CC BY
24y^K: 82.95.512.19
Kirimov Tair Nuridinovi?1 E_mail: tairkerimoff@gmail.com
MUSTAFA QURTiYNiN AZ BiLiNGEN BEDiY ESERLER
Anlatma. Maqalede qirimtatar edebiyat klassigi M. Qurtiynin ömür yolu ve faaliyeti üzerinde yam bilgiler nümayi§ etilir. Onun "Közaydin ", "Azat Qirim " gazetalarinda 1928, 1943 seneleri basilgan faqat, bugün az bilingen "Qangira", "Cinler yatagi", "Qartlar", "U§ürci" adli qisqa hikayeleri ile bibliografk köstergigi ara§tirmacilarnin diqqatina taqdim olunir.
Anahtar sözler: edebiyat, gazetalar, tatar, ara§tirma, ilkceryan, metin, bibliografiya.
1881 s. Kefede dogulgan Mustafa Qurtiy, iptidaiy ve orta tahsilini Qirimga alip, 1903 -1906 ss. St.Petersburg üniversitetinin tib §ubesinde oquvini devam ete. Vatanga qaytiqtan sonra qirimtatar halq azatliq hareketine qo§ula. Ve 1917'de A. Hilmiy ve V. Ibrahim ile birlikte "Qirim ocagi" gazetasini tesis etip, muharrirlik vazifesini boynuna ala2. Bu siyasiy, ilmiy, edebiy ve iqtisadiy gazeta 1918'de Ayvazovnin "Millet"ine qo§ulmazdan evvel bayram ve cumaertesinden gayri her kün £iqqan yayini kibi tanitilir. Bazi menbalardan anla§ila ki, "Qirim ocagi"nin tarihi uzun degil, yaliniz 1917 senesinin iyün 30'dan ba§lap - 1918 senesinin sentäbr ayina qadardir3. Bu yerde M. Sidqiy, Ü. Fehmi, H. Cahit, H. Rahmiy, M. §erefeddin, R. Muratov kibi müellifler sirasinda müsülman qadinlarinin hürriyeti, i§ke kiri§mek üzre olgan I. qirimtatar Qurultayina maqalelerni ve §iirlerni bagi§lap yazgan M. Qurtiy adini da siq-siq rastketirmek mümkün4. Bunun ile beraber mezkürnin bediy ve siyasiy eserleri "Millet" gazetasinda da tapila. Bularnin mündericesinden Qurtiynin 1917'de Kefe Uyezdniy Komitet reisliginde bulungani anla§ila. Söylengen vazifesi sayesinde o, Kefe civarlarindaki köylerde ve rayonlarda "Milliy siyasiy durum", "Qurultay meclisi" mevzulari boyunca dersler ke^ire5. Sonradan adi Aqmescit §ehri muallimler, qadinlar ve sanatkär cemiyetleri; Aqmescit uyezdi milliy gentler te§kiläti tarafindan Qurultayga kösterilgen namzetler cedvellerinde de <jiqa6.
1917 s. "Millet" gazetasinda yayinlangan "Kefe uyezdinden namzetler cedveli"nde daha bir isim peydalana - Hanife Mustafayevna Qurtiyeva7 1942 senesinin ortalarinda "Azat Qirim" gazetasinda basilgan taziyelerden Mustafa ve Hanife Qurtiylernin qari-hoca olganlarini anlaymiz8 M. Mühiddin öz hatiralarinda qayd etkeni kibi, M. Qurtiy 1943 senesi Berlinge ve sonra 1949'da Türkiyege avu§a. istanbulda yardimla§ma birligine muhtacli soyda§lari i^ün qirimtatar derneginin tesisine hizmetler köstere9. 1957'de Almanyaga qaytip Allahnin rahmetine
1 Kirimov Tair Nuridinoglu, filologiya ilimleri namzeti, Qirim Mühendislik ve Pedagoji Üniversiteti, Qirimtatar edebiyati ve gazetaciligi bölümi (Aqmescit, Qirim).
2 Mustafa efendi Qurtiyev // Azat Qirim. - 1943. - iyün-1.
3 Qonaqbay. Gazetalarimiznin tarihi // Azat Qirim. — 1943. — № 5 (101). — Yanv. 16.
4 M. Qurtiyev. Quruldi (§iir); Birinci abet (Maqale) // Qirim Ocagi. - 1917. - № 45. - Dek. 13.
5 Seyyar lektsiya // Millet. - 1917. - № 30. - Avg. 4.
6 Mustafa Qurtmehmet. Aqmescid "Qirim ocagi" idarehanesi, Aqmescid §eher Komitesi azalarindan / Aqmescit muallimler, qadinlar ve sanatkär cemiyetleri tarafindan Qurultaya kösterilmi§ namzetler cedveli № 4; Aqmescit uyezdi gen?ler-iy milliy tarafindan Qurultaya kösterilen namzetler cedveli № 8 // Millet. - 1917. - № 105. - Noyab. 15.
7 Mustafa Qurtiyev, Haci Hasan, Hanife hanim Qurtiyeva (Kefe) / Qirimtatar Qurultayina Kefe uyezdinden namzet cedveli № 1. // Millet. - 1917. - № 106. - Noyab. 16.
8 Qurtiyev M. Taziye; "Azat Qirim" gazetasinin hadimleri. Taziye; Aqmezcitte Aku§er-Ginekologiya hastahanesinin hadimleri... // Azat Qirim. - 1942. - № 32. - iyün 2.
9 Muhittin M. Mustafa Berke (Ölümü münasebetiyle) // Kirim. - 1957. - № 9-12. - S. 314 - 318.
qavuça. O zamanlarda Türkiyede yayinlangan "Qirim" mecmuasinda Qurtiynin - "Berke" imzasinen basilgan maqaleleri de bar1.
1943 senesinin mayis 25'ne qadar "Azat Qirim"da muharrir vazifesini eda etken Mustafa Qurtiynin icadiy talihi sonra anlaçilmagan kibi körüne. Yani sirasile A. Zihni (Kûrkçi) ve M. Reçat (Sevdiyar)nin mesuliyetleri altinda çiqmaga baçlagan mezkür gazetada Qurtiynin adi bile anilmay. Yalniz 14 yildan sonra "Azat Qirim"nin sonki muharriri M. Sevdiyar Mustafa Qurtiynin faaliyeti 1943 senesinden itibaren "Ana Yurt" (Qirim)2 ve "Türk Birligi" (Berlin) dergilerinde nasil devam olunganini açiqlay.
Îçtimaiy, siyasiy faaliyeti ile birlikte Qurtiy edebiyat saasinda özüni sinay. Çeçitli yillarda "Terciman", "Qirim ocagi", "Millet", "Yeni dünya", "Azat Qirim", "Îleri", "Közaydin" kibi gazeta ve mecmualarda manzum, mensür eserlerini bastirir. Qirimtatar folklorinen pek haveslenip, anilgan neçirlerde halqtan eçitken masallarini, destanlarini, lâtifelerini oquyicilar kütlesine tanitir. 1920'nci, 1930'nci senelerde, yani elifbeler reformalari vaqitlarda "Yani elifba" kampanyasina qoçulup, Qirimda latin yazisini menimseme protsesini öz hikâyelerinde aydinlatir. Rus ve dünya klasiklerinin eserlerini qirimtatarcaga çevirip, ayri-ayri latin elifbeli kitaplar olaraq çiqarir.
Müellifnin folklor ananelerine esaslanip yazilgan bediy eserlerinde halqin içtimaiy, siyasiy turmuçi bir çaqali oyun tarzinda nümayi§ etilir. Böylelikle onun yani anekdotik süjetleri, hikâyeleri de yaratilir. Ama, bularnin özegi - keskin tenqittir. M. Qurtiynin bazen metinlerni imzalagan "Miq" tahallüsi kibi keskin. O, "Çangira", "Cinler yatagi", "Qartlar", "U§ürci" hikâyeri misalinde halqni diniy hurafat ve mevhumatlardan vazgeçmege çagira. Milliy kimligini saqlamaq içûn yani yazi ve elifbesini, yani tahsil ve tü§ünce sistemasini qabul etmege qandira.
Bugünde bugün prof. Îsmail Kerimnin dünya yüzüni körgen "Qirimtatar edediyati" dersligi (1995); Tahallüsler lugati (2006); 1618 - 1944 seneleri qirimtatarca basilgan kitaplar, maqaleler bibliografik kôstergiçi (2009) icatkârnin ömrüne dair qiymetli açiqlamalar bereler3. Bu sahada bayagi biyografik boçluqlarini tamamlayabilgen M. Ülküsal, E. Kirimal, Î. Otar, H. Qirimli kibi ara§tirmacilarni da qayd etmemek mümkün degildir4. Vesilesiyle, M. Qurtiynin bugün az bilingen hikâyelerini ve sirasinen bibliografik cedvelini de nûmayiç etemiz.
"ÇANGIRA"5 (Hikâye)
Mart ayinin bir kûneçli künü, bir-eki boçbogazni köy qavesinin aldinda toplangan hatip agay, yetmiç eki dereden suv ketirip qiziqli-qiziqli söylene dünyani tüzeltecek ola, yavaç «Yani elifba» sözü üstüne kelip toqtay.
Abduraman qart:
- Cemaat, aydiniz Allah içûn, bunun sonu nolacaq? Demek biz latin elifbesine keçecekmiz.
Qalin sigaracini avuzindan alip hatip agay:
- Elbet, ya Allahnin kelâmini vazgeçip olar yaçagan elifbege keçilecek eken.
Keride turgan bir qart:
1 Mustafa Berke. Kirim Türklerinin su?u nedir? // Kirim. - 1957. - № 2. - S. 35 - 36; Mustafa Berke. Kirim milliy muhtariyet günü // Kirim. - 1957. - № 4. - S. 99 - 100.
2 "Ana Yurt" nam jurnalimiznin ilk nomerosi iyül 15'te £iqacagi... // Azat Qirim. - 1943. - iyün 22; "Ana Yurt" mecmuasi bazi bir tehnikiy sebeplerden ötrü iyül 15'te ?iqmadi (ilan) // Azat Qirim. - 1943. - iyül 23; "Ana Yurt" mecmuamiznin 1 'nci nomeri bugün satili§qa ?iqarildi (ilan) // Azat Qirim. - 1943. - iyül-27.
3 Kerimov i. Qirimtatar edebiyati (qullanma derslik) - Aqmescit: Qirimdevoquvpedne§ir, 1995.- 352 s.; Kerimov i. Qirimtatarca qiyin sözler lugati. - Aqmescit: "Tavrida" - 2006. - 176 s.; Керимов И. Эски эдебиятымызда къулланылгъан базы сёзлернинъ изаатлары. Тахаллюслер лугъаты. - Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 1997. - 56 с.; Библиографический указатель печатных книг, статей и произведений на крымскотатарском языке (1618 - 1944). - Симферополь: ОАО «Симферопольская городская типография», 2009. - 324 с.
4 "Azat Kirim" gazetesi / Ülküsal M. Kirim Türk-Tatarlari (Dünü, bugünü, yarini). - istanbul: Baha matbaasi, 1980. - 366 s. - S. 304 - 309; Kirimli H. Kirim Tatarlarinda milli kimlik ve milli hareketler (1905 - 1916). - Ankara: Türk tarih kurumu basimevi, 1996 - 296 s.
5 Közaydin. - 1928. - № 14. - S. 4 - 5.
- E, ne bar onda? Bolsa, bolsun o da ilim.
Qartniñ yaninda turgan qizargan qalpaqli qirciman ki§i:
- Bizim köyde oña cümlemiz razimiz.
Ba§inda buhar terisinden eski forma tögerek qalpagi, arqasinda eskirgen yakut tonu olgan bir ki§i:
- Ah, olarni cümlesini sopalap öldürmek kerek.
Aqliñizdami o bizim oraza tutmaz dönmeni cenkten evvel men bir sepilegen soñ ne tez aqillangan edi!..
Qizargan qalpaqli qirciman:
- Yoq adam saga cümle halqni kötekletip öldürtmezler, §imdi eski dünya yoq.
O arada kele qalip az laf e§itse de hem añlagan, hem yaqinda §eherden kelgen tükänci Bari aqay sözge qo§ulip:
- «§imdi eski dünya yoq», demek - ne demek?.. Demek, seniñ diniñni gayip etsinler demek. Malini, topragini tutup alsinlar demek, milliy adetlerni gayip etsinler demek. Sen de demek qarap turacaqsiñ?..
£ette oturgan bir uzun boylu qart tükänciga qarap:
- Bari aga, Bari aga! Saylav vaqtinda sen sesiñni jiqarmasañ da minda pek meydan aldiñ. Saña noldu ya? Seniñ biz, oqqa - kilo olganindan, ar§in - metro olganindan ne qazanganiñni da bilemiz, ya ne ijün olarga qar§ulamaysiñ? Sen «Yañi elifbadan» qorqma. Olarni da vaqti kelir az satmazsiñ.
On eki filcanliq cezveni yava§-yava§ güllenip yanmaqta olgan ocaqqa sürüp qaveci aga:
- Yoq, yoq cemaat toqtañiz, o olay olmaz. Yarin cuma künü cemaatni minda toplap yah§i etip laf etmek kerek.
Qaveci aganiñ sözüni avuzindan qaqip alganday etip tükänci:
- Dogru, dogru cemaat ne demek bizlerge mutlaq, yarin topla§maq demek hem bir becerikli ki§i saylap Aqmescitke yibermek kerek demek.
Qaveciniñ kiyevi:
- Bek dogru, bek munasip.
índemey oturgan aq saqalli qart:
- Bari, Bari sizge ne boldu, §u asli siz ne i§leycek bolasiz? Kerekmiy, kerekmiy! Bizim balalarniñ «Yañi elifba» oqup ba§laganlari bir yil oldu. §imdi olardan ögrenip evde biz de oquymiz. Elhamdülilläh biz bolganimizday qaldi, sizge ne boldu ya?
Buhar qalpaqli:
- Ah, bizden kejti yoqsam...
Hatip:
- Yoq, cemaat buña bir jareler qaramaq kerek. Eger biz Quranniñ tilin, harfin coytacaq bolsaq, yarin Tañriniñ huzurina nasil baracaqmiz, oña ne yüzünen körünecekmiz?
Mazalli qart:
- Abduraman! Berji maña qutuñni, bir sigara yaqayim.
Abduraman qart oña qutusin uzatup:
- Allah, Allah. §imdi saga da §u qalgan, sen aytilgan sözlerni e§itesiñmi?
Qaveci:
- Bugün minda üj-be§ adam e§itip e§itmegende ne olacaq edi?!. Yarin mitlaqqa bütün cemaatni toplamaq kerek.
Tükänci:
- Demek, bir qalmay topla§ayiq.
Ba§indan berli diñlep turgan bir musafir qart:
- Cemaat! Sizge ne bola, §u asil maña köre, sizniñ arasinda hatipten ba§qa «Yañi elifba» qavgasini qidirgan minda körünmey. O sebepten körünü§te, bu vaqitqa kelgence, köyüniz de, mektep de ajilmagan. Bizde ise, kopten balalar tugül, babalari da «Yañi elifba»nen yazilgan her §eyni oquylar.
£ontiq tonlu bir qart:
- Yoq agaylar, bolay bolmaz. Bizde bugünden itibaren halqlan birle§tirip aq§amdan aq§am «Yañi elifba»ni ógrenip ba§lamaq kerek.
Abduraman qart:
- í§te saña bir §ey daha. Ya kórmeysiñmi halqiñ birligini, biz cümlemiz hazirmiz.
Hatip aqay egilip, yava§tan buhar qalpaqliniñ qulagina:
- Ba§ bermeyecek imansizlar, e§itesiñmi, ba§layacaqlar. Balalarga muqayt olmaq kerek, olarga qo§ulmasinlar.
Aq saqalli qart:
- ínsan, cemaatniñ aytqanlariñ az da bolsa, tü§ünmek kerek. Biz istemeymiz, bizge kerekmiy demek - ne demek?!. Halq oqumaniñ ilim-fen ógrenmeniñ faresini tabalmay, olar deseñ kene halqni qavege toplap, qavecige ali§-veri§ bermek, tükáncini vekil saylamaq, halqni da kene hatipniñ bacina yürmek isteyler. Ya siz kóyde§ler! Bularniñ tuzagin halá kórmeysiñizmi?!. Bu ne qave kó§esinde, qarfigada... Yürüñiz kóy §urasinda, mektepte, oquv evlerinde topla§ayiq.
Abduraman qart:
- Babaña rahmet, dogru aytqan, can qurban.
Bir molla sumalaq:
- Hatip efendi de kelsin. Dinni ta§lap qayda barip oñacaq ediñiz.
Abduraman qart:
- Oñsuz da bolur.
Qaveci:
- Hatip olmagan kóyde cennet qapusi afilmaz. Demek biz hatipten ayrilmamiz. Allah kóstermesin.
Aq saqalli qart:
- §imdiden soñ biz cennetke hatipsiz ketermiz. Onuñ ahreti bolsa savabin ózü a§asin. Cürüñiz cemaat qalgani qolay onuñ. Bizim cahillikten ba§qa gayip etecek §eyimiz yoq.
Hatip, buhar qalpaqliniñ qulagina yava§tan:
- Ba§ bermeyecek imansizlar, kóresiñmi? Balalarga muqayt olmaq kerek, olarniñ balalarina qo§ulmasunlar, dedi.
Ekinci künü halq kóy §urasina topla§ip «Yañi elifba» ya^eykasini te§kil etip, aq§amdan aq§am oqumaga ba§ladilar...
"CÍNLER YATÁGI"1 (Olgan vaqia, hikáye)
Vaqtinen balaban, gürdeli kóy yiqilgan, bozulgan, halqi kófken soñ harabe yurtluqta, mezarliq yaninda minaresiz dórt divarinen tóbesiniñ yarisi saglam, asirlarnen olup keijken vaqialarniñ tilsiz §ahatiday olup eski cami qalgan.
Bu eski yurtluq camisini "Cinli" degen iman, etraf halqlarinda pek qaviy edi. Aq§am olup qaranliq basqan soñ, yaqin kóylüler ulu yoldan, eski yurtluq camisi yanindan yürümege qorqup, be§-on vórst uzagindan aylanganlar.
Dogrusi da tógerek yoq ola qoñ§u kóylüleriñ pek kobuniñ avuzinda eski yurtluq camisiniñ cinleri aytila edi.
Qatti qalpnen o yerden gece kefkenler bir taqim ^ip^eli tavuq, zincirli ayuv, sóylengen kütük, tigirgan qir§av ve ba§qa türlü umüt etilmegenday §eyler kórgenlerini, qorqanlarini, marazlanganlarini, farpinganlarini bilmem daha neler ayta ediler.
Pek foq halqlar o yerden kefkende, ayet-ül Kürsi, ísm-i azam duasi, ufaq sureler oqup qaraylar ama eski yurtluq camisiniñ cinlerine para yetmiy. Halqni qorquta, aleketini fiqara edi.
Hava sicaq, kün qizdira... Üyle vaqtinda cuma künü cami aldina qartlar topla§ip ezan beklep oturalar.
1 Kózaydin. - 1928. - № 27. - S. 4.
Hatip aqay agir davrana, o ortaliqta körünmey. Qartlar öz aralannda söyleneler, eskiden haber vereler. Ya§liqlarinda küre§kenlerini, ^aptirgan atlarini, cin-§eytan körgenlerini, ke^en hafta Abduraman baynin ölgen qoyunnin, pi?aq olgan olsa haram ölmeyecegini ayti§alar.
Körüni§te salqin evden totayni yangiz ta§lap qizdirgan üyle küne§ine £iqmaq istemegen hatip aqay ortaliqda körünmey.
Bin desyatnelik vaquf a§ap, camige kelmiy yatqan qalin qursaq hatip aqayni beklep oturganda, cami aldinda qartlarga selam verüp, uzun boylu, qirmizi, az küne§ körgen ^ehreli ve ken cavurunli bir yolcu musafir kelip toqtay. O vaqitta aq saqalli bir qart eski yurtluq camisinde körülgen cinlerni ne vaqit ve kimler körgenini ayta edi.
Yani kelgen yolcu sözge qo§ulip cemaatke:
- Men sizge camide olgan cinlerni darqatiyim, birli-birli tutup veriyim - diy, hem zorlana tutarman - diy.
Halq ise olarni tutmaq tugül, lafini etmege, tü§ünmege qorqalar.
Zorlana tutup yolcu aq§am üstünde köyden bir qa$ ya§nen barabar yurtluq camisi betke kete.
Dinlene toqtaylar.
Yari gece vaqtinda yoldan kecken bir araba camige yaqinlaganda, cami betten yolga yangiz bir teger?ik qatalap kele.
Cami i?inde zincirlar, demirler §altiray. firkin, qorqun^li davu§lar e§itile.
Yolcunin arqada§lannin bir taqimi qa?a. Sabasina yolcu qalgan eki ya§nen barabar köylüge bir tavuq bir e§ek, bir beyaz ?ar§av ketireler.
- Cinlernin özlerini tutalmadiq, qa?ti - deyler.
Saba olarni körüp topla§qan cemaat, qaydan alganlarini, ne olganini soray zorlaylar. O vaqitta yolcu cemaatke:
- Biz kopten berli yurtluq camisinde ya§ay edik. i§imiz kelgen-ke?ken köylülerni qorqutmaq, yollarini basmaq, mallarini, paralarini almaq edi. §imdi men arqada§larimnen bozuli§dim, bu i§ni bir daha yapmayacagima özüme söz verdim. Men sizge olarnin özlerini de tutup ketirecek edim, tuydu, qa?tilar. Zarar yoq, olar siznin öz köyde§leriniz. Hem olarnin arasinda köyüniznin yah§i sayilgan zengin adamlarinin balalari da varlar. Menden gayri onda sizge cat kimse yoq edi, ama olarni da tutup verirmen - dep söz bere. Cinlerni darqata.
Hala bugün caminin yanindan ke?kenler, gecelernin tigirgan meti, sariqli sofu, ?e§it §eyler körgenlerini aytalar.
Anla§ila ki, köynin yah§i adamlarinin, baylarnin balalari hala bugün öyle erlerni «Eren evliyalar» yatagini bo§ ta§lamay, cin-§eytan olup, qolay para qazanip zenginle§meni vazge?almaylar.
"QARTLAR" 2 (Hikaye)
Bazar künü. Kök bulutli. Hava ?irkin, cavun da yava§-yava§ zirkiley. Qartlar qavege tolu§qan qasa yaninda kö§ege siyigip kecken künlerni hatirlaylar. Ocaqqa yaqin stolnin qatinda oturgan §apkeli bir ya§nin yaninda kelgen qaveci Alim aqay qolundaki "Yani dünya" gazetasini uzatip, ne sebepten bilmem §apkelini hoca bellep:
- Hoca, minavi kim ya? Aytsa! - dep, gazetanin birinci sahifesindeki Maksim Gorkiynin resmini soray. §apkeli desen oqumaq da olgan "Közaydin" jurnalindan ba§ini kötermey:
- Tübünde yazilidir, oqu da qara - dey.
- Oqumaga bilsem senden soraymanmi? - dep qaveci darilganini tuydurmay, ekinci stolnin qatinda oturgan eski uzun cübbeli, calpaq töpe qalpaqli sohta Sumalaqnin yaninda varip, gazetani uzata da:
- Oqu?i §onu, kim eken, tirsegine tayanip, §ay ü§ünip tura - dep, özü de §apkelige qaray.
2 Közaydin. - 1928. - № 30. - S. 5.
Sohta Sumalaq bir söz aytmay, gazetni qoluna alip köz kezdirse de, bir §ey aytmaganindan aradan hayli vaqit kecken soñ:
- Oqumaycaq olsan ver maña §unu - dep, közlükli bir qart, gazetini sohtaniñ qolundan tutup aldi.
Sohta Sumalaq kene indemedi. Ondan gazetni tutup algan közlükli qartqa gazetni közüne qar§i köterdi, tikilip satirlarga qaradi. O da indemedi.
§u arada qapu betten birisi:
- £ay aq<asini aliñiz - dep bagirdi.
Qaveci aqay, gazet oqucilarini ta§lap stol üstüne tiñirdap tü§ken kümü§ aq<alari alip, kene qaytip közlükli qartniñ yanina toqtaldi.
Körüni§te qaveciniñ merami gazet ve jurnalman aläqadar olgan, qave i<ip oturgan ya§niñ hatrini tapmaq ve o hususta laf a<maq edi. Gazetke qarap, indemey turgan közlükli qartiñ da bir §ey aytmacagini añlaganday, qolunda qam<isi olgan bir arabaci:
- Ne qarap turasiñiz ya, bir §ey aytmay onuñ üstüne? Yoqsa "Yañi elifba"man yazilganmi? Ber<i maña qarayim - dep, uzanip közlükli qartniñ qolundan gazeteni <ekip aldi. Soñ o da gazetke qarap: "yoq", dedi ve yanindaki arqada§ina aylanip:
- Olan, bu dünyaniñ türlengeni... Biz ya§ ekende oqutmaganlar, ögretmegenler. Aytqanlarina köre, o vaqitlarda biñde bir ki§i oqumaga bilmegen, hem Quran, Abdiyekten ba§qa kitap da olmagan. Ya §imdi yañi elifba, eski elifba deyler, her balaniñ qolunda yükmen kitap. Olarni da qaydan tabalar bilmem? Bizim balalar onday köyge qatnaylar. Aq§am olacaq olsa evde oqumaq, yazmaq avuzdan bir taqim yara§iq-yara§iq §eyler aytmaq.
Ke<ende havalar ziyade buzulganda bir qa< kün yolga <iqalmay evde qaldim. §u vaqit ballar maña saril§alar da:
- Babay, babay seni de oqutayiq - deyler. £are tapmadim küle-küle oqutiñiz ama, hep bir ne <iqacaq ondan, men endi qartaydim - dedim.
Onlar külü§eler "yoq" deyler. Ba§ladilar köstermege, soramaga:
- Minavi "A", minavi "B" demege, §ay etip bayagi §ey ögrendim. Ögrenip ba§lagan soñ, özüm de meraq etmege ba§ladim. Ne olsa da "Yañi elifba" degenleri §u eken.
Ke<enlerde Lenin soqagindan ke<kende bir balaban sarayniñ pencereleri üstüne dört bölüngen, balaban bir levha kördim. Toqtaldim, köz tiktim. Oqup olurmanmi eken? dep qaradim. "Yañi dünya", "Ya§ quvvet", "Közaydin", "íleri" - dep oqudim <iqtim. Olan, özüm de §a§tim.
Elli ya§ima kelgende, soñ oqumayi ögren. Eger men ya§ligimda oqugan bolsam, mutlaqqa müfti olur edim.
Olar qirq yil odada yatalar, kene dört sözden ibaret cümleni yazmaq tugül, oqumaga da bilmeyler.
Mina aytsin Abdurazaq-£elebi §ay tugülmi?
Abdurazaq aqam! - dep yaninda oturgan sohta Sumalaqni kösterdi ve kene de sözün de devam etip:
- O menden eslidir. Hem men bilgenden beri odada sohtadir. Özü de aytuvli Re§id efendiniñ oglu. í§te, bugün gazeteniñ basma-yazili satirlarini oqup olamay. Soñ menim ondan ziyade bilgenim dogru tugülmi? - dep, §apkeli ya§qa qaradi.
§apkeli ya§ da Sumalaqqa közüni tikip:
- Öyle ama, seniñ bilgenine olarniñ bilmegenlerine sebep, siziñ ve ya olarniñ aqilli ve aqilsiz olup olmaganlariñizdan tugül de, oqutmaq usulindan ileri kelgen §eyler.
Haqiqatta olarniñ vaqtinda da §imdiki mektepler, §imdiki usul, §imdiki "Yañi elifba" olgan olsa, olar da sizde qadi, müfti tugül, belki insaniyet dünyasina faydali birer güzel zenaat sahibi, alim adamlar olur ediñiz, - dedi.
O arada boynuna balaban bir teneke davul asqan qart kirip, ta-a-ze yantiq - dep, bagirdi.
Bir az soñ, yantiq alagan arabaciniñ yaninda sohta Sumalaq, kene de balalarga din dersi oqutilmagani balaban günahkärliq olganini aytip, bir §eyler mirildana edi.
Ama körünü§te, arabaci oña:
Endi ke<ti. Sen menden Yasin parasi qoparip olamazsiñ - degen meramnen qarap, yantiq parasini verip ketmege hazirlana edi.
"U§ÜRCÍ"3 (Hikäye)
Yazda harrnan vaqtinda her bir qi§ligini toplamaq i^ün gece-kündüz rahatliq körmey, qan-terine batip <jali§qanda Sadi molla da ariq atman eski araba tigi§dirip u§ürcilemege £iqa.
Bir qa$ künler-gece köylerni dola§ip u§ür toplap, arabasini toldurgan soñ toplagan zahiresini satmaga §eherge kete.
Yük agir, yol uzaq olganindan ke^ike, qaranliqqa qala, rahatsizlana, qorqmaga ba§lay.
£ünki molla aqay Allasina, Peygamberine inangandan ziyade dünyada cin-§eytan olganina inana ve hem de onlardan pek qorqa eken.
Geceniñ yarisi ozganda molla, atini yol kenarina fiqarip toqtata ve ba§indaki beyaz sariqli qalpagini ^iqarip, arabada tikine turgan bogday ^uvali üstüne sala da özü abdest bozmaga yerge tü§e.
Her halda gece vaqtinda bir §ey rahatsiz kelmesin, dep arabadan, siläh vazifesini körgen qalin qizil ciliq sopasin da qoluna almaga unutmay.
l§ini bitirip arabaga binmege intilganda birden qaray, araba üstünde özünday yetken balaban aq saqalli bir molla otura. Onu körgeninen molla ziyade qorqa, ?are yoq, "Mal canniñ yangasi" degenler. Ta§lap qa^almay. §aqa degil at, araba, qirq elli pud bogday, un, yag.
Molla aqay:
- Sen kimsiñ, ne isteysiñ, tü§ arabadan, dey. Davu§ yoq, qavuqli indemey, uracaq ola urmaga da qorqa, cin belley.
Ayetel Kürsi oquycaq bola, tabalmay.
- "Lä havlü ve lä quvvetü...", dey.
Belki bir kere urganda öldürerim bellep qavuqliga bir sopa tarta, ondan özü qa^acaq bola aylana, ama qa^almay, artindan birisi bunu eteginden tarta, cibermiy, qorqusindan bagira, idrina, ahir soñu kop^ekni baylagan telge ili§ken cübbesini ta§lay qa^a.
At, araba, zahire cümlesi o yerde qala.
Qorqu bir taraftan, qartliq diger taraftan, mollaniñ yüregi dayanalmay, nefesi tutula biraz qa^qan soñ yol yaninda essiz yiqilip qala.
Sabah aijilganda, yana§a köyden kelgen köylüler, yol yaninda mollaniñ atin, arabasin, yol üstünde tozga, topraqqa bula§ip yatqan sariqli qalpaqni körüp taniylar. "Molla bir §ey algandir" -dep, arabasini alip keteler.
Biraz ketken soñ, yol yaninda bayilip yatqan mollaniñ özüni de köre, tursatip arabasina qoyalar.
"HACIMELEK"4 (Hikäye)
Hava aruv, ortaliq tinij. Qiblada yaz geceleriniñ beyaz rengini kökniñ kenarinda qidirip turayatqan küne§niñ §avlesi deñi§tirilmege belgi bere ba§laganda, Selim sofu qaza namazlarini qilip, sabah namazini qilmaga abdest tazelemek i?ün ti§ariga ?iqa. §unday etken, sabahniñ gür vaqtinda ortaliq [...] tinijligini kesip sofuniñ qu?agina: "Esselämün aleyküm babam, Allah musafirimen!.." degen qadin sesi kele. Tañ vaqtinda azbarinda bu sözlerni ve qadin sesi e§itkenine taacip etip sofu ba§ini köterip qaray, qar§isinda yüz-ba§ tozlangan, sa?lari darqagan, ?e§it urba kiygen, ayagi yalangayaq, boldurgan, yüzü sarargan, közleri ya§langan otuz ya§larinda qadar bir kelin^ek turganini köre.
Bu vaqitta, bosagaga kelgen qadinniñ halinda bir gariplik bulunmasini tü§ünip sofu qadindan bir söz soramay: "Evge cur balam, totay aban da turdu, abdest ala, o seni musafir eter!", dey. Özü de qapuga taban aylanip, kelinijikke qoluman i§aret etip, qapusini kösterip "Aqiz, §asne, saña bir
3 Közaydin. - 1928. - № 13. - S. 4.
4 Azat Qirim. - 1943. - № 29 (125). - Apr. 9, № 31 (127). - Apr. 16.
musafir ketirdim, jiq, evge jagir, musafir et!", dep, azbarga otip kete. Sofuniñ sesini e§itip apaqayi betini, qoluni sürte-sürte ayat qapuga kele. Oñacek kelinjek da qapuga yaqinlay. Qapu aldinda qadinni körüp §asne totay: "Cur balam, cur. Büyür evge" dep, musafirge yol berip ijerige jagira. Musafir seläm berip qapudan kirip §asne totayniñ qoluni öpe. §asne totay kelinjekniñ ziyade garip halini körüp, qart qadinlarga mahsus merhametnen ocaq ba§inda oturmaga yer kösterip: "Vay, balam, bu ne hal, ne boldu, qaydan kelsiñ?" dey. Qartniñ sualine közya§ arasindan kelinjek: "Anayjigim! Men irsiz-namussiz, ki§i utandiracaq kimselerden degilim. Uzaq yol cürdim, ajiqtim, susadim, boldurdim, laqirdi etmege taqatim qalmadi. Mümkün olsa bir yutum suv beriñiz da azgana esimni ba§ima ciygan soñ ayti§irmiz" dep kene cilamaga ba§lap, esini coya, bayila...
Kelinjikniñ bayilganini körüp §asne totay: "Vay, balam, endi qatiyim?" dese de, §a§may, abdiramay. §u aradan Selim sofu azbardan kele. Eki qart kelinjekni alip ijerige kirseteler. Sofu Quran alip Yasin oqumaga ba§lay. Apaqayi «zem-zem» ijire, yüzüne salqin suv bürke...
Biraz yatqan soñ, hasta közlerini ajip rahat nefes almaga ba§lay. Qartlar namaz qilalar. §asne totay qave pi§ire. Özleri qave ijeler, hastaga süt bereler. Sütni ijip azgana yatqan soñ hastaniñ bayagi esi bacina kele, turup cürmege ba§lay. Aq§amgacek qartlar kelinjekten hij bir söz soramaylar. Aq§am namazini qilip a§ alagan soñ, Selim sofu musafirge tatli söznen: "Qa, balam, azgana olsa da rahatlandiñ, esiñ bacina keldi, saña ne hal olganini bizge ayt, seni bizim qapuga cavmi ketirdi, yarliqmi ketirdi, yoqsa qazaman tü§tüñmi? Soñ biz de elimizden kelgen yardimni eteyik?" dey.
Sofuniñ aytqanini e§itkencek kelinjekniñ jekken zahmetleri aqlina kelip közya§i arasindan: "Babam, meni sizniñ qapuga qararsiz, mü§kül hallar ketirdi. Men, minda dü§man §ehrinden qurtulip tü§tüm. Keliñiz, Allah razi olsun, meni quvmañiz! Horlamañiz! Bir vaqitta men de sizday etken merhametli qartlarniñ evlädi edim. Saqin meni bir türlü arsizliqta, namussizliqta bulungan kimselerden dep qaramañiz! Meni ahiret dünya evlätliqqa qabul etiñiz! Qaj vaqit sizde ya§ayim, jekken zahmetlerimi azgana unuta ba§lasam, canimi, tenimi rahatlap, yüregimniñ acisini eksiltsem, ba§ima kelgen belälarni bir-bir sizge aytarman, §imdijik yalvaraman, meni rahat ta§lañiz!" dep yüregi köterilip, közya§ini tiyalmay kene bayila. Bayilmazdan evvel özünm adi - Hacimelek, atasi -Abdülkeläm ve bir vaqitta "Künasti qaya" degen köyde oturganlarini ayta. Hacimelekni qartlar yatagina rahat ta§laylar. Ertesi künü Hacimelek qartlarnen beraber turup sabah namazini qila. Ev ijini ciya, qave pi§ire, üylege a§ hazirlay, §öyle etip qaj vaqitlar ozgaralar.
ilki künü aq§amdan soñ qartlar Hacimelekten hij bir söz soramaylar. O da özü aytmay, ali§alar-qari§alar. Öz evlätlari olmagani sebebinden qartlar Hacimelekni dogmu§ evlätlarinday seveler. Hacimelek de olarni ahiret-dünya dogmu§ sayip hij yat olganini belli etmey. Qartlarniñ i§i abdest almaq, namaz qilmaq. Evlerine hij bir kimse kelmey. Künlerden bir kün sofuniñ qom§usi azbarga bir araba toban alip kele. §asne totaynen Hacimelek azbar ijinde hizmetlerni qarap cüreler.
Toban arabasini aydagan ya§, azbarga kirip Hacimelekni körgeninen, tobanni arabadan bo§atmaga qadir olmay, eki közüni ayirmay Hacimelekke qaray. Hacimelek de ya§ni körgeninen hizmetini ta§lap, ayat qapuniñ caqlavina tayanip, közlerini ayirmay ya§qa qaray. Bir vaqit erkekke körünmegen Hacimelekniñ bu kere azbarga kirgen yat ki§ige §öyle etip qarap turgani ve ya§niñ yat yerde ilni körgen qadinga tartinmay qaragani sofuga tersine körüne.
Sofu evge kirip, apaqayini ciberip, Hacimelekni jagirta, §öyle yat ki§ige qarap turganiniñ sebebini soray. Bu kere Hacimelek, a§iqmay - babam §imdi men sizge ba§ima kelgen halni aytayim - dey.
On sekiz ya§larima kelgende babamlar meni ni§anlagan edi... Ni§anim ölgen soñ, kejikmey "Qurban" bayram oldu. Bayram künü qizlarnen beraber köy ijine salincaq tepmege jiqtiq. Köy ya§lari yana§a köyge talaqaga ketken ediler. Biz salincaq tepeyatqanda köyümizni cav basti. Arqada§larim qajip qurtuldilar. Men, salincaqta edim, qajalmadim. Ayagimni avurttim. Oñacek cav kelip yeti§ti. Meni at üstüne salip, alip qajtilar. Aq§amga bir köyge ketirdiler. kop vaqitqacek meni dinlerine davet ettiler. Qabul etmedim. Cav askeriniñ ba§i meni özüne apaqay etecek oldu, razi olmadim. O ki§i meni dinimden ayirmaga jare tapmagan soñ, zornen özüne apaqay etti. Cav qolunda olganda her ne qadar tü§ünsem de qajmaga hij bir turlü jare tapamadim. Qocam olgan ki§iden üj balam oldu. Eki qizjigim öldüler. Soñkisi er bala - üj ya§larinda, sav qaldi. Eñ soñunda jare tapmadim. Bir tena vaqitta eki rekät namaz qildim. Qaranliq olganda yolga jiqtim. Qapudan
"Bismillah" dep fiqqanimnen kozumnin aldinda bir aq bulut peyda oldu. §u bulutnin dogrusina curmege ba§ladim, bulut qiblaga qar§i ketti. Men de onun kolgesinden ayrilmadim.
Kunduzleri qami§ arasinda saqlandim, geceleri bulut aldimda, men artta yol curdim. Sonki kunu hocam olgan ki§i arqada§larinen beraber quvup artimdan yeti§ti. Men qami§ arasina saqlanip yatqanda qoluna balamni alip cilata, cilata qatimdan qa? kere otip ketti. Balamnin sesini e§itip canim ziyade acinsa da sabir ettim. Ses bermedim. Aq§am olganda kene qar§imda bulut peyda oldu. §u bulut meni ketirip siznin azbarga ta§lap, gayip olganda; siz korup, evge alip orun berdiniz. Allah razi olsun. Ama §imdi bu toban ketirgen ya§ini ozumnin ni§anlima Kerimge o§atip qarayim. Meni minda Kerimni sevgenim, ona muhabbetim ketirdi. Eger menim yuregimde onu sevgen muhabbetim olmasa, menim ?ekken zahmetlerimni ?ekken kimse olmemege hi? bir turlu ?are bulmaq mumkun degil edi. §imdi onun ozuni ve muhabbetini korup turganda ne fare, men qaramayim. Onu sevgenimnin muhabbeti yuregimde olmasa foqtan men ozumden, dinimden, dogmu§larimdan, vatanimdan ayrilgan ve olarni unutqan edim.
izin beriniz, babay! §u yigitnin qatina barip kim ve qayerli olganini sorayim, koyumizden ketkenim on yil qadar olganindan, birden bir yah§i tanip olamayman - dey.
Hacimeleknin aytqani sofuga ziyade tesir ete. Sofu bir qar§iliq bermey, azbarga ?iqip, ya§nin qatina barip, hizmetnen kelgen, azbarinda korgen qadinga §oyle etip qaraganinin sebebini soray. Ya§ da on yil evvelisi koylerini cav basip bunun ni§anlisini alip qafqanlarini, ondan berli kop qidirsa da ni§anlisini tapmaganini, bugungecek ozunin evlenmegenini ve sofunin azbarinda korgen qadinnin ozunin dunyada en ziyade sevgen Hacimelegine o§atip qaraganini ayta. Bularnin aytqanina sofu ve apayi ziyade taacip etip imamni ve eki qart fagirip tekrar ekevinden de ayri-ayri sorap aytqanlarini tasdiq ettireler.
Bu sozlerge imam ve cemaat §aat olup, Hacimeleknen Kerimnin oz raziliqlarinen nikah dualarini qilip, qatlarina cemaattan eki aqaynen, eki qadin qo§up koylerine qaytarip eki hasretni qavu§tiralar.
Киримов Таир Нуридинович
МАЛОИЗВЕСТНЫЕ ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ
ПРОИЗВЕДЕНИЯ МУСТАФЫ КУРТИЕВА
Аннотация. В статье рассматриваются основные этапы жизни и творческой деятельности классика крымскотатарской литературы Мустафы Куртиева. Вниманию исследователей предоставляются малоизвестные произведения автора, опубликованные в национальных газетах «Козьайдын» («Радостная весть») и «Азат Къырым» («Освобожденный Крым») за 1928, 1943 годы. Это такие рассказы, как: «Чангъыра» («Гомон»), «Джинлер ятагъы» («Убежище дьявола»), «Къартлар» («Старики»), «Хаджымелек» («Девушка по имени Хаджымелек»).
Ключевые слова: литература, печать, исследования, оригиналы, текст, библиография.
Kirimov Tair Nuridinovich
LITTLE-KNOWN FICTION WORKS BY MUSTAFA KURTIYEV
Summary. The article discusses the main stages of the life and creative career of Mustafa Kurtiyev, the caninical writer in Crimean-Tatar literature. The author's little-known works published in the national newspapers "Kozaydyn " ("Good News ") in 1928 and "Azat Kyrym " ("Liberated Crimea ") in 1943 are presented to engaged researchers. These are such stories as: "Changyra" ("Gomon"), "Jinler yataghy" ("Devil's Refuge"), "Kartlar" ("Old Men"), "Hajhimelek" ("Girl namedHajimelek").
Keywords: literature, printing, research, originals, text, bibliography.
Mustafa Qurtiynin icadina mensup qisqa bibliografiya:
"Terciman" gazetasi:
1. Bagijasarayda miting // Terciman. - 1917. - № 76. - Apr. 13. "Qirim ocagi" gazetasi:
2. Atlar oynay, qili^lar ene de qalqay // Qirim ocagi. - 1917. - Sent. 1.
3. Quruldi. §iir // Qirim ocagi. - 1917. - № 45. - Dek. 13.
4. Birinci abet // Qirim ocagi. - 1917. - № 45. - Dek. 13. "Millet" gazetasi:
5. Kozleve i§leri. idareye mektupler // Millet. - 1917. - № 19. - iyul 23.
6. §iir: rusijadan tercime ("§iir" muellif tarafindan tuzetilip 1924 senesi "Yeni dunya" gazetasinda "Kure§" adinen basila) // Millet. - 1917. -№ 23. - iyul 27.
7. Aciniqli haberler. Koy hayatindan // Millet. - 1917. - № 36. - Avg. 11.
8. Volostnoy zemstvolara saylavlar // Millet. - 1917. - № 54. - Sent. 1.
9. Andreyevskiy volostinda i§ler daha qizgin // Millet. - 1917. - № 57. - Sent. 5.
10. Kefe Uyesdniy Musluman Komitesinin qararlari // Millet. - 1917. - № 87. - Okt. 23. "Yeni dunya" gazetasi:
11. Esgil: §iir // Yeni dunya. - 1924. - № 17 (364). - Fevr. 10.
12. Abur-^ubur; Omurnen bir sayga: §iirler // Yeni dunya. - 1924. - № 18 (365). - Fevr. 13.
13. Koy hozyaystvosi haqqinda // Yeni dunya. - 1924. - № 20 (367). - Fevr. 17.
14. ilki kozya§: §iir. // Yeni dunya. - 1924. - № 30 (377). - Mart 18.
15. Kure§: §iir // Yeni dunya. - 1924. - № 33 (380). - Mart 27.
16. Olup ke^ken bir topla§uv munasebetiyle // Yeni dunya. - 1926. - № 46 (922). - Fevr. 25.
17. Aliye Banu // Yeni dunya. - 1928. - Yanv. 11. "Azat Qirim" gazetasi:
18. Sevimli qadinim Hanife hanimnin... (Taziye) // Azat Qirim. - 1942. - № 38. - iyun 2.
19.Qinmtatarnin siyasiy yolu // Azat Qirim. - 1942. - № 49. - iyul 11, № 51. - iyul 18, № 56. -Avg. 4.
20. Hindstan alevlendi // Azat 1942. - № 65. - Sent. 4.
21. Bayram §erifiniz mubarek olsun // Azat 1942. - № 76. - Okt. 13.
22. Qirim ve Dobruca tatarlari // Azat Qirim. - 1942. - № 82. - Noyab. 3.
23. Yanli§liqlarimiz // Azat Qirim. - 1942. - № 83. - Noyab. 7.
24. Din ve medeniyet yolunda vazifelerimiz // Azat Qirim. - 1942. - № 86. - Noyab. 17.
25. Bizim yolumiz // Azat Qirim. - 1942. - № 87. - Noyab. 21.
26. Komitemiz ya§ini toldurdi // Azat Qirim. - 1942. - № 89. - Noyab. 28.
27. Ekinci cebhe // Azat Qirim. - 1942. - № 91. - Dek. 8.
28. Cebhege yardim // Azat Qirim. - 1942. - № 92. - Dek. 12.
29. Kommunizm ve mekteplerimiz // Azat Qirim. - 1942. - № 93. - Dek. 18.
30. Hayirli bayram // Azat Qirim. - 1942. - № 94. - Dek. 18.
31. §arq ve Avropa // Azat Qirim. - 1942. - № 96. - Dek. 29.
32. Serbest ticaret // Azat Qirim. - 1943. - № 3 (99). - Yanv. 9.
33. Serbest soz // Azat Qirim. - 1943. - № 4 (100). - Yanv. 12.
34. §arqiy Asiyada nizam // Azat Qirim. - 1943. - № 6 (102). - Yanv. 19.
35. Yalanga qapilmaniz // Azat Qirim. - 1943. - № 9 (105). - Yanv. 30.
36. Cephenin talabi // Azat Qirim. - 1943. - № 17 (113). - Fevr. 27.
37. Qadin-qizlarimizga diqqat // Azat Qirim. - 1943. - № 19 (115). - Mart 6.
38. Mevlud ayi // Azat Qirim. - 1943. - № 23 (119). - Mart 20.
39. Bizim borcumiz // Azat Qirim. - 1943. - № 25 (121). - Mart 27.
40. Umumiy du§manga qar§i // Azat Qirim. - 1943. - № 26 (122). - Mart 30.
41. Yukseli§ yolunda // Azat Qirim. - 1943. - № 28 (124). - Apr. 6.
42. Bizni yukseltecek yani nizamdir // Azat Qirim. - 1943. - № 29 (125). - Apr. 9.
43.Hacimelek. Hikaye // Azat Qirim. - 1943. - № 29 (125). - Apr. 9, № 31 (127). - Apr. 16.
44. Hatir qiymaz Abdullah. §iir // Azat Qirim. - 1943. - № 29 (125). - Apr. 9.
45. Bizim i§an£imiz // Azat Qmm. - 1943. - № 31 (127). - Apr. 16.
46. Aqla§ i?ün küre§ // Azat Qirim. - 1943. - № 34 (130). - Apr. 28.
47. Bizim küre§imiz // Azat Quirn. - 1943. - № 38 (134). - May. 11.
48. Re§it Mehdiyev (ölümine 30 yil toluv münasebetinen) // Azat Qirim. - 1943. - № 38 (134). - May. 11.
49. Tepre^ler ve dualar // Azat Qirim. - 1943. - № 39 (135). - May. 14.
50. Stalinnin teroru // Azat Qirim. - 1943. - № 40 (136). - May. 18. "ileri" mecmuasi:
51. insanni kim yaratti? Neden kerek. §iirler // ileri. - 1926. - № 3. - S. 53.
52. Qara ?ora // ileri. - 1927. - № 3 (11). - S. 69 - 71.
53. Yanli§larga köz yummamali // ileri. - 1927. - № 3 (11). - S. 73 - 74.
54. Toqta, toqta! Hikaye // ileri. - 1927. - № 6 (14). - S. 57 - 59.
55. Kefenin bol§eviklenmesi hatiralarindan // ileri. - 1927. - № 10 (18). - S. 96-99.
56. Tanidim, ya! Hikaye // ileri. - 1927. - №. 12 (20). - S. 66-68.
57. Az qalganlar. Hikaye // ileri. - 1928. - № 6 (26). - S. 56 - 58.
58. Emce. Hikaye // ileri. - 1928. - №. 8-9 (28-29). - S. 50-54. "Közaydin" mecmuasi:
59. U§ürci. Hikaye // Közaydin. - 1928. - № 13. - S. 4.
60. ^angira. Hikaye // Közaydin. - 1928. - № 14. - S. 4 - 5.
61. Cinler yatagi (olgan vaqia). Hikaye // Közaydin. - 1928. - № 27. - S. 4.
62. Qartlar. Hikaye // Közaydin. - 1928. - № 30. - S. 5. Yazici qirimtatarcaga tercime etken kitaplar:
63. Vasilev V. Kollektivle§tirilgen Qirim. - Aqmescit: Qirimdevne§ir, 1929. - 32 s.
64. Kuprin A. Moloh. - Aqmescit: Qirimdevne§ir, 1929. - 74 s.
65. Hugo V. Gavro§. - Aqmescit: Qirimdevne§ir, 1930. - 87 s.
66. Veysman R. Mallar ne iijün yeti§mey. - Aqmescit: Qirimdevne§ir, 1931. - 26 s.
67. Bar§eva M. Müstemleke halqlar hayatindan. - Aqmescit: Qirimdevne§ir, 1931.
68. Jitkov B. Suv üstünde / terc.: M. Qurtiyev. - Aqmescit: Qirimdevne§ir, 1932. - 14 s.
69. Lebedenko A. Okean üstünden uijuv. - Aqmescit: Qinmdevne§ir. - 1932. - 30 s.
70. Mittel L. Eski ingilterenin eki ati. - Aqmescit: Qirimdevne§ir. - 1932. - 45 s.
71. Perele§in B. Haykosnin otpuskasi. - Aqmescit: Qirimdevne§ir. - 1932. - 19 s.
72. Rebino D. Kolhoz atina diqqat. - Aqmescit: Qirimdevne§ir. - 1932. - 27 s.
73. Turgenev i. Lgov. Hikaye. - Aqmescit: Qirimdevne§ir. - 1932. - 28 s. Yazicinin diger kitaplarda basilgan eserleri:
74. ilki közya§i; Esgil: §iirler / inqilabiy §iirler mecmuasi. Ya§ Qirim §airlerinin eserlerinden. - Aqmescit: Qirim Hükümet ne§riyati, 1925. - 84 s.
75. Odaba§ H., Haci-Hasan Ü. Türk-Tatar tili. Oquv kitabi. - Aqmescit: Qinmdevne§ir, 1927. - 80 s.
