tubidan yurish balandligi 4,5-1,0 sm bo'lishi kerak.

Xulosalar (conclusion). Agrotexnika talablari bo'yicha o'g'itni tok ildizlari ostiga 16-18 sm kenglikda solish talab etiladi. (15) ifoda tahlilidan ko'rinib turibdiki, ta'kidlangan agrotexnik talabni konussimon sochgich asosining kichik yarim o'qi bilan yasovchisi orasidagi burchagi (ß) va uni egat tubidan yurish balandligi (hyu)ni o'zgartirish hisobiga ta'minlanadi.

2

ADABIYOTLAR

1. S.B.Bo'riyev, Z.Amonova UZUMChILIK-O'quv qo'llanma -Buxoro, 2023.-12 b.

2. Komilov N., X.Samsaqova. O'g'it soladigan ish organining konussimon sepkichidan tushayotgan o'g'itning tarqalish kengligini tadqiq etish // AGRO ILM - Toshkent 2021. - № 4 [74]. - 92-94 b.

3. Хусаинов С. Изучение технологического процесса и параметров рабочего органа чизеля-удобрителя для заделки удобрений на засоленных землях: Дис. ... канд.техн. наук.

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son

AVTOMOBIL VA QISHLOQXO'JALIKMASHINALARI - Янгиюль, 1973. - 149 с.

4. Хамидов Ш.А. Обоснование параметров устройства к глубокорыхлителю для глубокого широкополосного внесения органо-минеральных удобрений в зоне хлопкосеяния: Дисс. ...канд. техн. наук. - Янгиюль, 1984. - 155 с.

5. Муродов М., Бойметов.Р.И., Бибутов Н.С. Механико-технологические основы параметры орудия для разуплотения почвы под хлопчатник. - Ташкент: Фан, 1988. - 104 с.

www.Lex.uz

www.gallaorolkaliyfosfat.uz

https://uniwork.buxdu.uz/

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali

5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son