Умурза^ова Муътабархон Нодир ^изи,
Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети иктисодиёт факультети «Макроиктисодиёт» кафедраси катта укитувчиси
ТИББИЙ СУГУРТА МОДЕЛИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
УДК: 368.9.06
УМУРЗАЦОВА М.Н-Ц. ТИББИЙ СУГУРТА МОДЕЛИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Ушбу маколада жахонда амал килаётган соFликни саклаш моделларнинг кучли ва заиф томон-лари, хориж давлатларини бу борада тажрибаларини киёсий тахлили ва Узбекистон ахолини ижти-моий химоя килиш тизимида соFликни саклаш сохасини ислох килиш таклифлари берилган.
Таянч сузлар: тиббий суFурта, соFликни саклаш, тиббий ёрдам, давлат бюджети маблаFлари, моли-ялаштириш.
УМУРЗАКОВА М.Н-К. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ОПЫТ МОДЕЛЕЙ РАЗВИТИЯ МЕДИЦИНСКОГО СТРАХОВАНИЯ
В данной статье анализируются сильные и слабые стороны существующих в мире моделей здравоохранения и предложения по реформе здравоохранения в системе социальной защиты Узбекистана.
Ключевые слова: медицинское страхование, здравоохранение, медицинское услуги, средство государственных бюджета, финансирование.
UMURZAKOVA M.N-Q. INTERNATIONAL EXPERIENCE OF MEDICAL INSURANCE DEVELOPMENT MODELS
In the article is analyzed the existing global health care models' strengths and weaknesses and the proposals for health care reform in the social protection system of Uzbekistan are suggested. Key words: health insurance, health care, medical services, state budget funds.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)
Кириш. Жахонда ахолини ижтимоий химоя килишда соFликни саклаш сохасини молиялаш-тириш моделларини ишлаб чикиш ва оптимал-лаштириш борасида катта тажрибага тупланган. Ривожланган мамлакатлар ахолини бепул тиб-бий хизматлар билан камраб олишни кенгайти-риш, молиялаштириш манбалари, маблаFларни таксимлаш усуллари борасида, хамда соFликни саклаш сохасини самарадорлигини ошириш ва харажатларини камайтириш максадида тиб-бий суFурта тизимдан окилона фойдаланишга эришмокдалар.
Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. Жахонда амал килаётган кликни саклаш модел-лари универсал характерга эга эмас, шу муноса-бат билан моделларнинг кучли ва заиф томон-лари, хориж давлатларини бу борада тажри-баларини тахлили Узбекистан ахолини ижтимоий химоя килиш тизимида соFликни саклаш сохасини ислох килиш ва оптималлаштиришда мухим ахамият касб этади.
Тадк,ик,отнинг мацсади. Тиббий суFуртани ислох этишнинг хориж тажрибасидан Узбекистонда тиббий суFурта тизимини шакллан-тиришда фойдаланишга каратилган илмий таклиф ва амалий тавсияларни ишлаб чикишдан иборат.
Тадк,ик,отнинг методлари. Тадкикот жараё-нида гурухлаштириш, абстракт-мантикий фикрлаш ва киёсий тахлил усулларидан фойдаланилган.
Асосий натижалар. Жахондаги соFликни саклаш тизимининг барча моделларини уч турга булиш мумкин1:
1. Бюджет модели (давлат тизими)
2. СуFурта модели (ижтимоий суFурта тизими)
3. Хусусий модел (нодавлат ёки бозор тизими).
Беверидж модели сифатида машхур булган
биринчи моделнинг характерли томони ушбу моделда давлат етакчи уринни эгаллайди. Моли-ялаштиришнинг бош манбаи булиб солик, тушум-лари хизмат килади. Барча ахоли учун тиббий хизматлар бепул курсатилади. Одатда, ЯИМдаги соFликни саклашга сарфланадиган харажатла-рининг улуши 8-11 фоизни ташкил этади. Хусусий сугурта ва кушимча туловлар мухим роль уйнайди.
Молиялаштиришнинг бош манбаи - давлат бюджети хисобланиб, тиббиёт ходимлари хусу-
1 Омельяновский В.В. и др. Зарубежный опыт: модели финансирования и организации систем здравоохранения. Финансовый журнал / Financial journal №3 2014. - С. 23.
сий бошкарув компаниялари назорати остида бюджет маблаFларини олади. Хукумат соFликни саклаш харажатларининг аксарият кисмини (70% дан ортик) таъминлаган холда, бир вактнинг узида тиббий хизматлар курсатувчи ва тиббий хизматлардан фойдаланувчи ролини бажаради. СоFликни саклаш тизимини бошкариш марказ-лаштирилган холда амалга оширилади. Тиббий хизматларнинг аксарият кисми давлат даволаш-профилактик муассасалари ва хусусий шифокор-лар томонидан курсатилади ва хусусий тиббий муассасаларга иккиламчи урин берилади.
Бисмарк модели номи билан танилган иккинчи модел купинча тартибга солинадиган тиббий сугурта тизими сифатида белгиланади. Ушбу модел тиббий хизматлар бозорининг давлат томонидан тартибга солинишининг ривожланган тизими ижтимоий кафолатлар билан бир-лашган холда аралаш иктисодиёт тамойилларига асосланади. Сугурта фондлари давлат томонидан молиялаштирилганда мажбурий тиббий сугурта дастурлари жами ахолини камраб олади ва тиббий хизматлар харажатларининг 70 фоиздан ортигини давлат коплайди, хамда давлат томонидан согликни саклашга йуналтирилган харажат-лар, бюджет моделига нисбатан юкорирок булиб ЯИМ хажмининг 9-13 фоизини ташкил килади. Маблагларни таксимлашда хусусий нотижорат, тижорат сугурта фондлари ва сугурта компаниялари хал килувчи роль уйнайди. Ахолининг тиббий хизматларга булган эхтиёжларини кондиришда бозорнинг мавкеи катта булиб, беморлар сугурта компаниялари ва хизмат курсатувчиларни тан-лашда эркинликка эга.
Согликни саклашнинг хусусий модели хусусий сугурта компаниялари ва фукароларнинг шахсий маблаглари хисобига, пуллик хизматлар курсатиш билан шугулланади. Тиббий хизматларга булган эхтиёжларни кондиришда бозор етакчи уринни уйнайди. Давлат амалда бозор томонидан кондирилмаган мажбуриятларни уз зим-масига олади, яъни ижтимоий химояга мухтож фукароларнинг (ишсизлар, кам таъминланган ва нафака олувчилар) тиббий хизматлар курсатишга будган харажатларини коплайди.
Хусусий моделда молиялаштиришнинг 50 фоиздан ортиги фукароларни шахсий хусусий маблаглари хисобига амалга оширилади. Пул маблаглари хусусий сугурта фондларида тупланади ва тиббий даволаш муассасаларига йуналтирилади. Тиббий хизматлар курсатиш
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)
1-расм. Ривожланган мамлакатлардаги согли^ни саклаш тизимининг таснифи1.
с - Бюджет
(давлат молиялаштиради. Семашко-Беверидж тизими) V У
Буюк Британия
Ирландия
Дания
Португалия
Италия
Греция
Испания
Сугурта (ижтимоий сугурта ёки Бисмарк тизими)
Хусусий (нодавлат ёки бозор тизими)
Германия
Франция
Япония
Канада
Австрия
Бельгия
Нидерландия
Швейцария
йуналиши марказлаштирилмаган булиб, мулк-чиликнинг турли шаклларига асосланган ташки-лотлар томонидан амалга оширилади.
Келтирилган 1-расмда ривожланган мамлакат-ларда соFлик1ни саклаш тизимини бюджет, суFурта ва хусусий моделлари таснифланиши курсатилган.
Ижтимоий химоя тизими борасида - АКШ, Германия, Буюк Британия, Франция ва Канада мам-лакатларининг тажрибаларини тахлил этамиз.
Германия ижтимоий сутуртанинг классик модели намунаси хисобланиб, унинг молиялаш-тириш манбалари куйидагича таксимланади: ижтимоий тиббий сугурта - 60%, хусусий тиббий сугурта - 10%, давлат бюджети - 15% ва фукароларнинг шахсий воситалари - 15%. Германия ахолисининг деярли 90% ижтимоий тиббий сугурта дастурлари ва 10% эса хусусий тиббий сугурта дастурлари билан камраб олинган, холда ижтимоий сугурталанганларнинг 3% ихти-ёрий тиббий сугурта полисига эга.
Германияда соглик,ни саклаш харажатларининг мамлакат ЯИМ даги улиши 7,8-11,7 фоизни ташкил
этади2. Давлат бюджети манбаларидан согликни саклаш харажатларининг 75% копланади. Согликни саклашнинг молиявий маблаглари харакати куйидаги куринишига эга эди, дастлаб улар ижтимоий тиббий сугуртанинг давлат фон-дида жамланади, сунгра тиббий даволаш муас-сасалари хизматларини назорат килувчи ноти-жорат сугурта ташкилотларининг хисобларига тушади. Шифохоналар жамгармалари деб ном-ланган шифокорлар уюшмалари ижтимоий тиббий сугурта тизимининг асосини ташкил этади. Улар мажбурий тиббий сугуртада конуний кафо-латланган хизматларни курсатиш ва молиялашти-ришни бошкарадиган уз-узини тартибга солувчи тузилмаларни яратади.
Жахон соFликни саклаш ташкилоти маълумот-ларига кура, Германияда ахолига курсатилаётган тиббий хизматларни молиялаштиришда тиббий сугуртанинг амалиётга кенг татбик этилганлиги сабабли сунги 2000-2019 йилларда мамлакатда ахолининг турли огир касалликларга чалиниш холатлари сезиларли даражада кискарди. Жум-ладан, тахлил этилаётган даврда ахолининг ише-мик юрак касаллиги билан огриши холатлари
1 Тадк,ик,от натижалари асосида муаллиф томонидан тузилган.
2 Most Efficient Health Care: Countries / Bloomberg Visual Data 2013 (http://www.bloomberg.com/visual-data/ best-and-worst/most-efficient-health-care-countries).
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)
2-расм. Германияда ахолининг улимига сабаб булаётган ТОП-10 касалликлар руй^ати (100 000
а^олига нисбатан)1.
Альцгеймер касаллиги ва бошка деманслар Гипертоник юрак касашшги Буйрак касаллиги Ошкозон саратони Кандли диабет Жигар щфрози Куйи нафас йулларининг инфекциялари Кукрак бези саратони Йугон ва ту гри ичак саратони Сурункали обструкгав упка касаллиги Трахея, бронх, упка саратони Кон томир касалликпари Ишемик юрак касаллиги
2019 й '2010 й |2000 й
50 100 150 200 250 300 350
1,6 мартага, кон томир касалликларига чали-ниш холатлари 1,7 мартага камайди (2-расмга каранг)2. Халк,аро экспертлар фикрича, мам-лакат ахолисининг тиббий суFурта полисла-рига эгалиги сабабли ахолининг тиббий хизмат-лардан фойдаланиш имкониятлари кенгайиши билан бир к,аторда, курсатилаётган хизматларнинг сифати хам такомиллашиб бормокда. Натижада ахолининг OFир касалликларга чалиниши, барвак,т улим холатлари йилдан-йилга камайиб бормокда3.
Германияда 2010-2014 йилларда ахолининг тиббий суFурта хизматларидан фойдаланишга булган интилиши сезиларли даражада ортди. Натижада тах,лил этилаётган даврда суFурта фонд-ларининг даромадлари орта бошлади. Мамла-катдаги демографик к,ариш муаммосининг мав-жудлиги ва янги турдаги турли касалликларнинг таркалиши сабабли улим холатлари, ахолининг касалланиши ва турли орттирилган ногиронли-кларнинг вужудга келиши сабабли 2010-2019 йилларда мамлакатда суfурта фондларининг уз маж-буриятларини бажаришлари учун сарфланадиган харажатлари к,исми ортиб ва 2017 йилда мамла-
1 Жахон кликни сак,лаш ташкилоти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган https://www.who. int/data/gho/data/themes/mortality-and-global-health-estimates/ghe-leading-causes-of-death
2 Жахон соглик,ни сак,лаш ташкилоти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган https://www.who. int/data/gho/data/themes/mortality-and-global-health-estimates/ghe-leading-causes-of-death
3 Global Health Estimates 2020: Deaths by Cause, Age, Sex, by Country and by Region, 2000-2019. World
Health Organization. https://www.who.int/data/gho/data/ themes/mortality-and-global-health-estimates
катда тиббий суfурта хизматларини молиялашти-ришнинг "Zinszusatzreserve (ZZZ)" усули амалиётга татбик, этилди. Ушбу усул ёрдамида суfурта фонд-лари харажатларини к,иск,артиришга эришилди (3-расмга каранг). Ушбу усул улим холатлари вужудга келганда бериладиган турли нафак,а ва туловларни тулаш тартибига узгартириш кири-тишдан иборат булди.
Буюк Британия бюджет моделида соfлик1ни саклаш харажатларининг 85% давлат бюджети томонидан копланади, ва 15% эса хусусий тиббий суfурта хисобидан туланади. Пул маблаfлари давлат бюджетида жамланади, ва даволаш про-филактик муассасаларини молиялаштиришни бошк,арувчи узини узи тартибга солувчи ташки-лотларга берилади. Соfлик1ни саклашнинг мар-казлашган бошк,аруви шакли амал килади. Уму-мий давлат харажатлари ЯИМни 9,4% ни таш-кил этиб, шундан соглик,ни саклаш сохасига сарфланган харажатларининг ЯИМ даги 7,7% ни ташкил этади4. Ахоли бепул тиббий хизмат-лар билан камраб олинган ва тиббий хизматлар учун кушимча туловлар деярли мавжуд эмас. Ахолининг мехнат к,обилиятига эга к,атлами учун бир рецепт учун 7.85 фунт стерлинг микдоридаги доимий туловлар кулланилади.
Давлат шифокорлар ва даволаниш профилак-тик муассасаларни аккредитациялаш, шифокорлар фаолиятини тартибга солиш билан ш^улланади. Тиббий хизматлар туловлари даражалари ва нарх-лари бирламчи тиббий ёрдам курсатиш буйича
4 Most Efficient Health Care: Countries / Bloomberg Visual Data 2013.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)
3-расм. Германия тиббий сутурта бозорининг ривожланиш тенденциялари (млн. еврода)1.
траст фондлар томонидан бошкарилади. Хозирда Англияда 152 та бирламчи тиббий ёрдамлар курсатувчи траст фондлар мавжуд ва улар мил-лий со^икни саклаш хизмати бюджетининг 80% ни назорат килади. Шунингдек, Англияда 167 та шифохоналар ва 129 жам€арма трастлари мавжуд булиб, улар Англиядаги стационар давола-нишнинг катта кисмини таъминлайди. Бирлаш-ган киролликда Шотландия, Уэльс ва Шимолий Ирландияда миллий со^икни саклаш хизмати-нинг мустакил мах,аллий тизимлари мавжуд2.
Халкаро экспертларнинг фикрича, Буюк Британия со^икни саклаш тизимини молия-лаштириш амалиётида тиббий су€урта хизмат-лари билан бир каторда, траст фондларнинг ташкил этилганлиги ах,олига тиббий хизмат-лар курсатишнинг камров даражасини ошириш имкониятини бермокда. Натижада 2000-2019 йил-ларда мамлакат ах,олисининг турли о^р касал-ликлар билан о€риши ва касаллик сабабли улим х,олатларини кискартиришга эришилди. Жумла-дан, урганилаётган даврда ах,оли улимига энг куп сабаб булган ишемик юрак касаллиги х,олатлари карийб 2,2 мартага, кон томир касалликлари - 1,9
1 Германия Федерал Молиявий хизматлар агент-лиги маълумотлари асосида муаллия томонидан тузилди. https://www.bafin.de/EN/PublikationenDaten/ Datenbanken/Datenbanken_node_en.html
2 Kullman D. PHIS Pharma Profile United Kingdom (http://whocc.goeg.at/Literaturliste/Dokumente/
CountryInformationReports/PHIS%20Pharma%20 Profile%20UK%20Feb2011 .pdf).
марта, куйи нафас йулларининг инфекцияланиши х,олатлари эса - 1,8 мартага камайди (4-расмга каранг)3.
АК,Шда со^икни саклашнинг хусусий модели фаолият курсатади, ва жами ах,олини камраб олувчи миллий тизим мавжуд эмас. АК.Ш тиббий ёрдам сох,асидаги давлат кафолатлари факат чекланган фукаролар доирасига нисбатан кулланиладиган ва со^икни саклаш хизматла-ридан фойдаланиш кисман мавжуд булган ягона ривожланган мамлакат х,исобланади. Молиялаш-тиришнинг етакчи манбаи булиб тиббий хизматлар харажатларининг 50% дан орти^ни хусусий суfурта коплайди. Бошка манбаларни кекса ва кам таъминланган фукаролар учун дастурлар, х,амда фукароларнинг шахсий пул мабла^арини уз ичига олади. Даволаниш профилактик муассаса-лари ва хусусий шифокорларни молиялаштириш-нинг бошкаруви хусусий тиббий суfурта компани-яларнинг кулида булиб колмокда. Давлат ижти-моий х,имояга мух,тож фукаролар учун махсус давлат дастурлари орк,али ресурсларни так,симлашни бошкаради. Миллий со^икни саклаш тизимини бошкаруви марказлашмаган. Давлатнинг ЯИМдаги умумий харажатлари улуши 17,2% ташкил этиб, шундан со^икни саклаш харажатлари ижтимоий
3 Global Health Estimates 2020: Deaths by Cause, Age, Sex, by Country and by Region, 2000-2019. World Health Organization. https://www.who.int/data/gho/data/ themes/mortality-and-global-health-estimates
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)
4-расм. Буюк Британияда ах;олининг улимига сабаб булаётган ТОП-10 касалликлар руй^ати
(100 000 а^олига нисбатан)1.
5-расм. АК,Шда а^олининг улимига сабаб булаётган Т0П-10 касалликлар руй^ати (100 000
а^олига нисбатан)1.
Гийохванд моддалар истеъмоли Гипертоник юрак касаллиги Кукракбези саратони Буйрак касаллиги Кандли диабет Йугон ва тугри ичак саратони К,уйи нафас йулларининг инфекциялари Альцгеймер касаллиги ва бошка деманслар Сурункали обструктив упка касаллиги Трахея, бронх, упка саратони Кон томир касашшклари Ишемик юрак касаллиги
I2019 й 2010 й I2000 й
50
100
150
200
250
манбалардан ЯИМдаги улуши 9,1% ташкил этади3. Тиббий хизматлардан фойдаланишни таъминлаш беморларнинг тулов кобилияти билан чеклан-ган. Кексалар ва камбаfаллар учун мулжалланган ижтимоий дастурлар ижтимоий х,имояга мух,тож катламлар учун кулланилмайди ва зарур булган
1 Xax,OH cof-hmkhm caKnaw TawKuno™ MatnyMOTnapu acocuga Myannw^ TOMOHugaH Ty3unraH https://www.who. int/data/gho/data/themes/mortality-and-global-health-estimates/ghe-leading-causes-of-death
2 Xax,OH cofn^KHM caKnaw TawKuno™ MatnyMOTnapu acocuga Myannw^ TOMOHugaH Ty3unraH https://www.who. int/data/gho/data/themes/mortality-and-global-health-estimates/ghe-leading-causes-of-death
3 Most Efficient Health Care: Countries / Bloomberg Visual Data 2013.
тиббий хизматларни деярли копламайди. 50 мил-лионга якин ах,олига умуман х,еч кандай тиббий хизмат курсатилмайди.
АК.Ш амалиётида тиббий сугурта дастурлари-нинг амал килиши ва ах,олига тиббий хизматлар курсатишнинг камров даражасини ошириш билан бир каторда айрим турдаги инсон х,аёти учун хав-фли булган касаллик х,олатларини учрашининг олдини олиш имконини бермокда. Хусусан, 20002019 йилларда мамлакатда ишемик юрак касаллиги сабабли вужудга келаётган улим х,олатлари 1,4 марта, ах,олининг кон томир касалликлари 1,3 мартага, упка саратони сабабли х,аётдан куз юмиш х,олатлари 1,2 мартага камайди. Шу билан бир каторда куйи нафас йулларининг инфекци-
ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)
2-жадвал. Мажбурий тиббий сугурта тизимининг киёсий тах,лили (2018 йил)2.
1-жадвал. Согликни саклаш тизимидаги харажатлар ва курсаткичлар нисбатининг
самарадорлиги1
Мамлакат Умр куриш давомийлиги СоFликни саклаш харажатларининг мамлакат ЯИМдаги улуши, % Ахоли бошига сарфланадиган соFлик саклаш харажатлари (АКШ долларида)
АКШ 78,6 17,2 8608
Германия 80,7 11,7 4875
Буюк Британия 80,8 9,4 3609
Франция 81,7 12,5 4952
Канада 80,9 10,8 5630
Давлат-лар СоFликни саклаш харажатлари: Ахоли-нинг мажбурий тиббий суFурта билан камраб олиниши, (% хисобида) ср аа и О сй л-иа ю о ^ £ - £ JS и иа рд уи бм * i tc т ^ £ Иш хаки фонди-дан тулана-диган суFурта бадал-лари (% хисо-бида) Иш берув-чилар ва ишчилар уртасида суFурта бадали-нинг таксим-ланиши, (% хисо-бида)
ЯИМга нисба-тан, улуши (% хисо-бида) Ахоли жон бошига сарфла-надиган харажат-лар (АКШ доллари
Германия 11,3 5410,63 92 Касалхона кассалари 9-15 50/50
АКШ 17,1 9402,54 90 СуFурта компа-ниялари 3-9,5 Иш жойига боFлик холда
Франция 11,5 4958,99 80 Давлат 13,6 66/34
anaHuwu Ba KyKpaK 6e3u capaTOHu Kaca-onunnapu ca6a6,nu ynuM xo^arnapuHuHr Byxygra KanMWMHMHr Ty^MK, o-ngu o^MHflu (5-pacMra KapaHr)3.
Taxnu.onap KypcaTuwma, COF^MKHM caK-nawra axpaTi/mraH Ma6^af^apHUHr xaMu MuKAopu Typ^u MaM^aiaT^apga ^apK-naHagu. Axo^iHiHr yMp flaBOMufmuru Ba 6omKa cof.AUKHU ca^am coxacu KypcaTKurn-napu cap^^aHraH MuKAopra MyraHocu6 эмacпuru, 6y, 6upuHm,gaH, cap^^aH-raH Ma6^af^apHu caMapagop^uruflaru ^api^napHu KypcaTagu, uKKuH^ugaH, axo^uHuHr yMp Kypum gaBOMufmurura 6omKa 0Mu.anap xaM Tatcup этu-
1 Most Efficient Health Care: Countries / Bloomberg Visual Data (http://www.bloomberg.com/visual-data/ best-and-worst/most-efficient-health-care-countries).
2 http://ifmr.uz/B03M0XH0cTu-u-nepcneKTuBbi-pa3BuTua-M/.
3 Global Health Estimates 2020: Deaths by Cause, Age, Sex, by Country and by Region, 2000-2019. World Health Organization. https://www.who.int/data/gho/data/ themes/mortality-and-global-health-estimates
шини курсатади. 1-жадвалда тахлил к,илинган ривожланган мамлакатлардаги ахоли умр куриш давомийлиги ва сарфланаётган харажатлар мисо-лида кузатиш мумкин.
Жахон амалиётидаги согли^ни сак,лаш тизимлар фаолиятининг киёсий тахлил килиш -сотликни саклаш моделларининг афзалликлари ва камчиликлари тутрисида куйидаги илмий хулоса-лар олиш имконини беради (2-жадвалга каранг):
- мамлакатлар ижтимоий химоянинг факат битта моделидан фойдаланилмайдилар ва универсал модел мавжуд эмас;
- сотликни саклашнинг барча моделларида етакчи молиялаштириш манбаи мавжуд;
- бюджет ва сугурта моделларидаги хара-жатларнинг 70 фоиздан ортитини давлат таъмин-лайди;
- согликни саклаш тизимининг баркарорлигини таъминлашнинг мухим омили -ахолини бепул тиббий хизматлар билан камраб
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)
6-расм. Жах,он минта^алари буйича "Согли^ни саклаш тизими рейтинги" курсаткичи, 2019 йил1.
олиш, ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги ва кликни саклаш хизматларидан фойдаланиш имкониятининг мавжудлиги.
- мамлакатларда кликни саклаш тизими ривожланиши давлат бюджети маблаFларисиз суFурта туловларини амалга ошириб булмайди.
Жахон амалиётида тиббий суFурталаш ёлла-ниб ишловчилар учун мажбурийдир, ривожлан-ган мамлакатларда мажбурий тиббий суFурта кликни саклаш тизимининг молиявий асосини ташкил килади.
Жахондаги тиббий суFурта тизимини ташкил этиш ривожланган булиб, кликни саклаш тизимини молиялаштиришнинг етакчи манбаси тиббий суFурта маблаFлари хисобланади. Ушбу жара-ёнда давлат ва суFурта компаниялари фаол ишти-рок этадилар. Хар бир мамлакат давлат бюджети маблаFлари ва мажбурий тиббий суFурта оркали соFликни саклашга сарфланган харажатларини молиялаштиради.
Жахон соFликни саклаш ташкилоти томонидан 2020 йилда дунё минтакалари буйича "Халкаро соFликни саклаш рейтинги" эълон килинди. Ушбу рейтинг натижаларини хисоблашда ташкилот экс-пертлари 100 балли бахолашни амалга оширди-лар ва куйидаги 13 та индикаторлар тизимидан фойдаланишди2:
- кликни саклаш тизимининг хукукий асослари ва тиббий хизматларни молиялашти-риш амалиёти;
- тиббий хизмат курсатишни мувофиклаштириш ва марказлаштириш;
- озик-овкат хавфсизлиги;
1 Жахон соFликни саклаш ташкилоти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган https://www.who. int/data/gno/whs-2020-visual-summary
2 Жахон соFликни саклаш ташкилоти маълумотлари асосида https://www.who.int/data/gho/whs-2020-visual-summary
- тиббий хизмат курсатиш муассасаларининг лаборатория хоналарининг холати ва ривожла-ниш даражаси;
- зооноз касалликларга чалиниш холатлари (хайвонлардан юкадиган инфекцион касалли-клар);
- тиббий хизмат курсатиш сифати ва камров куламини назорат килиш;
- кликни саклаш тизимининг кадрлар билан таъминланганлик даражаси ва уларнинг салохияти;
- кликни саклаш тизими ва ахолига тиббий хизмат курсатувчи муассасаларнинг фавкулодда холатларга тайёргарлик даражаси;
- ахолига курсатилаётган тиббий хизматлар-нинг турлари ва уларнинг сифати;
- инфекцион касалликларни таркалишини олдини олиш;
- янги турдаги касалликларга чалиниш холатлари даражаси;
- кимёвий ходисаларнинг табиий-экологик жараёнларга таъсири;
- радионуклеар фавкулодда вазиятларга тайёргарлик даражаси.
Юкорида келтирилган курсаткичлар асосида жахон соFликни саклаш ташкилоти экспертлари томонидан амалга оширилган тадкикотлар нати-жаларига кура, 2019 йилда жахонда соFликни саклаш тизимининг рейтинги 63 га тенг булди. Африка (44) ва Жануби-Шаркий Осиё (61) минтакаларида ушбу курсаткич жахоннинг уртачадан паст курсаткични кайд этди (6-расмга каранг).
Ахолига тиббий хизматлар курсатишда Европа Иттифоки мамлакатларининг аксарияти тиббий суFурта хизматлари амалиётга кенг татбик этил-ганлиги сабабли ушбу минтакада соFликни саклаш тизими рейтингининг хукукий асослари ва тиб-
ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)
3-жадвал. Жах,онда "Соми^ни сак,лаш тизими рейтинги" ва унинг таркибий компонентлари
курсаткичи1
Африка Америка Жануби-Шаркий Осиё Европа Шаркий урта ер денгизи ч н и 1— йи ин ба ре ак о Жа,он
СоFликни саклаш тизимининг хукукий асослари ва тиббий хизматларни молиялаштириш амалиёти 43 74 67 80 64 76 65
Тиббий хизмат курсатишни мувофиклаштириш ва марказлаштириш 51 78 69 82 74 72 70
Зооноз касалликларга чалиниш ,олатлари (,айвонлардан юкддиган инфекцион касалликлар) 50 72 58 80 77 65 67
Озик-овкат ,авфсизлиги 43 78 53 77 64 75 64
Тиббий хизмат курсатиш муассасаларининг лаборатория хоналарининг ,олати ва ривожланиш даражаси 56 79 73 81 69 81 72
Тиббий хизмат курсатиш сифати ва камров куламини назорат килиш 61 78 78 79 72 84 73
СоFликни саклаш тизимининг кадрлар билан таъминланганлик даражаси ва уларнинг сало,ияти 49 70 60 71 64 68 63
СоFликни саклаш тизими ва а,олига тиббий хизмат курсатувчи муассасаларнинг фавкулодда ,олатларга тайёргарлик даражаси 40 73 58 73 65 75 62
А,олига курсатилаётган тиббий хизматларнинг турлари ва уларнинг сифати 41 64 61 79 68 70 62
Инфекцион касалликларни таркалишини олдини олиш 43 68 71 66 60 69 60
Янги турдаги касалликларга чалиниш ,олатлари даражси 36 70 53 60 64 70 56
Кимёвий ,одисаларнинг табиий-экологик жараёнларга таъсири 32 60 45 69 56 70 54
Радионуклеар фавкулодда вазиятларга тайёргарлик даражаси 32 59 45 77 57 54 55
СоFликни саклаш тизими рейтинги 44 71 61 75 66 71 63
бий хизматларни молиялаштириш амалиёти (80), тиббий хизмат курсатишни мувофиклаштириш ва марказлаштириш (82), тиббий хизмат курсатиш сифати ва к,амров куламини назорат килиш (79), а,олига курсатилаётган тиббий хизмат-ларнинг турлари ва уларнинг сифати (79) каби таркибий компонентлари курсаткичи юкори ,исобланади (3-жадвалга каранг). Шу уринда айтиш жоизки, Америка китъасида ,исобланган рейтинг курсаткичи Жанубий ва Шимолий Аме-
1 Жах,он соFликни саклаш ташкилоти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган https://www.who. int/data/gno/whs-2020-visual-summary
рика учун урта ,исобда ,исобланган булиб, минтака курсаткичлари Европа Иттифоки курсаткичларидан нисбатан паст ,исобланади. Аммо, ушбу минтакада ,ам тиббий суFурта хиз-матлари АК,Ш ва Канада мамлакатларида ихтиё-рий равишда жорий этилган ,исобланади.
Хулоса ва таклифлар. Хориж мамлакатларида а,олини ижтимоий ,имоя килиш тизимида тиббий сугурта тизимини ривожланиш бой тажрибасини киёсий та,лил килиб, Узбекистонда а,олини ижтимоий ,имоя килиш, соFликни саклаш тизимида тиббий сугуртани жорий этишда ижодий куллаш масалаларини тадк,ик, этиш му,им а,амиятга эга. СоFликни саклаш тизимидаги жамланган бой,
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)
илгор хорижий тажрибани урганиш махаллий согли^ни саклаш тизимини ривожлантириш-нинг устувор йуналишиларини аниклаш имконини беради. Хориж тажрибалари курсатишича, тиб-биёт секторида давлат иштирокининг даражаси юкори булган мамлакатларда аксарият холларда курсатиладиган тиббий ёрдам сифатини яхшила-нишига, хаёт давомийлигини ортишига эриша-дилар.
Шу билан биргаликда ахолининг даромад даражаси, демографик холат ва тиббий сугурта тизими молиялаштирилиш имкониятларини ино-батга олиниб, хусусий секторни ривожлантириб бориши лозим. Жамиятда молиявий ёки хукукий мак,омидан катъий назар хар бир шахс фойда-ланиш имкониятига эга булган тиббий хизмат-ларнинг минимал руйхати кафолатланган булиши лозим.
OoMfla.naHM.nraH aga6MeT pyMxaTM:
1. OMe^bAHOBcKuM B.B. u gp. 3apy6exHbiM onwT: M0.ge.nu ^uHaHcupoBaHua u opraнuзaцuu cucTeM 3flpaB00xpaHeHufl. OuHaHcoBwM xypHa^ / Financial journal №3 2014. - C. 23.
2. Most Efficient Health Care: Countries / Bloomberg Visual Data 2013 (http://www.bloomberg. com/visual-data/best-and-worst/most-efficient-health-care-countries).
3. https://www.who.int/data/gho/data/themes/mortality-and-global-health-estimates/ghe-leading-causes-of-death
4. Global Health Estimates 2020: Deaths by Cause, Age, Sex, by Country and by Region, 20002019. World Health Organization. https://www.who.int/data/gho/data/themes/mortality-and-global-health-estimates
5. https://www.who.int/data/gho/data/themes/mortality-and-global-health-estimates/ghe-leading-causes-of-death
6. https://www.bafin.de/EN/PublikationenDaten/Datenbanken/Datenbanken_node_en.html
7. Kullman D. PHIS Pharma Profile United Kingdom (http://whocc.goeg.at/Literaturliste/ Dokumente/CountryInformationReports/PHIS%20Pharma%20Profile%20UK%20Feb2011.pdf
8. Most Efficient Health Care: Countries / Bloomberg Visual Data (http://www.bloomberg.com/ visual-data/best-and-worst/most-efficient-health-care-countries).
9. http://ifmr.uz/B03M0XH0cTu-u-nepcneKTuBW-pa3BuTua-M/.
10. https://www.who.int/data/gho/whs-2020-visual-summary
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)