CC BY
70
А.Хоциев
MAbÇOMH «НУЗХДТ-УЛ-МАЧОЛИО> ДАР ШИНОХТИ МЕРОСИ САДРУДЦИНИ ХУЧДНДЙ
Вожатой калидй: таърихи адабиёти форсу тоцик дар асщои XII-XIII, мероси адабии Садруддини Хуцандй, «Нуз-уат-ул-мацолис», рубой
«Нузхат-yj i-мачо. ihc» аз манобеъи арзишманди адабиёти форсй буда, дар ташхис ва бозшиносии сурудахои асили шоирони рубоисарои карнхои XII-XIII хамчун сарчашмаи нодир макоми барчаста дорад. Китобимазкур дар миёнахои асри XIII метода аз чонибиЧдмол Халили Шарвонй, ки дар шахри Шарвон бо хукумати Шарвоншохиён рафту омаддошт, руйи кор омадааст. Ин муаллиф гузидае аз рубоиёти латифи форсиро дар хабдах боб чамъоварй ва ба ин мачмуа «Нузхат-ул-мачолис» ном нивдца ба Шарвоншох тухфа кард.
Аз хуввият ва ахамияти ин китоб, ки давоми асрхо дур аз назари мухаккикон монда буд, бори аввал ховаршиноси олмонй Хелмут Рит-тер хангоми тахкнки нусхахои хаттии китобхонаи «Сулаймония»-и Истамбули Туркия хабар дод. Ин мухаккики номвар зимни баррасии девони Фахрудцини И роки ба нусхае бархурд мекунад, ки теъдоде аз рубоиёти форсй замимаи он будааст. Мухакики мазкур баъда омузишу баррасихои амик бори нахуст дар соли 1933 ин нусхаро барои дустдо-рони каломи ноби форсй муаррифй намуд. Баъдан нусхаи хаттии ин китоб маврида пажухиш ва корбурда донишмандоне чун Мухаммад-алии Фуругй (дар тадвини мачмуаи рубоиёти Хайём), Сайд Нафисй (дар тасхеху таълифи китобхое"Лубоб-ул-албоб», «Девон»-и Анварй, «Девон»-и Рашида Ватвот, «Таърихи назму наср дар Эрон»), Абдуман-нон Насриддинов («Тазкираи шуарои Хучанд») карор гирифтааст.
Бо вучуди ин хама арзиш ва фавоиде, ки ин китоб назда ахда илм сохдб буд, таълиф ва нашри он пас аз гузашти замони зиёде сурат ги-рифт. Ин кори арзишманд бо химмати мухаккики эронй доктор Мухам-
мадамини Раёхй сурат гирифт. Ошпоии ип нажухипп ари номвар бо Х,елмут Риттер боис гардид, ки у аз вучуди нусхаи хаттии ин китоб огох шуда, дар ин самт барои манзури ахди тахкик. гардонидани он тасмим бигирад. Дар оеози «Нузхат-ул-мачолис» доктор М.Раёхй дар робнта ба мату ь чуннн ншора мекунад: «Он руз зимни бозёфтхои худ (Х,елмут Ритер-АД) аз «Нузхат-ул-мачолис» ном бурд ва ба ишо-раи у нусхаи хаттиро барои ман оварданд. Дар хамон назари аввал, ки чашму дилам ба зиёрати китоб равшан шуд, эхсос кардам, ки ин мачмуа гавхархои арзандае аз он ганчхои барбодрафтаро ба доман дорад. Нашри онро лозим дидам ва ба лутфи коркунони китобхона аксе аз он ба даст овардам ва хамеша ба фикри чопи он будам (8,17).
Доктор Мухаммадамини Раёхй ин китоби гаронкадрро дар соли 1362 тахия ва бар он мукаддимае хам навишта, зимни он арзишу аха-мияти асарро таъкид намудааст. Доктор Раёхй ба муаррифии беш аз 290 нафар шоирони рубоисарое, ки намунаи ашъорашон дар ин китоб омадааст, пардохта, бо ин кор тазкираи дигареро ба вучуд овардааст, ки иттилооти муфиду муътабаре дар мавриди шоирони ношинохта ва гумноми забони форсй хам дорад. Ин иттилоот минбаъд хамчун сарчашмаи пажухиш барои мухаккикони баъдй карор гирифтаанд.
Дар мавриди таърихи таълифи китоб андешахои мухталиф вучуд дорад. Дар ин маврид доктор Сайид Алии Мирафзалй ба таври муфас-сал дар мачаллаи «Маъориф» (5) андешаронй намудааст, ки ба гумони голиб бахси куллиро дар ин самт бар пояи далелхои мухкам ба нихояти хеш расонидааст ва чойи он мемонад, ки бо такя ба мулохизоти у аз тафсили ин мубохисот фуругузор бошем.
«Нузха i -ул-мачо шс» фарогари бештар аз 4139 рубой аз сесад шоири форсигуй мебошад, ки дар асрхои V, VI ва VII хичрй (мутобик ба карнхои XI, ХП ва ХШ милодй) зиндагй кардаанд ва осору номи бештари онхо аз байн рафтааст. Он чи бокй монда ганимати арзанда-ест, ки бояд гиромй дошта шавад ва бе шубха метавон тазаккур дод, ки пас аз «Лубоб-ул-албоб»-и Мухаммад Авфй «Нузхат-ул-мачолис» дувумин сарчашмаи мухими адабиёти форсй дар мавриди хифзи осори адабй ба хисоб меравад.
Добили зикр аст, ки «Нузхат-ул-мачолис» чун «Тарчумон-ул-бало-Fa» ва ё «Хадоик-ус-сехр», ки намунахоеро хамчун шохвд барои санъат-хои бадеъй овардаанд, ё мисли «Лугати Фуре» ва хар фарханги дигар байтхоеро хамчун шохвд зикр кунад, намебошад, балки дар ин китоб меъёри интихоб пеш аз хама махбубият ва исгикболи мардум аз ин
ашъор будааст. Доктор Расх,й дар ин маврид чунин андеша дорад: «Муаллифи ин китоб зубдаи рубоихоеро. ки мардуми он замон дар шахри у мехондандвамешунинданду меписандиданд, гирд овардаасг. Таронахос. ки дар базми ахди завку хол аз ощо лаззат мебурданд ва он чи дар хонакоххо ба навои онхо пой мекубиданд ва даст меафшонданд ва он чи дар номахо дарду шавки худро бад-онхо боз мегуфтанд, ё он чи дар нихонхонаи замир ва дар хилвати хаёли худ замзама мекарданд» (8,21).
Рубоиёте, ки дар «Нузхат-ул-мачолис» оварда шудааст, хамагй аз назари лафз, маъно, таъбироти нодир, соддагии забон, исти-фодаи сано-оти бадеъй ва масоили забоншиносй кобили мулохиза аст. Дар таркиби чахор хазор рубоие, ки дар ин китоб фарохам омадааст, вожагони душ-вор ва печида ангуштшумор ба назар мерасад. Хдтто он таъбирот ва вожагони душвор хам дар замони тадвини ин рисола миёни мардум маъруф будаанд. Ин нукта далолат бар он аст, ки рубоиёти мазкур махбубтарин ва равонтарин ашъори классикии мо дар он рузгор ба шумор омадаанд ва имруз хам он арзишу ахамиятро аз даст надодаанд.
Бо таваччух ба ишороти боло равшан мешавад, ки меъёри интихоб дар ин китоб латофат ва диловезиву мавриди писанди мардум будани ин ашъор будааст вамухаккиконхаммеъёри дигариинтихобро даринзамина мушаххас накардаанд. Ин нукта мусаллам асг, ки ашъори мунтахабшуда дар ин асар аз ашъори бехтарини ин шоирон ба шумор меомадаасг.
«Нузхат-ул-мачолис» чузви мухимтарин манобеъ дар шинохти ашъори шоирони Оли Хучанд мебошад. Дар ин асар ном ва намунаи ашъори 3 нафар аз шахсиятхои маъруфи Оли Хучанд оварда шудааст. Яке аз онхо Садруддини Хучандй хает, ки Мухаммадамини Раёхй дар мукад димаи «Нузхат-ул-мачолис» аз ин шахе ёдоварй намуда, нуктахои мухимеро дар мавриди ин шоири хучандй баён доштааст. Ин мухаккик бо шпора бар манзалату макоми хонаводаи Хучандиён дар Исфахон аз чойтох ва макоми ичгимоиву фархангии онон чунин ёдоварй мекунад: «Хучандиён хонадони мукими Исфахон буданд, ки дар аерхои 6-7 хичрй раёсати шофеиёни Исфахон ва кудрати идорй ва сиёсии он шахр ба дасти онон буд ва мамдухи шоирони бузурге чун Чдмолиддин Абдур-раззок ва Камол Исмоил ва Рафеи Лунбонй будаанд» (8,106).
Ин нукта бозгуи он аст, ки хонадони хучандй кудрат ва нуфузи густардае дар Исфахон доштанд ва аз ин ру. шоирон ва донишмандони зиёдеро дар атрофи худ чамъ оварда, аз онхо химоят менамуданд. Дар девони ин шуаро касоиди зиёде дар робита ба шахсиятхои адабии Оли Хучанд суруда шудааст, ки мавзуи бахеи алохида хохад буд.
Нуктаи дигаре, ки Расхй дар мавриди Садруддини Хучандй зикр ме-кунадинаст, кигуё иншоириХучандйсохибдевонбудааст. Инмухаккик хадс задаст, ки агар 90 рубой бо иловаи 13 рубоии машкук, ки дар «Нузхат-ул-мачолис» омада, аз СадруддиниХучандй бошад, пас маълум мешавад, ки вай девони бузурге дошта ва он девон дар дасти муаллифи «Нузхат-ул-мачолис» карор доштааст. Дар ин асар 90 рубой бевосига ба исми Садри Хучандй сабт шудааст. Бар замми ин 13 рубоъии дигар тахти унвони Садр омадааст, ки ба назар мерасад дар мансубияти онхо ба Садруддини Хучандй махал, ги тардиде нест. Аммо мушкиле, ки дар ин замина вучуд дорад, ин аст ки аксари афроди хонадони хучандй би-нобар раёсати мазхаби шофеияро бар ухда доштанашон мулаккаб ба Садри Хучандй буда ва табъи шоирй низ доштаанд ва ин боиси омех-тагии ашъори онхо ба якдигар гардидааст. Аз чумла набераи Садруддини Хучандй низ бо лакаби Садри Хучандй маъруфияти тамом пайдо карда буд ва эхтимоли он вучуд до-рад, ки бахше аз ашъори мавчуд дар «Нузхат-ул-мачолис»шояд баХучандиидувумнизтааллуктирад. Раёхй дар таквияти ин андеша ба чунин натича расидааст: «Аз чумла наваи шоири мазкур хам Садруд дини Хучандй (Абдуллатиф ибни Мухаммад ибни Абдуллатиф мутаваффо 580) мамдухиЧдмол АбдурраззокваРафеи Лунбонй аст ва агар у хам шоир буда бошад, ба каринаи наздик ба замони таълиф нисбати ин рубоихо ба у муносибтар аст» (8,107-108).
Бо таваччух ба девони шуарои мазкур маълум мегардад, ки Садри Хучандии дувум низ шоир буда ва дар сурудани шеър дасти тавоное хам доштааст. Чунончй дар чанд чо аз касоиди Рафеуд дини Лунбонй шпора шудааст, ки у ахди калам буда, табъи шоирй ва завки баланд низ доштааст:
Сиёхбор басе бает килкат аз гавхар, Зи дасти ту, ки бад-у рашки кону дарёй (2,91).
Яъне, калами ту, ки катрахои сиёхрангаш ба руи когаз чакида, ба шакли гавхар медарояд, сабаби рашки маъдану дарё гардидааст, зеро маъдану дарё нишони гавхарафшонй ва бахшиш хастанд, аммо ту чунон бахшандай, ки боиси душмании онхо гаштай.
Ба гохи он, ки бар асби сухан савор шавй, Зи нафеи нотика гуйи камол бирбой(2,92).
Дар ин чо таъбири «асби сухан» ташбехи балеги изофй аст ва мурод аз нафеи нотика мартабаи олии наферо гуянд, яъне хар вакте ту ба сухан меой аз нафеи нотика пешй мегирй.
Ва ё дар чое аз касидаи дигараш ба ин нукта ишора мекунад:
Папох,и Оли Хучанд, офтоби чархи улув, Ки бахру кон хичиланд аз кафаш ба вакди навол. Замири рушани у нури дидаи хуршед, Саводи хомаи у сурхруйии омол(2,159).
Яъне Садруддини Хучандй дар баробари пуштибон ва хомии хонадони хучандй будан ва бо саховатмандй дар миёни хамдиёрону хамзамонон макому чойгохи махсус доштан, калами дар суханварй коро ва бурро дошт ва мурод аз «саводи хома» низ бар ча-кидахои хомаи у далолат мекунад, ки мояи ба орзу - сарбаландиву сарфарозй расидани шоир буда-асг. Нуктахои дигаре хам дар ин касида ва касоиди дигари Лунбонй гувох бар он аст, ки Садруд-дини Хучандй худ шоиру нависандаи чирадасте будааст. Пас эхгимоли ин вучуд дорад, ки ашъори мавчуд дар «Нузхат-ул-мачолис» ба Садруддини Хучандии дувум низ тааллук бигирад.
Андешаи дигаре, ки ин чо бояд ба он ручуь шавад, он асг, ки рубоиёш марбут ба Садруддини Хучандй дар манобеъи гуногун ба исми ин шоир омада, аммо дар «Нузхат-ул-мачолио> ба номи нафарони дигар низ сабг шудааст; ва бараке рубоиёте, ки дар «Нузхат-ул-мачолио> ба исми ин шоир омада, вале дар манобеъ ва маохизи дигар ба исми дигарон ракам хурдаасг. Он чи дар ин маврид таваччухи хонандаро ба худ чалб мекунад ин асг, ки теъдоде аз рубоиёте, ки ба исми шоирони гуногун дар «Нузхат-ул-мачолис»омада,дар«Кул1шётиШамс»низдицамешавад.Индархолесг, ки дар тамоми ин кигоб чое аз Мавлавй исм нарафгаасг. Ба он далел, ки таълифи «Нузхат-ул-мачолио> дар миёнахои асри хафт сурат гирифтаасг, ки он замон Мавлавй хеле хурдсол буд, доктор Раёхй муьтакид асг, ки хеч кадом аз рубоиёте, ки дар «Нузхат-ул-мачолис» омада, аз Мавлавй наме-бошанд. Раёхй сабаби дар «Куллиёти Шамс» омадани ин ашъорро чунин арзёбй кардаасг: «Ин таронахо ё дар самоъ бар забони Мавлавй рафга ё бахатгиударчоенавишгашудабудаасгвабаъдхомурицоне,кидевонашро чамь мекарданд. онхоро аз худи Мавлавй пиндоштаанд» (8,42).
Дар мачмуъ 80 рубоие, ки дар Куллиёти Шамс бо исми Мавлавй омадааст, дар «Нузхат-ул-мачолис» ба исми афроди дигар ё бидуни номи муаллиф сабт гардидааст, ки гуяндаи 53-тои онхо маълум шудааст (6,15). Аз рубоиёте, ки дар «Нузхат-ул-мачолис» ба исми Садруддини Хучандй омадааст, чанде аз онхо дар «Куллиёти Шамс» ба назар мерасад. Аз чумла, рубоии шумораи 768 (Осуда диле, ки бо гами ёр бисохт) дар «Куллиёти Шамс» ба шумораи 115 сабт шудааст. Ё рубоие, ки дар шумораи 2624 (Маъшука чунон мушавваш омад, ки
мапурс) дар «Нузхат-у. i-мачолис» ба исми Садрудцини Хучандй сабт шудааст, аммо ба шумораи 981 дар «Куллиёти Шамс» низ омадааст. Бо таваччух ба ишороти боло нисбати ин рубоихо ба Мавлоно чандон дуруст наменамояд.
Ба чуз он рубоих,ос. ки бевосита ба исми Хоча Садруддини Хучандй дар «Нузхат-ул-мачолио> омада ва дар «Куллиёти Шамс» баопхору бару мешавем, боз таронахое хам ба назар мерасанд, ки ба исми Садруддини Хучандй наёмада, аммо дар «Куллиёти Шамс» дида мешаванд, вале дар чушхои хапии дигар ба номи СадрудциниХучандй сабг шудаасг. Чунончй: Худро ба хиял дарафканам мает он чо. То бингарам он чону чахон хает он чо? Ё пой расонадам ба максуди дилам, Ё cap бинихам хамчу дил аз даст он чо!
Ин рубой ба шумораи 3 дар «Куллиёти Шамс» омадааст. Аммо дар чунги хаттии музеи Британия, ки дар соли 813 ё 814 китобат шудааст, ба номи Садруддини Хучандй тазаккур ёфтааст.
Ба чуз ин ду рубоии дигаре, ки дар «Нузхат-ул-мачолис» ба исми СадрудциниХучандй омада, дар чойхоидигарбаАвхадуддиниКирмонй нисбат дода мешавад. Рубоии шумораи 240, ки бо миераъи «Як дам зи замона гар мусаллам ёбй» ошз мешавад, дар мачмуаи рубоиёти Авхадй ба андаке тагйирот тахти шумораи 655 омадааст. Хдмчунин рубоии дигари Садруддини Хучан-дй, ки дар шумораи 788 аз «Нузхат-ул-мачолис» омадааст, дар китоби «Рубоиёти Авхадй» бо андаке тагйирот дар миераъхои аввал ва севум тахти шумораи 1056 ба ин шоир нисбат дода шудааст. Албатта ногуфта намонад, ки арзиши «Нузхат-ул-мачо-лис» камтар аз нусхаи хаттии рубоёти Авхадй нест ва интисоби ин рубоётро ба ин шоир набояд катъй пазируфт.
Суоле пеш меояд, ки чаро ин рубоиёт бевосита дар «Нузхат-ул-мачолис» ба исми Садруддини Хучандй сабт шудааст, аммо дар «Куллиёти Шамс» ва ё «Рубоиёти Авхадй» низ ба назар мерасад. Яке аз далоилаш шояд ориф ва суфй будани ин ду нафар буда бошад. Чун маъмулан суфиён ба хашоми самоъ ашъоре дар робита бо он холате, ки ба онхо даст медихад, месуруданд, ки баъзе аз он сурудахо моли худи онхо набуд. Аммо чун котибон аз забони онон мешуниданд гумон мекарданд, ки аз худи онхост. Бо таваччух ба китоби «Рубоёти Авхадй» маълум гардид, ки баъзе аз рубоиёти мансуб ба ин шоир дар девони дигар шоирон низ айнан ба чашм меху рад. Аз ин ру, нисбати рубоихои фавкуззикр ба Мавлоно ва ё ба Авхадудини Кирмонй наметавонад
катъй бошад. Дар мавриди интисоби рубоиёти Садруддини Хучандй хам то замоне нусхаи дигаре аз рубоиёти вай дастрас нест, наметавон харфи дакике баён дошт.
Бояд ёдовар шуд, ки дар нусхаи хаттии Музейи Британия чандин рубой аз ин шоири хучандй накд шудааст. Дар чандин чуши дигар, ки Эрачи Афшор муаррифй кардааст, ишора ба ашъори Садруддини Хучандй ва чанд тани дигар аз намоянда-гони ин хонадон мавчуд аст. Умедворем, ки рузе ин нусхахо дар ихтиёри мо карор гирад, то дар киёс, дуруст ва ё нодуруст будани ашъори мансуб ба шоирони Хучандй маълумгардад.
Бо вучуди ин «Нузхат-ул-мачолис» аз сарчашмахои нодир ва мухим дар шинохти рубоиёти Садруддини Хучандй аст, зеро то кунун дар хеч сарчашмаи дигаре ба ин андоза ашъори шоири мазкур наомадааст. Доктор Раёхй ба шоироне хам ишора мекунад, ки аз хама бештар ашъори онхо дар ин китоб сабт шуда ва шумораи ин шоиронро 30 нафар муайян кардааст. Дар вокеъ пас аз Камолиддини Исфахонй, Ч,амоли Ашхарй ва Амир Шам-сиддин Асъади Ганчай, Садруддини Хучандй чузви чахорумин шоирест, ки беш аз дигарон дар ин китоб рубоиёташ зикр шудааст.
Дар мачмуъ «Нузхат-ул-мачолис» яке аз мухимтарин, пурбортарин ва то кунун кадимтарин сарчашмаи рубоиёти Садруддини Хучандй ба хисоб рафта, манбаи муътамад дар таъйини макоми ин суханвари хучандй дар таърихи ташаккули рубоисароии фор-су точик ба шумор меояд. Аз суи дигар, баррасии амики чойгохи ин асар дар шинохти пешинаи адабиёти форсй, бахусус ташак-кули навъи рубой метавонад ба бозгуии макоми шоирони Оли Хучанд дар ин шакли мустаъмал ва махсуси шеъри форсй таъсире равшан гузошта бошад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Авхадудини Кирмонй. Девон. Бо кушиши Адмади Абумахбуб.- Тех-рон, 1366.
2. Лунбонй Рафеудцин. Девон. Бо эхтимоми Такии Биниш.-Техрон, 1369
3. Мавлоно Ч,алолуддин Мухаммад Балхй.-Куллиёти Шамси Табре-зй,- Техрон: Баргнигор, 1385.
4. Абдуманнон Насриддинов.Тазкираи шуарои Хучанд.-Техрон, 1385
5.Сайид Мирафзалй. Баррасии «Нузхат-ул-мачолис»//Мачаллаи «Маориф», давраи чахордахум, шумораи 1, 1376
6.Сайид Мирафзалй. Баррасии «Нузхат-ул-мачолис»// Мачаллаи «Маориф», давраи чахордахум, шумораи 2, 1376
— 40 НОМАИ донишгох )
7.Х,ошимй, Сайид Фазоили. Хучандй шигифтангез.- Машхад, 1383 8.Ч,амол Халили Шарвонй. Нузхат-ул-мачолис. Бо мукадцима ва тав-зехоти Мухаммадамини Раёхй,- Техрон, 1375
Значение «Нузхат ал-маджолис» в изучении наследия Садруддина Худжанди А.Ходжиев
Ключевые слова: история персидско-таджикской литературыXII - XIII веков, наследие Садруддина Худжанди, «Нузхат ал-маджолис», рубай.
В статье предпринята попытка определить значение антологии четверостишии Джсшола Холила Шарвонй «Нузхат ал-маджолис» (XIII в.), которая наравне с первым тезкире в истории персидско-таджикской литературы «Лубоб ал-албоб» Мухаммеда Авфи считается вторым наиболее авторитетным и достоверным источником по сохранению литературного наследия, в установлении поэтического наследия одного из выдающихся представителей Оли Худ-жанда - Садруддина Худжанди. Автор приходит к выводу, что данная книга является старейшим и важнейшим источником по изучению четверостиший Садруддина Худжанди.
The Importance of "Nuzkhat-al-Majolis" in the Study of Saclridclin Khujandi's Legacy
A. Khojiev
Key words: history of the Persian-Tajik literature of the XH-lh-XIII-lh Centuries, Sadriddin Khujandi's Legacy, "Nuzkhat-al-MajoEs",rhubais.
The author of the article makes an endeavor to determine the importance of the anthology of quatrains "Nuzhhat al-Majolis" (XLH-th c.) by Djamol lOictlil Sharvoni on a par with Mukhammad Avfi's "Lubob al-albob": the merits lying in preservation of literary legacy: which is considered to be the second mostly authoritative and authentic source in the history of the Persian-Tajik literature, revelation of the poetic heritage belonging to one of the outstanding representatives of Oli Khujand - Sadruddin BDiujandi. The author comes to the conclusion that the book in question is the oldest and mostly important source containing Sadruddin BDiujandi s quatrains.
