CC BY
16УДК 82.512.19-14'16'
Кадырова Урие Рефатовна1 E mail: uriye@fist.ru
Ашыкъ Умернинъ шиириетинде наргиз, ясемин ве нилюфер тимсаллери
Аннотация. Макъаледе къырымтатар ашыкъ эдебия-тынынъ XVII асыр темсильджиси - Ашыкъ Умернинъ шиир-леринде наргиз, ясемин ве нилюфер тимсаллери огрениле. Наргиз чичегинен багълы эфсанелер кетирилип, бутюн чичеклернинъ эдебиятта къулланма хусусиетлери кось-териле. Манзумелерде тимсаллернинъ ишлетилюви насыл ифадели васталарнен ачы-кълангъаны талиль этиле. Чичеклернинъ бильдирген догъру маналарынен берабер тасаввуфий эсаслары да ачыкълана.
Анахтар сёзлер: Ашыкъ Умер, наргиз, нилюфер, ясемин, тимсаль.
Ашыкъ Умернинъ иджадында гъает кениш бир саа - чичеклер тимсаллеридир. Шаир-нинъ шиирлеринде энъ чокъ гуль, ляле ве сумбуль тимсаллери къуллангъаныны къайд этмеге мумкюн. Амма бу чичеклерден гъайры севгили ве ашыкънынъ образларыны ифаде-лемек ичюн наргиз, нилюфер ве ясемин де муим ве озюне хас ерни алдылар.
Гуль ве ляле тимсаллеринен берабер наргиз акъкъында да бир къач эфсане бар. Бир эфсанеге коре, Наргиз - генч, пек дюльбер, амма сувукъкъанлы огълан олып, ашкътан ич те анъламай экен. Онъа ашыкъ олгъан къызлар Наргизнинъ дикъкъатсызлыгъыны танъры-ларгъа шикяет эткен. Танърыларнынъ джезасы нетиджесинде Наргиз кенди акисини сувда корип, озь-озюне ашыкъ олгъан ве бир кунь озюни сейир этип отургъанда сувгъа атылып, богъулгъан. Онынъ вуджуды чюрюген ерде козьге ошагъан дюльбер бир чичекке чевирилип оськен ве бутюн гузеллерге айран олып, байгъын-байгъын бакъып турмагъа махкюм этиль-ген. Экинджи эфсанеге коре, генч ве дюльбер Наргиз бир перининъ севгисини ред эткен. Пери де умютсиз ашкътан солып бир ташкъа чевирильген, тек Сеси къалгъан. Шаркъта белли олгъан башкъа эфсанеге коре, Гуль ве Наргиз бири-бирине ашыкъ олгъанлар. Севги-лилерден бири - Наргиз, козь шеклиндеки чичекке чевирилип, къыяметке къадар омюрини айрылыкъ ве бекленти ичинде кечирме укмюне огърагъан [10, с. 356].
Чогъу алимлернинъ къайд эткенине коре, наргиз - къадимий юнан тилинден vapKaw (наркао) сёзюнден пейда олып, «уюшмакъ, къатып къалмакъ» [3] маналарыны бильдире. Белли олгъаны киби, наргизнинъ томарлы тамыры зеэрли, оны кемириджи айванлар биле ашамайлар. Чичекнинъ озю ве тамыры тыббиетте ве къокъулар истисалында чокъ ишле-тиле. Къадимий заманларда бу чичекнинъ тыббий файдасы акъкъында даа Гомер ве Ибн Сина язгъан эдилер.
Бутюн бу хусусиетлерни Ислям динимизде де тапмагъа мумкюн. Наргизнинъ тюз ве дая-ныкълы сапы Ислямда хызмет ве иман темсилидир [2].
Мухаммед Пейгъамберимизнинъ (сав) наргизнен багълы бойле хадиси белли: «Наргиз чичегини куньде, афтада, сенеде, я да омюринъизде бир кере къокъланъыз. Чюнки инсан юрегинде делилик, барас (лейкодермия) ве джюззам (лепра, проказа) урлукълары сакъ-лыдыр, наргиз къокъусы исе оларны юректен чыкъара» [6]. Арапларда бу чичек самимиет,
1 Кадырова Урие Рефатовна, аспирант кафедры крымскотатарской литературы и журналистики ГБОУ ВО РК КИПУ (Симферополь).
догърулыкъ ве дюрюст табиатнынъ темсилидир [2]. Бу миллетнинъ наргиз чичегинен аля-къалы бойле аталар сёзю белли: «Эки отьмегинъ олса, бир данесини сат ве наргиз чиче-гини сатын ал. Чюнки отьмек вуджутны, наргиз исе - гонъюль, рухны беслей» [3]. Иранда исе наргиз къокъусыны генчлик къокъусы деп адландыралар [2].
Наргизнинъ бир чешити - Narcissus Poeticus (тюркче Зеррин) адыны ташый. Адынынъ экинджи къысмы - poeticus (поэтик, шиирий) - бу чичек асырларнен шаирлер тарафындан эсерлеринде къуллангъаныны косьтере.
Шаркъ шиириетинде севгилининъ козьлери чокъусы алларда байгъын, мефтюн этиджи ве джильвели наргиз чичегинен къыяслана. Наргиз сап устюнде бойну букюльген, таджы ашагъа саркъкъан бир чичектир. О, ачкъан сонъ къапанмай ве бу себептен, санки, даима юкъугъа тоймагъан бир алдадыр. Дж. Нурбахш къайд эткенине коре, тасаввуфта наргиз чичегининъ къулланылувы «севгилининъ гузеллигини, джазибесини ве сиирини» ифаде-лей [5].
Бутюн анъылгъан хусусиетлерини Ашыкъ Умернинъ шиириетинде усталыкънен ишле-тильгенини корьмеге мумкюн. Мисаль оларакъ, шаир севгилининъ козьлерини анълаткъ-анда козь сёзюни къулланмайып, догърудан-догъру неркислер деп айта: Таби олмуш хал у хатт у зюльфюне Чин у Хютен Кухл ичюн неркислеринъ истер Сафахандан харач (164).1
Бейитте севгилининъ дюльберлик унсурлары тариф этилип, Чин ве Хютен мемлекетлери севгилининъ бенъ, юзюндеки тюйлерине ве зюльфюне таби олгъаны, козьлери исе Исфа-хандан берги истегени ифаделене. И. Пала къайд эткенине коре, шиирлерде Чин мемле-кети ресим санатынынъ меркези оларакъ анъыла ве эскиден бу улькеде Хыта, Хютен дияр-ларында миск тапылып, кениш къулланма саасыны темин эткен [10, с. 103]. Яни биринджи мысрада шаир севгилининъ мисильсиз гузеллигине ве индже миск къокъусына атыф этип, гузель ресим ве къокъу меркезлери олгъан Чин ве Хютен биле онъа таби олмасыны тариф эте. Белли олгъаны киби, сурьме (кухль) - козьлерге сюрюльген ве чокъ тыббий файдалары олгъан маддедир. Сурьмени «исмид» адлы тоз шекилине кетирильген къара таштан япа-лар. Исмид ташынынъ энъ яхшы чешити Исфаханда (Иран) тапылгъан экен [1]. Яни бу ерде севгилисининъ неркис-козьлери энъ яхшы сурьмеге ляйыкъ олгъаны ичюн, сурьме истисал меркези олгъан Исфахан шеэринден берги аладжакъ къадар къыйметли ве итибарлыдыр.
Невбеттеки орьнекте Ашыкъ Умер неркис-и шехля (къою мавы-къара тюстеки козьлер) меджазы вастасынен севгилининъ гузель ве байгъын бакъышлы козьлерни тариф эте. Бейитте севгилининъ юзю ве мефтюн этиджи, джазибели козьлерине эр бир ашыкъ бакъып оламаджагъы, бакъса биле ханджерине даянаджагъы бильдириле: Ким назар къылмыш джемали неркис-и шехлясына Къахраман вари даянмыш ханчер-и хемтасына (294).
Ашагъыдаки бейитте севгилининъ козьлери неркис-и мест меджазынен ифаделенген. Османлыджа-тюркче лугъатында къайд этильгенине коре, наргиз чичегининъ суву сархош этиджи, эсини джояджакъ къадар гузель ве хоштыр [9, с. 774], бу себептен наргиз мест ве сархош эпитетлеринен анъыла:
Къачан ким неркис-и местинде джана хаб олур пейда Янагъында ики ахмер гул-и сираб олур пейда (152).
Бу бейитте севгилининъ мест (сархош) нергиз-козьлеринде юкъу пейда олмасынен янагъында эки къырмызы тазе гуль пейда олмасы косьтериле. Яни шаир эм наргиз чичегининъ суву сархош этиджи хусусиетини, эм де шарап ичмектен сонъ севгилининъ янакълары къы-заргъанына атыф эте. Белли олгъаны киби, диван, халкъ ве тасаввуф эдебиятларында шарап акъкъында язмакъ, оны шиирлеринде къулланмакъ асырлар девамында шекил-ленген бир аньанедир. Суфилер ашкъны, севгини Аллахкъа улашмакъ, етмек бир ёл оларакъ къабул этип, шарапны да рух джошкъунлыгъы ичюн бир васта оларакъ коре эдилер
1 Манзумелерининъ талили 1936 с. С.Н. Эргюн тарафындан нешир этильген «Ашыкъ Омернинъ диваны» узеринде япылды. - К.У.
[10, с. 52]. Тасаввуфта шарап - Аллахны зикир этмесинден сархошлыкъ меджазы оларакъ ишлетиле [4]. Яни ичимликнинъ терен символик манасы мевджут. Тасаввуф - бу фаркълы шекиллерде огренме, бильги алма ёлудыр. Бу ерде шарап - корюнмеген дюньянынъ ади-селерини менимсемеге ярдым эткен тимсальдир. Суфининъ джошкъунлыгъы - кендини ичинден денъиштирме, башындан озьгюн бир маяланма кечирме адисесидир. Ве бу ерде «ичмек», яни менимсемек пек муим ер алмакътадыр.
Башкъа бейитте неркис-и местане меджазынен ашыкъ севгилисине хитап эте. Яни ильк оларакъ гузеллик унсурларыны - козьлерни ифаделемек ичюн ишлетильген меджаз, сонъра догърудан-догъру севгилиге хитап оларакъ къулланыла: Эй баде эгер ярым ичерсе сени бенсиз Вер неше факъат неркис-и местане докъунма (154).
Бу бейитте севгили неркис-и местане (сархош киби, озюнден кечкен) оларакъ адлан-дырылгъан. Биринджи мысрада ашыкъ эй баде (эй, шарап) хитабынен (джанлардырма) башлап, ашыкънынъ севгилисине къуванч, шенълик багъышлап, онъа токъунмамасы (джанландырма) риджасынен девам эте. Докъунма редифли бу гъазельде ашыкъ залим фелекке, саба рузгярына, шарап ве олюм мелегине хитапта булуна. О, севгилисинден узакъ олып, оларнынъ вастасынен селям ёллай, шенълик бермесини, амма ич кимсе онъа токъ-унмамасы риджасында булуна. Ашыкъ озь джаныны олюм мелегине дегиль де, севгилисине адагъаныны ифаделей. Яни бутюн эсер ашыкънынъ севгилисине ашкъ, садыкълыкъ ве оны эр шейден къыскъанма дуйгъуларынен толу олганыны анълата.
Севгилининъ ашыкъны сархош этиджи наргиз оларакъ адландырылмасы невбеттеки бейитте де мевджут:
Хасретлик иле ляле гиби олды джигер хун
Къан агъладыгъым неркис-и местаныма сёйле (177).
Бу бейитте ашыкънынъ ашкъ ыстырапларыны косьтермек ичюн къанлы джигер (ляле гиби къыясы) ве къанлы яш (къан агъладыгъым) тимсаллери ишлетильген. Ашыкънынъ къанлы джигер ве козьяшларынынъ себеби неркис-и местан оларакъ адландырылгъан севгилидир. Кене де ильк башында козьлер иле къыяслангъан наргиз сонъра севгилининъ адландырылмасына себеп олды.
Ашыкъ Умернинъ иджадында севгилининъ тарифи ясемин тимсалинен де керчеклеше. Тюрк тедкъикъатчысы И. Пала къайд эткенине коре, ясемин шиириетте гузель къокъусы ве ренки себебинден къулланылыр [10, с. 480]. Шаирнинъ иджадында ясемин догърудан-до-гъру севгилиге хитап оларакъ ишлетиле:
Эй семен гул-бу гузель билляхи ким севмез сени (342).
Ашыкъ мысрагъа дуйгъулылыкъ кирсеткен риторик суаль вастасынен (ким севмез сени?) севгилисининъ дюльберлигини къайд эте. Севгилиге семен (ясемин) меджазы иле хитап этип, гул-бу гузель истидрак (къошма) вастасы иле онынъ индже къокъусына дикъ-къат чеке. Семен меджазы озюнде пек чокъ маналарны гизлей: севгилининъ гузеллигине ишарет эте, юзь ве янакъ ренкини, индже къокъусыны ифаделей.
Ашыкъ севгилисине хитап оларакъ серв-и семен изафетини де къуллана. Бу ерде гузельнинъ бою серви оларакъ адландырылмасы аньаневий ве даимий олып, севгилининъ эндамы тюзгюн, юксек олмасыны ифаделесе, онъа семен сёзюнинъ къошулмасынен индже ве тесирли къокъу сачмасыны козьде тута: Дерд-и хасретинъле эй серв-и семен Ихтияр эйледим гъурбет элин бен (67).
Бейитте ашыкъ севгилисине асретлик чеккенини ве бу дерттен гъурбет иллеринде ихти-ярлашкъаныны тариф эте. Мысраларда дикъкъат чеккен хусусиет ашыкъ севгилисининъ серв-и семен (меджаз) эндамыны къайд этмеси, чюнки бу ерде онынъ акъылда къалгъан индже къокъусы огге чыкъа. Яни мында къокъу хатырлытыджы вазифесини беджере.
Айны серв-и семен (23, 407) изафетинен ашыкъ севгилисининъ гузеллик унсурыны -эндамыны да ачыкълай:
Леблери якъут-ы ахмер кенди гевхер къаныдыр
Къамети серв-и семен индже мияна маликим (407)
Башкъа бир бейитте ашыкъ севгилининъ ясемин киби беяз олгъан коксюни анълата:
Ол гузель гёзлерде гёзлер бир семенбер джанибин (455)
Бу мысрада ашыкъ севгилисини бир къатиль, джанийнен (джанибин) къыяслай, амма бунъа бакъмадан оны гузель козьлерини ве ясемин киби беяз коксюни къайд эте. Бу ерде ясемин тимсалинен къыяслама даа чокъ кокюснинъ ренкини ифаделей. Мысрада текрар-лангъан гёзлер сёзю ашыкънынъ беклентисини ве интизарыны косьтере.
Башкъа бир мысрада ясемин севгилининъ кумюш иле къыяслангъан элини къыскъан-гъаныны ифаде эте:
Саид-и симине решк этти къылды ясемин (590)
Бу орьнекте ясеминнинъ джанландырылгъаныны, яни онъа инсан чизгилери бериль-генини корьмеге мумкюн (решк этти - къыскъанды). Мысрада севгилининъ эли кумюш иле къыясланып, о, ашыкъ ичюн къыйметли олгъаныны косьтере. Ясемин тимсалинен исе ашыкъ севгилисининъ эли ясеминден даа да беяз, дюльбер ве назик олгъаныны ачыкълай.
Ашыкъ Умер чешит чичеклернинъ къокъулары ве гузеллигинен сюсленген севгилининъ янында тек ашыкънынъ образында къулланылгъан тимсаллерни де ишлете. Мисаль ола-ракъ, асретликтен ашыкънынъ козьяшларнен толгъан козьлерини ве юзюнинъ сары ренкке чевирильгенини анълатмакъ ичюн нилюфер тимсалини къуллана. Нилюфер беяз, сары, мавы, пемпе тюслеринде олгъан, сувда оськен чичектир. Тедкъикъатчы Б. Айвазогълу, орта асырлар шиириетинде нилюфер даа да чокъ беяз ве сары ренклеринде олгъаныны къайд эте [7, с. 256]. Ашыкъ Умернинъ шиириетинде нилюфер тимсали бойле орьнекте кетириле:
Хасретинъ зафийле дёндю юзюмиз маненд-и зер
Къапламыштыр диделер ирмагъыны чокъ нилюфер (433).
Бу бейитте ашыкънынъ тыш корюниши янында - юзюмиз маненд-и зер (къыяс), онынъ ашкъ дертлери - асретлик ве айырылыкъ себебинден чокъ козьяш тёккени косьтериле. Козьяшлар чокълугъы ирмакълар пейда олмасына (мубалягъа) ве оларны нилюферлер къапламасына себеп олгъаныны анълатыла. Яни бу бейитте ашыкънынъ тыш корюниши ве ич дертлери айдынлатыла, амма хасретинъ зафийле ибаресинен бунынъ себепчиси севгили олгъаныны, яни севгилининъ образынен де раст келемиз. Шаир озюнинъ гениаль шаирлик къабилиетинен озьгюн чичек тимсаллерини тапып, ашыкънынъ янъгъызлыкъ дуй-гъусыны тариф этти.
Бойлеликнен, Ашыкъ Умернинъ манзумелеринде гуль, ляле ве сумбуль тимсаллеринен берабер наргиз, ясемин ве нилюфер тимсаллери де озюне хас ве айры бир ер алмакъта-лар.
- Шаирнинъ иджадында наргиз тимсали тек севгилининъ образында къулланылып онынъ мефтюн этиджи козьлерини ве неркис-и местан изафетинен догърудан-догъру севгилининъ озюни ифаделей. Бу чичекнен къыясламасы козьнинъ шекиль джеэттен онъа бенъземесине ве сархош этиджи къокъусына эсаслана.
- Ясемин тимсали де тек севгилининъ образында къулланылып, онынъ гузеллик унсур-ларыны - эндамыны, коксюни, элини ве севгилининъ озюни де тариф эте. Манзумелердеки ясемин иле къыяслама чичекнинъ ренкине ве этрафкъа сачкъан индже къокъусына даяна.
- Нилюфер тимсали - тек ашыкънынъ образында ишлетилип, онынъ асрет чеккенини, янгъыз олгъаныны косьтермекте.
Нетиджеде шуны къайд этмелимиз ки, Ашыкъ Умернинъ иджадында къулланылгъан чичеклер тимсаллерининъ мисильсиз гузеллиги, индже къокъусы ве зарифлиги иле шиир-лери даа да ренкли ве тесирли ола.
Кадырова Урие Рефатовна
Воплощение символов нарцисса, жасмина
и водяной лилии в лирике Ашыка Умера
Аннотация. В статье рассматриваются воплощение символов нарцисса, жасмина и водяной лилии в лирике представителя крымскотатарской ашыкской литературы XVII века - Ашыка Умера. Приведены легенды, связанные с нарциссом и отмечены особенности указанных цветов в литературе. Проанализированы изобразительные средства, посредством которых представлены данные символы в поэзии. Наряду с прямым значением цветов раскрыты их глубокие суфийские аспекты.
Ключевые слова: Ашык Умер, нарцисс, водяная лилия, жасмин, символ.
Kadyrova Uriye Refatovna
The embodiment of the symbols of narcissus, jasmine
and water lily in the Ashik Umer's lyrics
Abstract. The article deals with the embodiment of the symbols of narcissus, jasmine and water lily in the lyrics of the representative of Crimean Tatar Ashyk literature of the XVII century -Ashyk Umer. Legends related to daffodil are given and features of the indicated colors are noted in the literature. Analyzed visual means, through which these characters are represented in poetry. Along with the direct meaning of colors, their deep sufi aspects are revealed.
Keywords: Ashyk Umer, narcissus, water lily, jasmine, symbol.
Эдебият:
1. Марьям Умм Абдуллах. Сурьма [Электронный ресурс]. - 2018. - Режим доступа: http:// annisa-today.ru/medicina/surma/ (дата обращения: 03.03.2018).
2. Нарцисс, растение. [Электронный ресурс]. - 2013. - Режим доступа: http://www. symbolarium.ru/index.php/Нарцисс,_растение (дата обращения: 03.03.2018).
3. Нарцисс (растение). [Электронный ресурс]. - 2018. - Режим доступа: https://ru.wikiquote. огд^кШарцисс_(растение) (дата обращения: 02.03.2018).
4. Нурбахш, Дж. Суфийская символика. Энциклопедия суфийских символов. [Электронный ресурс]. - 2012. - Режим доступа: http://nimatullahi.sufism.ru/nashi-izdaniya/sufijskaya-simvolika/entsiklopediya-sufijskikh-simvolov.html (дата обращения: 02.03.2018).
5. Нурбахш, Дж. Энциклопедия суфийского символизма. Символика частей тела Возлюбленной. Часть 3. / Дж. Нурбахш. [Электронный ресурс]. - 2015. - Режим доступа: https://o-r-love.livejournal.com/24291.html (дата обращения: 21.10.2017).
6. Чишти, Муинуддин Хасан. Суфийское целительство. / М. Х. Чишти. [Электронный ресурс]. - 2014. - Режим доступа: http://islamvera.ru/xadisy-o-zdorove/ (дата обращения: 03.03.2018).
7. Ayvazoglu, B. Güller kitabi. Türk Qi?ek Kültürü Üzerine Bir Deneme / B. Ayvazoglu. -istanbul : Kapi Yayinlari, 2016. - 412 s.
8. Ergün, S.N. A§ik Ömer: Hayati ve §iirleri / S. N. Ergün. - Ankara : Semih Lütfi Matbaa ve Kitabevi, 1936. - 444 s.
9. Osmanlica-Türkfe Ansiklopedik Büyük Lugat / Haz. A. Yegin, A. Badilli, H. ismail, i. Qalim. -istanbul : Qinar Matbaasi, 2006. - 1070 s.
10. Pala, i. Ansiklopedik Divan §iiri Sözlügü / i. Pala - istanbul : Kapi Yayinlari, 2012. - 635 s.
