CC BY
29
УДК 8т,1 Г.Б.ТУРАЕВА
ББК 83.3 (0)3
МУРУРЕ БА ЗИНДАГИНОМАИ МУАЙЯДУДДИН АБУИСМОИЛИ ТУГРОИ
Вожа^ои калиди:Муайядуддин Тугрой, адабиёти арабизабони форсу тоники царщои Х1-Х11,мЩОми сиёсй ва маънавй, мероси адабй
Абуисмоил Хусайн ибни Алй ибни Абдуссамад Исфахонй маъруф ба "Тугрой", ки уро бо номхои фахрии Муайядуддин, устод, муншй, котиб, фахр ал-куттоб, амид ал-мулк, имом ал-амид, имом ал-аллома ёд кардаанд, аз зумраи чехрахои дурахшони адабиёти арабизабони форсу тоники нимаи дувуми ;арни панчум ва ибтидои садаи шашуми хинрй (дувоздахуми мелодй) ба шумор меояд. Бар мабнои ахбори масодири муътабар Абуисмоил Тугрой байни солхои 1059-1064 дар Исфахон таваллуд шудааст(2,2,185-190; 1,5,250).Дар робита ба таърихи таваллуд ва фавти у Ё;ути Хамавй дар"Иршод - ал-ариб" чунин изхори назар кардааст: "Тугрой соли 1062 ба дунё омадаву дар ходисае, ки байни Султон Масъуд ибни Мухаммад ва бародараш Султон Махмуд соли 1122 дар Хамадон сурат гирифт, кушта шуд. Дар ин овон синнаш аз шаст гузашта буд"( 6, 3,152 ). Салохуддин Сафадй дар мавриди мавлуд ва таърихи вафоти шоир чунин ахборро ной додааст: "Мавлуди Тугрой та;рибан дар солхои 1069 нараён гирифта, дар мавриди вафоташ ихтилофи назар ной дорад ва во;еъият он аст, ки дар ходисаи миёни Султон Масъуд ва бародараш Султон Махмуд рухдода сурат гирифтааст" (8.1,8).
Аз ашъори Тугрой бармеояд, ки хонадонаш аз каримону бузургони рузгори хеш ба шумор мерафтаанд. Ин хонаводаро бархе аз донишмандони мута;аддим пайвандони забоншиноси машхур Абуласвад Дуалй донистаанд. Имоди Котиби Исфахонй ронеъ ба насаби у мегуяд: "Муайядуддин, Абуисмоил Муншй Дуалй, Хусайн ибни Алй ибни Абдуссамад Тугрой, аз фарзандони Абуласвад Дуалй" (11,1,62).Ахбори Дуалиро Абулфидо чунин ба ;айд овардааст: "Абуласвад Золим ибни Амр ибни Суфён Дуалй аз касонеаст, ки нахустин бор ;авоиди илми нахвро тартиб додаанд. Вай пас аз Абдуллох ибни Аббос, ки аз тарафи хазрати Алй ибни Абутолиб омили Басра буд, нонишини у гардид ва то замони ба шаходат расидани амиралмуъминин дар хамон ма;ом ;арор дошт. Дуалй дар вабои соли 689 дар синни 85 - солагй даргузаштааст"(3,2, 236).
Бино ба маълумоти Чамолиддин ибни ^ифтй дар"Инбох- ар-рувот" Абуласвад ду писар ба номи Ато ва Абухдрб доштааст. Ато дунболаи кори падарро гирифтаву ба нахву арабият иштигол варзид, вале аз вай фарзанде барной намонд. Абухдрб хам марди диловаре буд ва Ханнон уро волии Чухи Багдод таъин кард. Абухдрб фарзанде ба номи Чаъфар дошт, ки аз вай авлоде дар Басра бозмонданд (14,1,19-21).
Бинобар ин, метавон эхтимол зад, ки аз ин хонадон кас ё касоне дар яке аз мухониратхои ба Эрон анномдодаи аъроб ба Исфахон омада бошад ва нисбат ба Тугрой ба у бипайвандад. Ватани Тугрой- Исфахон миёни солхои 644 - 645 мелодй бо сулху созиш фатхшуда, пои арабхо ба он но боз гардид. Ин мухонирон бештар аз Куфаву Басра меомаданд. Бо мурури замон шумораи мухонирони араб чандон ру ба фузунй ниход, ки дар ;арни савуми хинрй худ ;исмате аз ахолии Исфахонро ташкил медоданд. Яъ;убй дар ин хусус чунин баён доштааст: "Ахолии Исфахон аз мардумони омехташуда иборат буда, ;исми ками онро арабхо ва ;исми зиёдашонро дех;онону ашрофва;авми дигаре аз арабхо, ки аз Куфаву Басра, Са;ифу Тамим, Бани Хузоа ва Бани Ханифа, Бани Абдул;айс ва дигарон ба он но инти;ол ёфта буданд, ташкил медоданд" (19,140).
Ба хар сурат, Тугрой насли мухонирони араб аст ё на, эронй махсуб мешавад.Ин шоири фархехта хамон нафарест, ки ;албаш дар сина хамеша ба ёди Исфахон метапид. Хамин аст, ки хамеша дар ашъораш бо мухаббати бепоён аз ин сарзамин ёд мекарду ба забони форсй шеър мегуфт. Афзун бар ин, у ашъори форсиро ба арабй тарнума низ мекард.Исфахон дар миёнахои ;арни паннуми хинрй яке аз шахрхои ободу пешрафта буд. Аз ин ност, ки Носири Хусрав дар "Сафарнома"-и худ аз дидани он ба ванд омада, дар васфаш гуфта буд: "Ман дар хамаи замини порсигуён шахре некутару номеътар ва ободтар аз Исфахон надидам"(17,138). Абумансур Саолибй дар таърифи ин шахри фазилатпарвар гуфтааст: " Исфахон аз миёни шахрхои дигар бо ихрони фозилону удабо ва шоирону нависандагони барнаста имтиёз дорад"(5,3,124).
Бешак, ТyFрой яке аз он нобюагони Исфахон аст, ки бар бештари улуму маорифи замони худ мyсаллат бyда, хамзамон дар вазоратy сиëсат низ даст дошт.
Аз айëми наврасивy навчавонии y ахборе дар даст надорем, зеро Мyайядyддини чавон дар он марохил хануз шyxратy овозае надоштааст, ки зикре аз y ба миëн оваранд. Вале ба хар хол метавон аз девони шоир ва ишорахояш ба зиндагиаш маълyмоте дар хусуси рузгори шабобиаш ба даст овард. Яке аз нуктахое, ки шоир дар ашъораш аз он хеле зиëд ëд кардааст, мухаббати навчавониаш аст, ки онро бо як эхсоси баланд тасвир кардааст. Аз навиштахои ТyFрой бармеояд, ки у дар ин давра оила барпо карда будааст. Аммо саодати у дер давом накард ва хануз гуле аз он гулзор начида хамсараш аз душ даргузашту аз рузи васли дустдорон танхо Fамy андух бо;й монд (9,81).
Аз ин пас ТyFрой фаъолияти хешро дар девонхонахои Салчу;дан идома дод. Аз аввалин касоне, ки шоир чонибаш таваччух зохир кардаву мадхаш гуфтааст, Абулмахосин Мачдуддавла Муин Алмулк Мухаммад ибни Фазлуллох мула;;аб ба"Саййид ар-руасо" мебошад. Саййид ар-руасои фав;уззикр фарзанди ^моладдавла Абуризо Фазлуллох ибни Мухаммад мебошад. Падари Kамоладдавла Абунаср Маттох ва чаддаш Козй Ахмад ибни Мухаммад аз шоирону котибони бузург будаанд.Бохарзй дар"Думят- ал-;аср" чанд байтеро, ки падару писар ба якдигар навиштаанд, ба ;айд овардааст. Хамзамон бархе аз ашъори, китоби худро аз шайх Абунаср ривоят намудааст (4,3,90-91). Набераи онхо Саййид ар-руасо низ дар фунуни китобат ва адаб дасте азим дошт, чунонки Низомии Арузй яке аз шароити дабирй ва истехсони сухани котибро хондани номахои у медонад (18, 22). ^ри Саййид ар-руасо дар дастгохи Салочи;а босуръат боло меравад. Зеро гузашта аз ндабати падараш, ки дар садри девони расоил ва иншо ;арор дошт, Хоча Низомулмулк уро домоди худ гардонд. Фузун бар ин, у назди султон чандон та;арруб хосил намуд, ки Маликшох бе у лахзае ;арор надошт. Ин ахвол бар хамин минвол то соли 1084 давом кард.Дар ин мав;еъ Саййид ар-руасо, ки бар чоху манзалати падарарусаш-Низомулмулк ва касрати амволи у рашк мебурд, Маликшохро барангехт, ки Низомулмулк ва ëронашро ба у таслим созад. Аммо пеш аз он ки ин кушиш дар Маликшох таъсиргузорй намояд, Хоча онро тавре бар охан дохт ва хатто султонро бар он дошт, то бо дастури у дидагони Саййид ар-руасоро мил кашиданд. ^молуддавла низ ба Хоча панох бурд ва бо додани бист хазор динор худро халосй дод (10,44-45). Аз ин пас падару писар хар ду аз мансабхову мартабахои хеш афтиданд. Онхо чунон мехре дар дили мардум андохта буданд, ки шоирони здаде аз ин хаводиси зиндагии онхо ба ри;;ат ëд мекунанд. ТyFрой низ аз зумраи он нафароне буд, ки аз навозишхову силоташ бахраманд шудааст. Поси хотири некихо ва ;адршиносиву навохтанхои ин хонадон дар ;алби пуршури шоир ба хамешагй бо;й монд. Зеро у махз тавассути дастгирй ва поймардии ин бузургмарди заршинос ба дастгохи Низомулмулк рох ëфт. Аз ин хотир, пас аз ходисаи бо ин шахсияти бузург рухдода ТyFроии вафодор бо он ки худ дар дастгохи Низомулмулк фаъолият дошт, ашъори дардноке ботаассуф аз он хаводис сурудааст (9,45-54).
Ва;те ки султон вазорати расоили худро пас аз ^молуддавла бар ухдаи Муайядулмулк-писари Хоча Низомулмулк гузошт, у ТyFроиро бар ноибии хеш баргузид (10,58).
Дар ха;и;ат,ТyFрой бар маснаде ;арор гирифт, ки пеш аз он мамдухаш Саййид ар-руасо бар он такя зада буд.
Хоча Абубакр Убайдуллох Муайядулмулк ибни Низомулмулк баъд аз Фахрулмулк машхуртарин писарони Хоча ба шумор рафта,аз тарFибгарони илму адаб ба шумор меомад. Аз ин чост, ки чахор нафар гуяндаи забардасти ин ахд-амирушшуаро Муиззй, Козй Носихуддин Арчонй, Абумузаффар Абевардй ва ТyFрой ба шеъри форсиву арабй уро мадх гуфтаанд. Аз чумла, Муиззй дар ха;;и ин марди фозилу маърифатпарвар чунин абëтро сароидааст: Насли Низомулмулк ба кирдор дафтарест, K-щболи нуктахо хама з-он дафтар оварад. Лекин бувад натичаи роъйи савоби ту, Хдр нукта, к-он накутару зеботар оварад (16,181).
Аммо хамчунон, ки вазорати Муайядулмулк дер напоид, ноибии ТyFрой хам чандон давом наëвард. Зеро чун Муайядулмулк хокими ТyFро шуд, яке аз уламои кибор Абуисмоил Kотиби Исфахониро аз афозили ноибони хеш гардонд ва ТyFрой бекор мондДарчанд ки у борхо ба Муаййадулмулк мурочиат кард, илтифоте бар вай накард ва у муддати дароз бекор монд. Сипас, ТyFрой ба султон арзи ма;сад кард ва бо фармони Маликшох ба вазифаи тyFрой таъин карда шуд.
Ва;те ки мохи рамазони соли 1066 Низомулмулк кушта шуд, аз паси у султони чавон низ аз тахт сарнагун гардид ва бар асари ин хаводиси накбатбор кишвар ошуфтаву парешон гардид. Турконхотун дар Багдод мекушид, ки аз халифа Му;тадй (1075-1095) фармони салтанатро барои фарзанди хеш Махмуд бигирад ва ба номи у хутба кунад, вале халифа ба узри хурдсолии Махмуд ичобат намекард. Турконхотун чун бо ин рох ба ма;сад нарасид, рохи дигареро пеш гирифт ва аз дари тахдид даромад, ки Амир Ч,аъфар фарзанди халифаро аз Махмаликхотун - хохари Маликшох дар Исфахон ба хилофат бармедорад. Халиф аз тарси ин ночор ба номи Махмуд хутба кард.
Аз чониби дигар, Абулганоим Точулмулки Шерозй (1094), ки пас аз марги Низомулмулк ба вазорати Султон Маликшох таъйин гардида буд ва хамчунин Абулфазл Мачдулмулки Кумй (ваф.1099) чониби Турконхотун ва Махмудро гирифтанд (10,93-101).Тугрой низ ба онхо пайваставу мадоехи баландмазмуне дар ха;;и онхо сароидааст (9,35-45). Аммо дар ин асно соли 1099 Мачдулмулк кушта шуд. Бо кушта шудани Мачдулмулк риштаи умур аз хам гусаста шуд. Бо амри халифа хутба ба номи Султон Мухаммад чорй карда шуд. Султон Мухаммад хам писари Хоча Низомулмулк - Муайядулмулкро ба вазорат бардошт. Дар ин овон чун Тугрой такягохи худ Мачдулмулкро барои хамеша аз даст дода буд, ба умеди та;арруб назди Муайядулмулк омада, барояш мадхияе сароид (9,26-27).
Дар робита ба зиндагиномаи Тугрой дар ин давра ахбор хеле махдуд аст, то ин ки дар девонаш ;асидае мехонем, ки соли 1110 дар Рай сурудааст. Дар он Султон Махмуд ибни Мухаммади Салчу;иро пеш аз он ки ба салтанат бирасад, мадх кардааст. Албатта, мадоехи шоир дар мано;иби Султон Махмуд беасар намонд васоли 1112 Абуисмоил Тугрой дар девони тугро нишаст. Вале ин бор хам садорати у дер давом накард ва хангоми дар Багдод буданаш аз вазифа маъзул гардид. Дар натичаи ин хаводис чанд муддат гушанишин шуда, ;асидаи машхури худ "Ломият ал-Ачам"- ро таълиф кард. Шеъри фав;уззикр бехтарин инъикоскунандаи ахволи он даврон ва рузгори шоир махсуб мешавад. Тугрой тавассути ин ;асида ха;ношиносии хукумати ахдашро нисбат ба худ баён медорад. Хамзамон шоир аз хосидон ва бадхохони хеш шикоят намудааст. Аз девони Тугрой бармеояд, ки у овони гушанишинии худро дар Исфахон гузаронидааст (9,79).
Добили тазаккур аст, ки аз ин давраи рузгори шоир хам дигар ахборе дар масодири ;адим ба ;айд наомадааст. Бар мабнои маълумоти мавчуда, гуё соли 1116 шоир дубора ба мансаби тугро таъйин гардидааст. Нукоти мазкурро Ё;ути Хдмавй дар "Иршод - ал-ариб" бо овардани номаи табрикии Харирй ба Тугрой ба муносибати ма;оми сарварии тугроро сохиб шуданаш тасбит сохтааст (6,6,153-156). Ин садорат то огози вазорати Рабибуддавла Абумансур, яъне то соли 1118 идома ёфтааст. Таъкид чоиз аст, ки дар ин давра нисбат ба бузургмардони давлат дасисаву тухматхо ба кор мебурданд. Султон Мухаммади Салчу;й дар бистари беморй охирин рузхои зиндагиашро сипарй мекард. Лозим ба тазаккур аст, ки Тугрой кимёгари машхури замонаш шинохта шудаву хамзамон кимёгарй дар пояи сохирй дониста мешуд. Душманони ин бузургмарди фарзона гунохи дигаре пайдо карда натавониста, чунин тухмате пеш оварданд, ки бемории султон аз асари сехру чодуи уст. Бовар кунонидани султон ба ин бофтахо кори душворе хам набуд. Султон ба ин дасисахо бовар кард ва Тугроиро баъди ин аз кор маъзул намуд ва шоир хонашин шуд.
Султон Мухаммад саранчом бар асари хамон беморй аз хаёт рафт. Миёни бародараш Санчар ва фарзандаш Махмуд чихати чонишинй чанг даргир шуд. Чун билохира кор ба Санчар ;арор гирифт, у Махмудро бинавохт ва басалтанати Иро; нишонд ва духтари худро ба хамсарии у дод. Нуктаи ;обили таваччух он аст, ки Султон Махмуд садорати тугро ва иншоро бар ухдаи Тугрой вогузор кард. Вале пас аз чанде боз хам дар натичаи дасисаи душманонаш у аз вазифа барканор карда шуд (12,106-107).
Мухаммад ибни Маликшох фарзанди дигаре бо номи Масъуд дошт, ки дар замони худаш уро ба хукумати Шому Мавсил фиристода буд. Чун у хурдсол буд, корхо ба дасти Атобакаши Чуюшбек идора мешуд. Абулмуаййад Мухаммад -писари Муайяиддини Тугрой хам дар дастгохи у мутасаддии девони тугро буд. Аз ин хотир, Тугрой пас аз маъзул гардиданаш аз корхо ба умеди расидан ба вазорати у озими Мавсил шуд. Масъуд хам уро ба вазорат бардошт ва арчгузорй кард. Дар ин байн Масъуд, ки бозичаи дасти Атобакаши Чуюшбек буд, бо тахрики у бар зидди бародараш Махмуд шурид. Махмуд сараввал уро ба мусолеха дароварда, гуфтахояшро ичро кард. Аммо Масъуд боз хам кори хешро идома дод. Махмуд ба хотири онки хукумати худро аз даст надихад, бо сипохаш ба саркубии бародари саркашаш равона гардид. Дар наздикии
Xaмaдoн ду rypyx бa хдм pacидaнд вa миёни o^o чднги caхтe дapгиp шуд, ки aз бoмдoд то бeшx, идoмa ёфт. Сapaнч,oм лaшкapи Macъyд шикacт хypд вa y бa кyxe гypeхт. Ч,aмoaтe aз capoни кдвм вa aъëни дaвлaт дacтгиp шyдaнд, ки дap бaйни o^o TyFpoй хдм буд.Чун TyFpoй acиp шуд, дyшмaнoнaш шoдкoм шyдaнд вa бapoи нoбyд кapдaни y 4opa дидaнд. Онх^ дaъвo кapдaнд, ки TyFpoй мулхиду зинди rçaCTy мycyлмoн нecт вa бoяд кyштa шaвaд. Сyлтoн Max,мyд хдм, ки китаи вaй дap дил мeпapвapид, 6o ин бax,oнaи шapъй бa кдтлaш фapмoн дoд вa ин бyзypгмapди зaмoн кyштa гapдид .
Дap тaъйини coли чднги миёни бapoдapoн вa ^тли TyFpoй миёни мyappихoн ихтилoфи нaзap дидa мeшaвaд. Дap "Myч,мaл - aт-тaвopих вa-л-кдcac", ки мaнoбeи нaздиктapин бa ин axд мax,cyб мeëбaд, coли 1126 дap зaмoни xдмoн Maxмyди ^лму«^ вa чaнд coл бaъд aз кдтли TyFpoй нaвиштa шyдaacт, пepoмyни ин чднг чунин oмaдaacт: "Ч,yюшбeк мaлик Macъyдpo 6o лaшкapи биcëpe бa дapи Xaмaдoн oвapд вa pyзи пaнч,шaнбeи xдждaxyми paбeъyлaввaли шли ceздaxyм 1120) xдpб кapдaнд вa нaмoзи дигap Чуюш^к xдзимaт шуд вa мaлик Macъyдpo ceшaнбeи бисту ceвyми хдмин мox, пeши cyлтoн oвapдaнд вa бapoдap ypo гиpoмй кapд вa ycтoд Иcмoилpo, ки вaзopaти хдмин мaликpo бa зиммa дoшт, cиëcaт фapмyдaнд"(15,414). Имoди ko™6 хдм дap тaъpихи худ хдмин coлpo мyтaзaккиp шyдaacт (13,121). Baлe Имoди Koтиб дap тaзкиpaaш "Xapидaт-aл-;acp" тaъpихи 1122-po зикp нaмyдaacт (11,1,62). Taъpихx,oи дигap низ як бa хдмин минвoл acт. Mиëни мyappихoн чдхдти тaъйин coхтaни coли вдтли TyFpoй низ бa мoнaнди тaъpихи мaвлyдaш ихтилoфи нaзap бa мyшoxидa мepacaд. Чyнoнчи, тaъpихи кдтли шoиppo дap шлх^и 1120,1121(1,192),1122 вa 1125 caбт нaмyдaaнд, ки тaъpихи oхиpoн нaбoяд cax,ex, бoшaд. Ибни Xaлликoн oнpo бa yнвoни ^вли зaиф зикp мeкyнaд.
Лoзим бa тaвaч,ч,Уx acт, ки биcëpe aз бyзypгмapдoн вa дoнишмaндoни зaбapдacт дap дapoзoи тaъpихи иcлoмй бe гутох, 6o ч^ми зиндикдву мулхидй гиpифтopи тaъ;иб вa кдтл гapдидaaнд. Абyиcмoил TyFpoй низ дap ин paдиф ;apop дoштa, ;ypбoни дacиcaи дyшмaнoнaш гapдид. Андeшax,oи фaв;yззикp дap нишштax,oи мухдккщи фapx,eхтaи эpoнй Зaбexyллo Сaфo хeлe бapчacтa бoзгy шyдaacт: "Кдтл бa caбaби илходу зиндикд дap к^ни шaшyм aмpe мaъмyл буд, чутонки нaзиpи ин aмaл (кyштaни Айнyлкyзoт) ниcбaт бa Абyиcмoил TyFpoй-шoиpy ^тиб вa вaзиpи мaъpyф, шaйхи ишpoк Ших^буддин Сyxpaвapдй вa нaзиpи oнoн дap хдмин кдpн cypaт гиpифтa буд"(7,2,228).
Бo тaвaччУx бa pУзгopy зиндaгинoмaи мyтaфaккиpи бapчacтa, дoнишмaнди зaбapдacт вa шoиpи фapx,eхтa Абyиcмoил TyFpoй хдмин нyктapo бoяд тaъкид дoшт, ки ин нoбиFaи зaмoн yмpи бoбapaкaти хeшpo дap Faнoвaтмaндy ^P6OP coхтaни фapxднгy тaмaддyни иcлoмй гyзapoнидaacт. Зиндaгии y capocap aз мyбopизoтy тaлoшx,o вa иcтoдaгapй дap мук^били дyшмaнoнaш ибopaт бyдa, дap тaшaккyли шaхcият вa pУxияи шoиp та;ши бopиз гyзoштaacт. Абyиcмoил TyFpoй хдмчун мaшъaлaфpyзи илму aдaб вa мaъpифaти axдaш бa тaшaккyли минбaъдaи aдaбиëти apaбизaбoни фopcy точик тaъcиpи aмик гyзoштaacт.
ПAЙНAВИШТ:
1. Ал-Атoбeки, Ч,aмoлyддин ибн Tyrpo Бypдй. Ан-нучум aз-Зoхиpa фи мулуки Mиcp вa aль-^oxиpa/Ч,.Атoбeки.- Бeйpyт, 1992.-345 c.
2. Ибн Xaлликoн, Абyлaббoc Шaмcyддин Аxмaд ибн Myxдммaд. Baфaйoт aл-aйoн фи aнбoъ aбнo aз-зaмoн/И.Xaлликoн.-Бeйpyт, 1999.-239 c.
3. Абyлфидo, Иcмoил ибн Алй ибн Maxмyд ибн Myxдммaд ибн Шax,aншox, ибн Аъюб/И.Абдyлфидo//Ал-мyхтacap фи aхбop aл-бaшap.Бeйpyт.-I998 .-342c.
4. Ал-Бoхapзй, Алй ибн Алхacaн ибн Алй ибн Абитолиб. Tax^K Myxдммaд Аттaвничй/А.Бoхapзй.- Бeйpyт, 1993. -564 c.
5. Аc-Сaъoлибй, Абдyлмaлик ибн Myxдммaд ибн Иcмoил Абyмaнcyp. Ятимaт yт-дaхp фи мax,ocин aхл aл-acp/А.Сaъoлибй.- Бeйpyт , I983.-1403c.
6. Ал-Xдмaвй, Шихдбуддин Аби Абдулго^ ^куф. Myъчaм aл-yдaбo aв Иpшoд aл-apиб фи мaъpифaт aл-aдиб/Ш.Xдмaвй.- Бeйpyт- Лyбнoн I980.-432 c.
7. Сaфo, Зaбexyллo. Taъpихи aдaбиëт дap Эpoн/З.Сaфo.-Texpoн: Фиpдaвc,I369 -345 c.
8. Аccaфaдй, С&гохуддин Xaлил ибн Айбaк ибн Абдулгох,. Ал-гaйc aл-мycaчaм фи шapx, лoмия т aл-aчaм/С.Аccaфaдй.- Mиcp, 1887.- 543c.
9. Tyrpoï, Абу Иcмoил. Дeвoн Ат-тyгpoй. Maтбaъa aл-чaвoиб бил ^ycтaнтиния, 1881 .-546c.
10.Аббoc, Икбoл. Baзopoти дopи axд caлoтини бyзypги Сaлчyкй. Аз тaъpихи тaшкили ин cracraa тo мapги Сyлтoн Сaнчap/И.Аббoc.-Texpoн, 1338 ш.
11.Имодуддин ал-исафхонй ал-Котиб. Харидат ал-аср ва чаридат ал-аср фи зикр фузалоъ ахли Исфахон/К.Ибодуддин.- Техрон: Мероси мактуб, 1999.- 419с.
12.Имодуддин ал-Исфахонй ал-Котиб.Китоби таъриъи давлати оли Салчук.Ихтисори Алфатх ибни Алй ибни Мухаммад ал-Бандарй ал-Исфахонй/К.Ибодуддин.-Миср 1900.-1318с.
13.Имодуддин ал-Исфахонй ал-Котиб. Таърих силсила Салчукй зубдат ан-нусра ва нучбат ал-усра. Ихтисор Бундори Исфахонй, тарчумаи Мухаммад Хусайн Ч,алилй/К.Имодуддин.-Техрон - Бунёди фарханг, 1998.-365 с.
14.Ч,амолуддин Абилхасан Алй ибн Юсуф. Инбох ар-рувот ала анбо ан-нухот. Тахкики Мухаммад Абулфазл Иброхим.-А.Ч,амолуддин.- Бейрут, 1986 -298 с.
15.Мучамал ат-таворих ва ал-кисас.Гузиниши матни Маликушшуаро Бахор.-Техрон,Ховар, 1353.348 с.
16.Муъизй, Амир Абдуллох Мухаммад. Куллиёти девони Муиззй/А.Муиззй.-Техрон, Марзбон, 1983.- 347 с.
17.Носир,Х.Сафарнома.Ба кушиши Мухаммаддабири Сиёкй/Х.Носир.-Техрон:Заввор.1354.-209 с.
18.Низомии, Арузии Самаркандй. Чахор макола. Мусаххех Мухаммад ^азвинй. Ба кушиши Мухаммад Муъин/А.Низомй.- Техрон 1958.- 453 с.
19.Ал-яъкубй, Ахмад ибн Абияъкуб. Китоб ал-булдон/А.Ахмад.- Лидон, 1860.-543 с.
REFERENCES:
1. Al-Atabeki, Jamaluddin ibn Tugro Burdi. An-nujum az-Zohira fi muluki Misr va al-Qohira/ Al-J.Atabeki.- Beirut ,1992 -.345 p.
2. Ibn Khallikon, Abulabbos Shamsuddin Ahmad ibn Muhammad. Deaths of Eminent Men and History of the Sons of the Epoch/ A.Khallikon.- Beirut, 1999.- 239 p.
3. Abulfida, Ismail ibn Ali ibn Mahmud ibn Muhammad ibn Shahanshah ibn Ayub. Al-mukhtasar fi akhbor al-bashar.-Beirut,1998.- 342 p.
4. Al-Bokharzi,Ali ibn Alhasan ibn Ali ibn Abitolib. Muhammsd Attavjini/A.Bokharzi.-Beirut,1993.-564 p.
5. As-Saolibi, Abdulmalik ibn Muhammad ibn Ismail Abumansur. Yatimat ut-dahr fi mahosin ahl al-asr/ A.Saolibi.-Beirut ,1983.-1403p.
6. Al-Hamawi, Shihabuddin Abi Abdullah Yakut. The glossary of writers/ Sh.Hamawi.- Beirut,1980.-432 p.
7. Safo,Zabihullah.The History of literature in Iran/Z.Safo.Teheran,Firdaus,1369.-345p.
8. Assafadi Salahuddin Khalil ibn Aibak ibn Abdullah. Al-gais al-musajam fi sharh lamiyat al-ajam/ S.Assafadi.-Egypt, 1887.-534 p.
9. Tograi, Abu Ismail. Tograi's divan. The publish house Al-javaib bil, Konstan Constantinople, 1881.-546p.
10. Abbos Ikbal. The Ministry of the Great Saljuk reign. From the organization till the death of Sultan Sanjar/ I.Abbos.-Teheran, 1338.
11. Imad al-din al-Isfahani al-Kotib. Kharidat al-asr va jaridat al-asr fi zikr fuzala ahl Isfahan. Doctor Adnon Muhammad Ol tama/K. Isfahani.-Teheran:Mirosi maktub, 1999419.
12. Imad al-din al-Isfahani al-Kotib. The book of the History of Saljuk state. Alfath ibn Ali ibn Muhammad al-Bandari al-Isfahani/KIsfahani.-Egypt 1900.-1318 p.
13.Imad al-din al-Isfahani al-Kotib. Ta'rikh silsila Saljuk Zubdat an-nusra va nujbat al-usra/ KIsfahani. -Teheran:Bunyadi farhangi,1998.-365 p.
14.Jamalluddin, Abilhasan Ali ibn Yusuf. Inbah arruvat ala anba annuhat. Muhammad Abulfazl Ibrahim/A. Jamalluddin. - Beirut, 1986.-298 p.
15. Mujamal at-tavarikh va al-kisas. The unknown author. Prepared Malikusshuara Bahor. -Tehran:Khovar, 1353.-348p.
16. Muizzi,Amir Abdullah Muhammad. Kulliyat divan Muizzi/А. Muizzi.-Tehran: Marzbon, 1983.-347p.
17. Nosir Kh. Safarnoma. Muhammad Dabir Siyaki/Kh. Nosir.-Tehran: Zavor. 1354.-209p.
18. Nizami Aruzii Samarqandi. Chahor maqola. Muhammad Qazvini. Muhammad Muin/A. Nizami.-Teheran 1958. -453 p.
19.Al-yaqubi,Ahmad ibn Abiyaqub. Kitab al-buldan (The states book)/A.Ahmad.-Lidan, 1860.-543p.
О жизнедеятельности Муайяддудина Абуисмоила Тугрои
Ключевые слова: Муайядуддин Тугрой, арабоязычная персидско- таджикская литература Х1-Х11 вв., политический и духовный статус, литературное наследие.
В статье автором рассмотрена жизнедеятельность знаменитого государственного деятеля, поэта арабоязычного философа и персидско - таджикского писателя Тограи аль-Исфахани. Для решения задач, поставленных, автор обращается к многочисленным достоверным источникам, а также к произведениям самого Тограи, которые отражают его жизнь и профессиональную деятельность. В ходе рассмотрения данной темы автор приводит исторические факты, касающиеся такого в работе спорного момента, как дата смерти Тограи.
В статье исследователем прослеживается родословие поэта, а также его происхождение, карьера как сановника и советника при Сельджукском дворе. Описывается исторический фон данного периода государственного правления и связь Тограи с Низам аль-Мульком, предтеча и условия, при которых была создана касыда Тограи «Ламият аль-Аджам».
Автор статьи приходит к выводу, что поистине Тограи был одним из величайших иранских поэтов, творивших свои произведения на арабском языке.
The view on the life of Muaiyaddudin Abu Ismail Tograi al-Isfahani
Key words: Muayaduddin Tugrai, Persian-tajik Arabian literature of 11-12th centuries, kasida, philosopher, literary legacy.
This article brings to light the life of the famous statesman, poet, philosopher and the writer Tograi al-Isfahani in Seljuk reign. For decision of assigned objectives, the author circulates to multiple of authentic source reflectingTograi's life and professional activity. In addition, on researching this theme, the researcher brings the historical reliable facts connecting with such questionable moment as the date of Tograi's death.
The author views the genealogy and origin of Tograi, his career as statesman and council in Seljuk reign. The article describes the historical background of the given time and the linkage between Tograi and Nizam al-Mulk, the forerunner and conduction of the famous kasida "Lamiyat al ajam's" creation is considered.
The author of the article concludes that indeed Tograi was one the greatest Iranian poets who writes his works in Arabic language.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Тураева Гулорохон Бурхоновна, омузгори кафедраи умумидонишгохди забони англисии Донишгохд давлатииуукуук бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Цумх^урии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail:guloroturaeva@mail. ru
Сведения об авторе:
Тураева Гулорохон Бурхановна, преподователь общеуниверситетской кафедры английского языка Таджикского государственного университета права, политики и бизнеса (Республика Таджикистан,г.Худжанд), E-mail: guloroturaeva@mail.ru
Information about the author:
Turaeva Gulorokhon Burkhanovna, lecturer of All-University of the Department of the English language under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan Republic, Khujand), E - mail: guloroturaeva@mail.ru
УДК 8Т 2 М.У.РAСУЛОВA
ББК 83.3(2Т)
FОЯИ ДОНИШУ МAЪРИФAТ ДAР AШЪОРИ НAРИМОН БAЦОЗОДA
Вожа^ои калидй: Наримон Бацозода, шоир, э^од^т, гоя, мундарица, тасвири бадей, илму дониш, саводу маърифат, алифбо, китоб, забон, тафаккур.
Яке аз мухимтарин масоили FOявию эстетикй, ки дар назми классикии форсу точик ва эчоддати шоирони садаи ХХ пайваста тал;ин мегардад, омузиши илму дониш ва касбу хунар мебошад. Адибони маъруфи мо аз устод Рудакй, ки донишро чароги равшани дил ва чавшани тан номида буд, то Садриддин Айниву Абдусалом Дехотй ва суханварони дигари давр дар ашъори нобу рангини худ тавассути панду хикмат ва дигар васоити тасвир илму донишро кулфкушои хама дархо ва мухимтарин омили рушди зехнии инсон донистаанд ва мардумро ба илмомузй ва саводноку бомаърифат шудан пайваста хидоят сохтаанд.
ТарFиби илму дониш ва саводу маърифат дар назми кудакону наврасони точик низ мав;еи хоса дорад. Яке аз чехрахои намоëни ин адабдат устод Наримон Ба;озода аз ;адамхои аввали эчодии худ ба масоили мавриди назар таваччухи хоса дорад ва дар аFлаби шеърхояш, ки солхои мухталиф таълиф шудаанд, хонандагони синни томактабй ва хурди мактабиро ба олами зебои «Алифбо» тарFибy ташвик кардааст. Адабдатшиноси точик Неъматчон Файзуллоев рочеъ ба эчодиëти Н.Бакозода чунин гуфтааст: «Аслан Наримон Ба;озода шоирест, ки эчодиëти хешро махз аз таълифи асархо ба кудакон OFOз кардааст ва тамоми умр танхо барои атфол шеър гуфтааст ва дар ин чода эчодкори устувору собит;адаме буд. Ба ин маънй, y шоири сирф бачагон буд ва пайваста дар олами пурасрори кудакон чавлон мезаду бо арзу ндаз, табиат, хислат, орзуву ормонхои эшон хуб ошнову хамеша розгуи онхо буд» (6, 195).
Наримон Ба;озода,во;еан, аз OFOЗи эчоддати хеш ба саводноку сохибмаърифат гардонидани насли наврас, ки асоси хама комëбию пешравихост, руй оварда буд. Биноан, яке аз нахустин шеърхои аввалин китоби эшон «Гулдара» (1969), ки «Барои бачагони синни томактабй» тавсия шудааст, шеъри шоддана, ë хабари хуши «Лайло алифбохон шуд» аст, ки дар он муаллиф таваччух ба суи саводомузиро сарчашмаи маърифат ва боиси инсонтар шудани шахс пиндоштааст. Дар ин шеър шоир ба гушу хуши кудакон расониданист, ки онхо ру ба хониш, ру ба саводу маърифат оваранд, то ба пояи одамияту асолати инсонй бирасонад: Лайло каппа - калон шуд, Якта хати расмдор
Лайло боFчаравон шуд, Менависам ба шумо.
Холо мактаб нарафта, Расмаш - поезди ;атор,
Лайло «Алифбо»-хон шуд. Ё ки «Ту-104».
«Бобо» - гуфта мехонад, Ба хар кадомаш хохед,
«Момо» - гуфта мехонад. Оед гардида савор
«Ёд кардаам шуморо Аввал мехмон мешавед,
Чудо» - гуфта мехонад. Бо ман кино меравед,
Агар ëд гирам фардо Сонй «Алифбо» хонам,
Хатнависиро, бобо, Худатон мешунавед (1, 7).
Чунонки мебинем, дар ин шеър сухан аз номи наберае меравад, ки дур аз бобову бибй зиндагй дорад ва ба хотири болида гардонидани табъи онхо паëми хуш расонидааст, ки у аз айëми туфулият ру ба саводу донишу маърифат оварда, алифбохон шудааст ва чун хатнависиро ëд гирифт, ба эшон хатман мактуби суратдор навишта, онхоро ба шахр ба хонаашон даъват мекунаду хунари хешро намоиш медихад. Ин чо майлу раFбати ;ахрамони хурдакаки Наримон Ба;озода ба суйи омузишу парвариш, ба суйи саводу маърифату а;лу дониш, ба суйи дарки зебоихои хаëт, ки нигохдорандаю офаринандаю тарFибгараш китоб аст, хамон китобе, ки ачдоди кабирамон эчодгару офаридгар ва нигохдору нигахбону ташви;гари тафаккури китобй буданд, нигаронида шудааст. Он азизон, ки тафаккури китобй доштанд, китобофар, сохибкитобу сохибдевон буданду дар байни кучдану биëбоннишинхо илми китобй ташви; кардаву китобхонию одамият меомузониданд ва аз чониби онхо ба хайси муаллими маънавй пазируфта мешуданд. Он бузургон дар сифату арзиши ин манбаи бебахои маънавй - "аниси кунчи танхоию фуруги субхи доной" будани китоб осори мондагоре ба мерос гузоштаанд, ки имруз низ вирди
