CC BY
23ХУДОЖЕСТВЕННО-ПРИКЛАДНОЕ ИСКУССТВО -ТАСВИРИЙ АМЕЛИЙ САНАТ
УДК: 070:82-92.792.2
Керимова Севиль Асановна1 E mail: alimes@mail.ru
Х1Х асырнынъ сонундаки къырымтатар миллий театримизнинъ ильк адымлары акъкъында малюматлар
Анълатма. Макъаледе къырымтатар сахна санаты-нынъ XIX асырнынъ сонъу ве XX асырнынъ башында шекил-ленмеси ве инкишаф этмеси акъкъында малюмат бериль-мекте. О заманнынъ куньделик матбуаты талиль этилип, джериделерде булунгъан материалларгъа эсасланаракъ, Багъчасарай, Гёзлеве, Кара-сувбазар ве Кефедеки генч къырымтатар артислери ве оларнынъ сахна чалышмалары ачыкълана, иджатларына къыймет кесиле. Артистлерден Джелял Меинов, Исмаил Леманов, Сеит-Джелиль Хаттатов ве Мансурскийнинъ исимлери кечмекте. С.А. Озен-башлы ве А.С. Айвазовнынъ язгъан ильк драмалары къыскъадан талиль этиле.
Анахтар сёзлер. Къырымтатар театри, драматургия, артистлик усталыгъы, сахна санаты.
Белли ки, Къырымда театрнинъ инкишафы къадимий девирлер иле багълыдыр. Бутюн СНГ территориясында биле энъ эски театр Къырымда, Херсонесте, милядийден эввель учюнджи асырнынъ орталарында къурулгъан театр сайылыр. Онынъ фрагментлери бу куньгедже сакълангъандырлар. Ишбу театр къурулгъанда, 3200 (учь бинъ эки юз!) сей-ирджи ичюн де ер япылды [1].
Ханлыкъ заманларына аит театримиз акъкъында да баягъы меракълы малюматлар булунмакъта. Шунынъ ичюн театримизнинъ тарихи иле багълы библиография баягъы кенъ бир черчиве къапламакъта.
Къырым тарихининъ чокъ меракълы ве къыйметли левхаларындан бири - бу чешит сея-хатчыларнынъ асырлар девамында Къырым акъкъында къалдыргъан язылардыр. Кенди козьлеринен корюлип язылгъан шейлердир. Меселя, фламанд сеяхатчысы Виллем Рубрук Къырымгъа 1253 сенеси келип, корьгенлерини язылы шекильде къалдырды. Араб сеяхатчысы Ибн Батутта Къырымгъа 1334 сенеси, немсе сеяхатчысы И. Шильтбергер Х асырнынъ башында, испан сеяхатчысы П. Тафур XV асырнынъ башында, католик Иоанн Галлифон-тен XIV асырнынъ сонъу ве XV асырнынъ башында, лех сеяхатчысы Мартин Броневский
1 Керимова Севиль Асановна, к. искусствоведения, доц., старший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь)
XVI асырда Къырымда булунып, корьгенлерини тафсилятлы сюретте язып къалдырдылар. Франсыз алими ве сеяхатчысы Жак де Люкнинъ 1625 сенеси Парижде нешир этильген китабында Къырымнынъ турмушы ве медениети баягъы кениш косьтериле. Дортелли д'Ас-колли, Гийом де Боплан киби сеяхатчыларнынъ 1634 ве 1650 сенелери нешир этильген Къырым акъкъында китаплары айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътырлар. Мешхур тюрк сеяхатчысы Эвлия Челебининъ (XVII асыр) 10 томлукъ «Сеяхат китабы»нынъ айры бир джылты Къырымгъа багъышланып сонъ дередже меракълы ве мундериджели олгъанындан, дефа-ларджа дигер тиллерге, шу джумледе бир къач кере рус тилине чевирильди [2].
Эбет, онлар ве юзьлердже бу ве бойле китапларда Къырымнынъ башкъа саалары иле берабер медениети де акс эттирилип, эски театримиз иле багълы парчалар да расткель-мектедир. Меселя, маджаристанлы Барон де Тотт Франса консулы сыфатында 1767-1769 сенелери Къырымда булунгъаны акъкъында языларны Амстердамда 1784 сенеси нешир этти. Бир къач йыл эввель бу китап тюркчеге де чевирильди [3].
Театримизнинъ тарихинде мешхур франсыз комедиографы Мольер иле багълы даа бир меракълы факт белли. Немсе тарихчиси Теодор Мундтнынъ хаберине коре, 1760 сенеси Багъчасарайдан Парижге ёлланылгъан бир мектюпте Людовик Х^нинъ шахсий кятиби Руфинге Мольернинъ «Тартюф» эсери къырымтатарджагъа чевирильмеси буюрыла! [4].
Ханлыкъ девриндеки театримиз хусусында библиография тизилиркен, мутлакъ «Къаракозь» яхут «Къаракозь ве Аджыват» киби халкъ кольге оюнларына дикъкъат этмели. Бу оюнлар юзйылларджа халкъымызнынъ арасында юрип, миллий театримизнинъ ильк адымлары сайылыр. Къаракозь ве Аджыват киби персонажлар чешит типлерге уйып, эм ханларнынъ тарихий сеферлерини, эм халкъ агъзында юрьген масалларны, эм де чешит лятифелерни сюжет ве сценарий оларакъ къулландылар. Къаракозь ве Аджыват персонаж-ларынынъ ойнагъан классик сюжетлери тюрк алими Джевдет Къудрет тарафындан «Къаракозь» серлевасы алтында 1968, 1969 ве 1970 сенелери Истанбулда нешир эттирильгендир [5].
Къырымда «Къаракозь» оюнлары акъкъында В.В. Угриновичнинъ «Старые традиции крымских татар» макъалесинде де меракълы шейлер расткетиремиз [6].
Бу сой халкъ оюнлары акъкъында профессор Севинч Сокуллынынъ «Тюрк театросында комедиянынъ эврими» (Анкара.-«Кюльтюр Баканлыгъы Яйынлары». - 1997. - 369 с.) моно-графиясында тафсилятлыджа малюмат алмакъ мумкюн. Ве кене о девирлер иле багълы араштырмалардан А.З. Сойсалнынъ «Ханлыкъ девринде Къырым-тюрк кюльтюрю» (Истан-бул, 1941. - 27 с.) китабыны бакъмалы [7].
1783 сенеси Къырым Русие империясы тарафындан басылып алынгъан сонъ, бинъ-лердже адамларымызнынъ далгъа-далгъа хиджретлери Къырымны эртарафлама терен дургъунлыкъкъа алып кельди. Аман-аман 100 йыл девамында Ватанымызда медениетнинъ нефес алмасы хусусында биле малюмат ёкъ дереджесинде. 1832 сенеси Къазанда басыл-гъан Сеид Мухаммед Ризанынъ «Ас-себ-ус сейяр фи ахбар мулюки татар» («Еди сейяре яхут татар ханлары акъкъында хаберлер»), 1870 сенеси Истанбулда басылгъан Халим Гирайнынъ «Гюльбюни ханан» («Ханларнынъ гуль багъчасы») ве Къырымнынъ озюнде рус рухунынъ яйылмасына хызмет эткен базы уфакъ-тюфек китапчелеринден башкъа ич бир шей корюнмей...
Бу дургъунлыкъ ве къара бошлукъ ялынъыз И. Гаспринскийнинъ 1883 сенеси мейдангъа кельген «Терджиман» газетасы иле артыкъ чекильмеге башлай.
1888 сенеси «Бахтияр» намлы пьеса айры китапчыкъ шеклинде нешир этильген эди, ве сонра сахнагъа къоюлгъан. Китапнынъ джылтында бойле языларны коремиз: «Бахтияр». Эсер Мустафа Хильмийнинъ. «Терджиман» джеридеси (газетасы - С.К.) мухаррири тарафындан нешир олунмыштыр. Шехр-и-Багъчасарай. Басмая рухсеттир: Петербург 20 март 1888 с.».
Х1Х асырнынъ сонъунда къырымтатар театро дестеси тарафындан ойналгъан спекта-кллерден даа бириси - тюрк языджысы Намикъ Кемалнынъ «Заваллы чоджукъ» пьесасы-
дыр. Бу учь пердели пьеса биринджи кере 1873 сенеси Истанбулда «Шаркъ матбаасы»нда нешир этильди.
Театримиз акъкъында къуру хаберлерден энъ устюн турып, сахна санатымызнынъ «ичтен» косьтерген, оны козь огюнде баягъы айдын джанландыргъан, эбет, Джелял Меи-новнынъ 1925 сенеси «Енъи дюнья» газетасында (ноябрь 17, ве девамы «Илери» журналы 1926. - № 1. - С. 40-45) басылгъан «Къырымда татар театросы» серлевалы макъалесидир. 1881 сенеси догъгъан Джелял Меинов генч чагъында театрге айрыджа авеслик косьтерип Багъчасарайда Х1Х асырнынъ сонъунда тешкиль этильген театр дестесине (труппасына) къошула. Чешит роллер ойнап озь артислик истидадыны вира арттыра. Шу вакъытларда ойналгъан пьесаларнынъ аман-аман эписинде иштирак эте. Бильгенимиз киби, сонъун-дан (1920-нджи сенелери) Джелял Меинов кендисини Къырымнынъ энъ мешхур артист ве режиссёры оларакъ танытты.
«Терджиман»да басылгъан театр акъкъында парчаларгъа келиндже, биринджи информация 1886 сенеси февраль 4 ве 7-де чыкъкъан нусхаларында Михайли эфендининъ эвинде татарджа къоюлгъан оюн, ве сейирджилер арасында татарларнен берабер къараим ве урум яшлары булунгъаны акъкъындадыр.
Сонъундан къырымтатар халкъынынъ белли эрбаплары оладжакъ И.Леманов, С.Хатта-тов ве Мансурский киби генчлер тарафындан насылдыр татарджа «нумайышлар» косьтер-генлери хусусында «Терджиман»нынъ 1897 сенеси март 3-те чыкъкъан нусхасында хабер бериле. Бу генчлер сонъундан да чешит спектакллерде иштирак эткен эдилер. И.Леманов-нынъ исе «Зынджырлы медресе»де арапча дерс бергенини козь огюне алсакъ, дин хадим-лерининъ арасында да о заманда бир чокъ прогрессив шахсларнынъ (шу джумледе «Зын-джырлы»нынъ мешхур мудерриси Аджы Абибулла Эфенди) булунгъаныны коремиз.
О девирде сахна санатына сыджакълыкъ ве севги Акъмесджиттеки талебелер де беслей эдилер. 1898 сенеси январь 6-даки нусхада мезкюр талебелернинъ музыкаль тедбирле-ринде (кендилерининъ мектеп оркестри де бар экен) декламация ве сахна санаты косьте-рильгени ве давет этильген мусафирлернинъ гонъюллери гъает хош олгъаны хабер этиле.
Бир къач айдан айны мектепнинъ талебелери демиръёл иле Багъчасарайгъа келип, шеэрнинъ меркезий джаддесинден юзьлернен Багъчасарай талебелерининъ оздурылмасы ве музыка чалып кечмелери, ве акъшам Хансарай азбарында концерт иле чешит нумайышлар, иллюминациялар ве данс тешкиль эткенлери ерли джемааткъа бир байрам багъыш-лагъан киби олдулар. Музыка ве сахна оюнларына авесли яшларнынъ авторитети о къадар кучьлю эди ки, Кок-Козь коюнден мырза Сеидбек Булгаков шу мектеплилерни Кок-Козьге ве Яйлагъа кельмелери ичюн керекли микъдарда файтонлар йибергендир («Терджиман». -1898. - Майыс 10).
Х1Х асырнынъ сонъундаки девир исе, театримизнинъ ве умумен миллий медениетимиз-нинъ янъыдан джанланма ве «уянма» деври эсап этилир.
Къырымнынъ медениети ве илими джанланыркен, миллий джемиетимизнинъ дюнья бакъышлары ве атта кийиниши, юрюши, отурышы-турушы да тюрлене. Асан Чергеевнинъ «Эшит, мевта не сёйлюёр» (1905 с.) поэмасындаки баш къараман, башта о дюньягъа кетип, бир къач вакъытлардан сонъ исе кене бу дюньягъа «дёнип», къырымлыларнынъ артыкъ «узун къыркътырма сачлары, сыкътырма урбалары, эвлери ичиндеки маса ве скемле-лери ве тарткъыларындаки чанакъ-тепсилерине» шашып къала. Артыкъ миллий чизгилер гъайып олгъанына яныкълай. Ама амансыз вакъыт кечтикче, табий ки, омюрнинъ денъиш-мелер иле ёнелишини, динамикасыны, эвримини токътатмакъ кимсенинъ къолундан кель-мей... Иште, къырымтатар театрининъ джанланмасы бойле вазиет ве шараитлерде кечти, даа догърусы, бу шараитлернинъ махсулы эди.
Х1Х асырнынъ сонъунда Къырымда татарджа театр акъкъында ильк хабер 1886 сенеси пейда ола (Театр // Терджиман. - 1886. - Февр. 4). Газеттеки хаберден даа да анълашыла ки, мезкюр театр оюны Багъчасарайда яшагъан Михайли адында бир зенгиннинъ залында олып, бир чокъ къырымтатар, къараим ве урум яшларыны джельп эткен.
Эбет, о заманда бир чокъ ерлерде, илля ки мусульман уммети яшагъан ерлерде, театр оюнлары, айры театр биналарынынъ ёкълугъы себебинден, буюкче заллары олгъан адам-ларнынъ эвлеринде кечириле эди. Х1Х асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ башында Къырымда ойналгъан спектакллернинъ белли режиссёры ве артисти Джелял Меинов бу хусуста бойле хатырлай эди: «О заманда, Багъчасарайда, азыр къурулмыш бир сахна да ёкъ иди. Эр театро ичюн айрыджа олмалы ве ясалмалы бир сахна япылмакъ керек ола иди. Бу исе чокъ зорлукълар догъура иди. Чюнки сахнайы ялынъыз Управа заласында япмакъ икътиза (люзюмиет. - С.К.) истедигинден ве бурада мемурлар (чиновниклер. - С.К.) чалыштыкъла-рындан, эр сене галавадан (шеэр буюгинден. - С.К.) изин алмакъ керек ола иди. Керчек, шеэр галавасы олан Мустафа-мырза Давидович бизи бир дефа ред итмедисе де, лякин мемурларын бунъа пек ачувы ките иди. Чюнки бутюн Управанынъ мобильяларыны (мебел-лерини. - С.К.) ве ишлерини башкъа одалара авуштырмакъ керек ола иди. Сонъра лесной-лардан тахта ве агъач кетирилип сахна къурула. Акъшам ойнала, сабах сахна бозула. Моби-льялар ве ишлер йине ерли-ерине кетириле иди... Багъчасарайда даимий бир меджлис ве театро ханелере земин олгъаныны ве бу хусуста Исмаил-беке (Исмаил Гаспринскийге. -С.К.) мураджаат идильдигини сёйлеген идик. Иште, бу мураджаат нетиджеси оларакъ 1901 сенеси октябрь 14-те Багъчасарай театро ханеси ачылды... (Меинов Дж. Къырымда татар театросы // Илери. - 1926. - № 1. - С. 42).
Эм базы театр хаберлеринден анълашылгъанына коре, эдебий-медений ве театр акъ-шамлары кечирильгенде, къадын-къызлар ве эркеклер айры-айры отургъанлар... Эбет, бу Х1Х асырнынъ сонъунда янъыдан джанланмагъа башлагъан театримизнинъ ильк адым-лары эди. Меселе шунда ки, 1888 сенеси «Бахтияр» намлы пьеса айры китапчыкъ шеклинде нешир этильген эди. Китапнынъ джылтында бойле языларны коремиз: «Бахтияр». Эсер Мустафа Хильмийнинъ. «Терджиман» джеридеси (газетасы. - С.К.) мухаррири тарафын-дан нешир олунмыштыр. Шехр-и-Багъчасарай. Басмая рухсеттир: Петербург 20 март 1888 с.». Багъчасарайда нешир этильген ве бир меджлистен (акттан) ибарет олгъан бу шиирий пьеса шаркъ усулында, эфсане услюбинде язылгъан.
Ишбу китапчедеки И. Гаспринскийнинъ кенди тарафындан язылгъан кириш сёзюнде бойле дениле: «Хош дилине рагъбет идуп, ишбу китапчеи Мустафа Хильми эфендининъ Истанбулда нешир иттиги «Бахтияр» нам манзум театро рисалесинден истихрадж иттик. Эр алда, эминликнен айтмакъ мумкюн ки, «Бахтияр» пьесасы къырымтатарджа нешир этильген пьесаларнынъ энъ эскилеринден биридир».
О заманнынъ матбуатында театр иле багълы яхут театрге якъын чешит нумайышлар акъкъында уфакъ-тюфек хаберлер чокътур
1897 сенеси февраль 22-де Багъчасарай оджаларындан Исмаил Леманов, Сеит-Дже-лиль Хаттатов ве Мансурский къырымтатарджа махсус бир нумайыш акъшамы тертип этип бир чокъ генчлерни топлагъанлар. Леманов, Хаттатов ве Мансурскийнинъ акъшамда нумайыш эткен туманлы картиналары бир тарафтан сахна оюнларына теджрибе къошкъан олсалар, экинджи тарафтан сейирджилерни стандарт «камадия»лардан башкъа, джиддий сахна оюнларына алышкъанлыкъларыны арттыралар.
«Терджиман»нынъ хаберине коре, айны сенеси, яни 1897 сенесининъ сонъ куньлеринде, Акъмесджиттеки татар мектеби тарафындан махусус акъшам тертип этилип, музыка кон-церти иле берабер сахна санатына ашыкълыкъ нумайыш этильди [8]. Эбет, бу ве бойле тедбирлернинъ башында белли зиялы ве эдиплеримиз турмакъта эди. Меселя, бу сонъки-сини белли ичтимаий ве сиясий хадимимиз Исмаил мырза Муфтизаде тешкиль эткендир. Х1Х асырнынъ сонъунда къырымтатар турмушы сюжетине ойналгъан спектакллерден даа бири «Татар хорантасында мусафирни къабул этме мерасими»дир. Бу оюн Акъмесджитте 1899 сенеси февраль 18-де олып кечкендир. Энъ меракълысы шу ки, спектакльде къырымтатар ханымлары да иштирак эткендирлер.
1906 сенелери Багъчасарайлы Салпудай Ахмедин къызы Мерзие намында бир къадын къоджасындан айырыларакъ, бу арада Истанбулдан келен бир тюрк артисти иле эвленип,
Акъмесджитте ве Кавказда театроджылыкъ япып кезмишти. Сонърадан къыз къардашы Айше иле берабер Багъчасарайда дахи ойнамыш идилер. Бу заваллыларгъа къаршы не киби чиркин лакъырдылар сёйлендиги аля хатырымдадыр. Нихает, бу ики къадын Къырым-дан бир тамам гъайып олып киттилер!»
Джелял Меиновнынъ хаберине коре, Х1Х асырнынъ сонъунда, яни 1899-1900 сенелери Багъчасарай генчлери тарафындан даа эки спектакль ойналды. Биринджиси, А.С. Пушкин-нинъ «Саран пехливан» («Скупой рыцарь») ве экинджиси, тюрк языджысы Намикъ Кемал-нынъ «Заваллы чоджукъ» эсерлеридир.
Иште, Х1Х асырнынъ сонъунда Къырымдаки миллий театрнинъ аяты къыскъадан бойле левхадан ибарет эди. Эм бу умумий левха, эвельден айтып кечкенимиз киби, там толулыкъ-тан махрум олса да, о заманнынъ къаршылыкълы, къаранлыкъ вазиети ве шиддетли цен-зуранынъ бузлу мейданында янъыдан джанлангъан ве ешерип филиз атмагъа башлагъан медений бир нокъта эди.
Керимова Севиль Асановна
Первые сведения из опыта становления и развития
крымскотатарского национального театра в конце XIX века
Аннотация. В статье дается краткая историческая справка, связанная с становлением и развитием сценического искусства в Крыму. Анализируется крымскотатарская периодическая печать конца XIX и начала XX веков в которой отражается работа молодых театральных трупп Бахчисарая, Гёзлеве, Карасувбазара и Кефе. Характеризуется игра начинающих актеров таких, как Джелял Меинов, Исмаил Леманов, Сеит-Джелиль Хаттатов и Мансурский. Делается попытка оценки ранней драматургии С.А. Озен-башлы и А.С. Айвазова.
Ключевые слова: театр, драматургия, печать, крымские татары.
Kerimova Sevil Asanovna
The information on the first steps of the Crimean
Tatar National Theatre in the late XIX-th century
Abstract. The article gives a brief historical background related to the formation and development of the Crimean Tatar stage art in the Crimea. An attempt is made to analyze the Crimean national periodical press of the late XIX-th and the early XX-th centuries, which reflects the work of the young theatrical companies of Bakhchisaray, Gözleve, Karasuvbazar and Kefe. The play of the novice actors, such as Dzhelyal Meinov, Ismail Lemanov, Seit-Dzhelil Khattatov and Mansurskiy, is characterized. The early drama (play-writing) of S.A. Ozenbashly and A.S. Ayvazov is considered.
Keywords. Crimean Tatar Theater, drama, actor's skill, stage art.
Эдебият:
1. Прусаков А. Крым: книга рекордов / А. Прусаков, Е. Козлов. - Симф.: Сонат. - 1999. -288 с. - С. 195.
2. Эвлия Челеби. Книга путешествий. Походы с татарами и путешествия по Крыму / Эвлия Челеби; пер. с польск.: М.Б. Кизилова. - Симф.: Таврия. - 1996. - 241 с.
3. Барон де Тотт. Тюрклер 18 юзйылда / Барон де Тотт. - Истанбул: Керван китапчылыкъ ширкети офсет тесислери. - 327 с.
4. ИТУАК - Известия Таврической Ученой Архивной Комиссии. - 1909. - № 43.
5. Сокуллынынъ «Тюрк театросында комедиянынъ эврими». - Анкара: Кюльтюр Бакан-лыгъы Яйынлары, 1997. - 369 с
6. Арекет. - 1994. - Март 19.
7. А.З. Сойсалнынъ «Ханлыкъ девринде Къырым-тюрк кюльтюрю». - Истанбул, 1941. -27 с.
8. Илян // Терджиман. - 1898. - Майыс 10.
