CC BY
0УДК 37.013
TEXNOLOGiYA D9RSL9REND9 ELEKTROTEXNiKi BiLiKL9RD9N iSTiFAD9
ASLANOVA LAL9 EL0N QIZI
Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universitetinin muallimi Az-1000, Baki,U.Hacibayov ku9.68
Annotasiya: Yeni talim metodlari biliklarin §agirdlara hazir §akilda verilmdsini deyil, bu biliklari daha gox onlarin ozlarinin birlikda axtarib tapmalarina yardimi nazarda tutdugundan talim prosesinda muallim ta§kiledici, alaqalandirici, istiqamatverici va maslahatverici, §agirdlar isa tacrubagi, tadqiqatgi va yaradici subyektlar kimi faaliyyat gostarirlar. Yeni talim metodlari ila darsin tadrisi zamani bir sira ananavi texnologiyalardan imtina edilir va oyranma prosesinda §agirdlarin butun duygu orqanlarinin faaliyyatina yardim gostaracak, onlarin aktivliyini saxlayacaq, maraqlarini tamin edacak va birga faaliyyat bacariqlarini inki§af etdiracakyeni talim metod va usullarina ustunluk verilir. dnanavi usuldan farqli olaraq yeni faal talimda dars motivasiya ila ba§lanir. Mahz har bir darsda qoyulan motivasiya §agirdda ham maraq oyadir, ham da onu du§undurur, yeni axtari§lar etmaya sovq edir, yaradiciliq qabiliyyatini inki§af etdirir.
Agar sozlsr: talim, kurikulum, diferenla§ma, nazari, praktiki, sarbast mu§ahida
Azarbaycan Respublikasinin umumtahsil maktablari u9un texnologiya fanninin maqsadi yeni sosial-iqtisadi §araitda §agirdlarin mustaqil hayata, kutlavi perspektivli pe§alara hazirlanmasini, umumamak bacariq va vardi§larina yiyalanmalarini, yaradici du§unma va aktiv faaliyyat asasinda muxtalif §araitlara asanliqla uygunla§masini tamin etmakdan ibaratdir. Umumi-orta tahsil pillasinda tayin olunmu§ funksional vazifalarin yerina yetirilmasi istiqamatinda nazarda tutulan faaliyyatlari inki§af etdirmakla texnoloji bacariqlarin takmilla§dirilmasi sada olmayan texnoloji proseslarin hayata ke9irilmasi yaradici texniki tafakkurun formala§masi §agirdlarin muasir informasiya texnologiyasindan istifada imkanlarinin geni§landirilmasi, onlarin pe§ase9maya istiqamatlandirilmasi, zahmatsevarlik va yaradiciliq ruhunda tarbiya edilmasi tamin olunur.
Muasir dovrda texnologiya kurikulumu umumtahsil maktab §agirdlarinin texnologiya bacariqlarinin formala§masini, sonraki marhalada tahsilini davam etdirmak u9un zaruri biliklara yiyalanmalarina xidmat edir.
Mustaqil respublikamizda tahsil islahatinin hayata ke9irilmasi i§inin geni§ miqyas aldigi muasir dovrda texnologiya fanninin hayati ahamiyyati daha parlaq §akilda nazara 9arpir. indiki dovrda texnologiya fanninin son nailiyyatlarina istinad etmak zarurati yaranir.
§agirdlarin tadris prosesinda alda olunan bilik va bacariqlari, ham9inin etik axlaqi norma va dayarlari har bir §agirdin camiyyatin layiqli uzvlari olmasi u9un lazimi §arait yaradir.
Milli va ba§ari dayarin elmi nailiyyatlari boyumakda olan nasla 9atdirmaqla texnologiya fanni hall edici rol oynayir. Elm va tahsil sahasinda irali surulan vazifalarin vussat aldigi indiki §araitda texnologiya fanni va yeni usul, vasitalar inki§af edib zanginla§ir.
Elmin suratla inki§af etmasi, elmi biliklarin diferenla§masi va inteqrasiyanin daha boyuk vussat goturmasi geni§ §akil almi§, orta umumtahsil maktablarinda yeni pedaqoji texnologiyalarin yaranmasi, bir sira yeni fanlarin tadrisi zaruratinin meydana 9ixmasi texnologiya fanninin diapazonunun yenila§masi vacib sayilir. Mahz buna goradir ki, bu gun talim prosesinin takmilla§dirilmasi, yeni talim texnologiyalarinin istinad olunmasi taxira salinmaz vazifalardan biri kimi qar§iya qoyulur. Bu vazifanin yerina yetirilmasinda talim texnologiyasi anlayi§inin daqiq a9iqlanmasi texnoloji §artlardan sayilir.
Subuta ehtiyac yoxdur ki, har hansi bir masalanin, anlayi§in mahiyyatini duzgun ba§a du§mak, muasir movqedan §arh etmak u9un an avval onlarin man§ayina, lugati manasina diqqat yetirilmalidir.
QULiYEV 9DAL9T FiRiDUN OGLU
Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universiteti ba§ muallimi
Texnologiya yunan sozu olub sanata sistemli yana§ma demakdir. Burada yana§ma dedikda problemlara, onlarin hallina yonalmi§ muayyan prinsiplar asasinda idara olunan yollar va vasitalar ba§a du§ulur.
Texnologiya fanni yeni sosial-iqtisadi §araitinda §agirdlari mustaqil hayata, kutlav iva perspektivli pe§alara hazirlanmalarini, umumamak bacariq va vardi§larina yiyalanmalarini, yaradici du§unma va aktiv faaliyyat asasinda muxtalif §araitlara asanliqla uygunla§malarini tamin etmakdir. Resurslarin va informasiyalarin insanlarin maraq va manafeyina xidmat etmaya yonaldilmasinin zaruri talab kimi irali surulduyu bir vaxtda §agirdlarin texnoloji bilik-bacariga yiyalanmalari va faaliyyatlarinda onlardan maqsadyonlu istifada eda bilmalari muhum vazifa kimi meydana galir. Texnologiyanin bir fann kimi umumtahsil maktablarinda tadris olunmasi, ilk novbada bu zaruratdan irali galir va §agirdlara hayati bacariqlarin a§ilanmasi baximindan boyuk ahamiyyat da§iyir.
Hazirda elmi-texniki taraqqinin tasiri ila xalq tasarrufatinin yenidan qurulmasi, yani istehsalatin mexanikila§dirilmasi, avtomatla§dirilmasi va kompyuterla§dirilmasi prosesi gedir. istehsalatda gedan dayi§ikliklar oz novbasinda amayin mazmununda da dayi§ikliklara sabab olur. 9l amayin va mexaniki amayin istehsalatda rolu azalir, yaradici amayin rolu daha da yuksalir. Bu dayi§iklar galacak kadrlarin tahsil va pe§a hazirligi qar§isinda yuksak talablar qoyur. Bunun u9un §agirdlar hala maktab iilarinda muasir istehsalatin asaslarina yax§i balad olmali, mustaqil du§unmak va i§lamak vardi§larina yiyalanmali, qar§iya 9ixan praktik masalalari bilmali, qarar qabul etmayi bacarmalidirlar. Elektrotexnika fanni uzra ma§galalarin ta§kili muxtalif formalarda tatbiq olunur. Bunlardan:
• Nazari va praktiki ma§galalar;
• Ekskursiyalar.
Bilirik ki, praktikum ma§galasinda praktik i§lara daha 9ox fikir verilir. Praktiki i§lar uzra aparilan ma§galalar muxtalifdir:
1. §agirdlara laborator-praktik icra edilan ma§galalar;
2. §agirdlarin texniki qurgularla raftar etmak uzra praktik bacariq a§ilamaq va texnoloji proseslari idara etmayi oyratmak maqsadi da§iyan ma§galalar;
3.§agirdlarin asasan ictimai fayfali amakla ma§gul olmasini tamin edan maqsadina xidmat edan ma§galalar.
Bildiyimiz kimi praktik i§lar asasan iki formada aparilir. i§in xarakterindan va i§ yerinin tachizatinda asili olaraq, §agirdlar manqalara bolunur. Manqalarin sayi praktik i§larin sayi ila eyni olmalidir, manqalar praktik i§lari qrafik uzra icra edirlar.
Ba§qa fannlarda oldugu kimi elektrotexnika fanninin tadrisi u9un vaxtinda tartib edilmi§ dars va tematik plani olmalidir. Dars plani dedikda, har bir novbati ma§galanin ke9irilma planinin tartib edilmasi nazarda tutulur. Dars planinda ma§galanin movzusu, maqsadi, tachizat, manimsalidilacak tadris materialinin asas mazmunu, §agirdlarin aqli va fiziki amayinin ta§kili formalari, onlarin hazirliq saviyyasinin yoxlanmasi va qiymatlandirilmasi usullari va s. ba§a du§ulur.
Muallim plan tartib edarkan, bir sira masalalarin ahata olunmasina diqqat vermalidir:
• Movcud ma§galada §agirdlara manimsadilacak yeni anlayi§ va bacariq;
• §agirdlarin ba§qa umumtahsil fannlardan oyrandiklari biliklarin yeni anlayi§ va bacariqlarin daha yax§i manimsadilmasinda istifada edilmasi;
• Takrar olunacaq material;
• §agirdlarin bilik bacarigini yoxlamaq u9un materiallar;
• Ma§galada §agirdlarin mustaqil i§larinin ta§kili formalari;
• Gostarilacak illustrativ material;
• Muallimin nazarati altinda §agirdlarin yerina yetiralacak hesabat formasi.
§agirdlara obyektlarla raftar etmak uzra praktik bacariq a§ilamaq va texnoloji amaliyyatlari icra etmayi nazarda tutan ma§galalarin planinda movzu, maqsad, giri§ talimatinin verilma metodu, yoxlama tap§iriqlarinin ta§kili, cari talimatin taxmini usullari qeyd ediiir.
Bu nov ma§galalari tadris etmak u9un praktik i§in icrasina talimat xaritalari hazirlamaq lazim
galir.
§agirdlarin asasan ictimai faydali i§la, o cümladan istehsalat amayi ila ma§gul olacaq ma§galanin planinda taxminan yuxarida tartib etdiyimiz plan kimidir. Lakin burada §agirdlarin faydali amakla ma§gul olmalari ü9ün §arait yaradilir.
Laborator-praktik i§larin ta§kili va ke9irilma ardicilligi praktik i§da oldugu kimidir.
Talim vazifasinin xarakterina müvafiq olaraq texnologiya talimi metodlarini müallim va §agirdlarin faaliyyatina göra a§agidaki kimi ta§kil etmak olar:
• Müallimin faaliyyati: Nagil, izah, mühazira, müsahiba, tacrübalarin nümayi§i va s.
• §agird faaliyyati: Sarbast mü§ahida, texniki sanadlarin oxunmasi va tartib edilmasi, kitab üzarinda i§ va özüna nazarat.
Elektrotexnika üzra biliklari tadris etmak ü9ün a§agidaki metodlardan istifada edilir.
l.Elektrotexniki obyektlarin i§ prinsipini va qurulu§u barada §agirdlara yeni biliklar
vermak;
2.Öyranilan texniki obyektda öz tatbiqini tapan asas qanunlarin naticasi. Bela natica bilavasita müallimla §agird va ya §agirdlar tarafindan verilir. Masalan, Transformatorun i§inda ba§lica olaraqelektromaqnit induksiya qanunu öz tatbiqini tapir. Transformator i§layarkan onun daxilinda gedan proses Lens qaydasi ila enerjininsaxlanmasi va 9evrilmasi qanununa asaslanir. Ona göra da praktik faaliyyatda bu qanunlarin konkret tazahürünü göra bilmalari ü9ün amak talimi darslarinda onlar §agirdlara takrar etdirilir.
3.Öyranilan obyektin i§ prinsipinin elmi suratda asaslanmasi.
Elektrotexnikanin mazmununa daxil edilmi§ ela obyektlar vardir ki, bunlarin i§ prinsipini ümumtahsil fannlardan §agirdlara malumdur. Onlar hamin obyektlarin ümumi qurulu§unu elmi suratda asaslandirmaga hazir olurlar. Bela hallarda yena da §agirdlarin faalliqlarina üstünlük verilir.
Texnologiya fanninda elektrotexniki elementlar siniflar üzra tadris edilir. Masalan:V sinifda Elektrik enerjisi va sada elektrik dövrasi haqqinda §agirdlara bilik, bacariq verilir.VI sinifda Elektrik enerjisinin ötürülmasi va istifadasi yollari an sada elektrik dövrasi haqqinda bilik, bacariq verilir.
VII sinifda Elektrik 9aydaninin qurulu§u va i§ prinsipi, Elektrik ütüsünün qurulu§u va i§ prinsipi, Fenin qurulu§u va i§ prinsipi, Matbax bi9aginin itilanma texnologiyasi haqqinda bilik va bacariq verilir.
VIII sinif insan hayatinda avtomatlar va avtomatika tadris olunur.
Avtomat cihaz insanin müdaxilasi olmadan maqsadyönlü faaliyyat göstara bilan texniki qurgudur. Bela cihazlardan gündalik hayatimizda geni§ istifada edirik. Avtomatla§dirilmi§ yigim ma§inlarinda va avtomatla§dirilmi§ xatlarda qazet va jurnallar hazirlanir, 9ap olunur va qabla§dirilir. Avtomatla§dirilmi§ xatlarda qida mahsullari 9akilir, bükülür, qabla§dirilir va yerla§dirilir.
istehsalatda avtomatla§dirma insani agir amak talab edan, saglamliga zarar vura bilacak i§larin yerina yetirilmasindan azad edilir, amak mahsuldarligini yüksaldir. Avtomatla§dirma avtomobil, tekstil, qida sanayesinin ayrilmaz hissasidir.
Kand tasarrrüfatini da bu gün avtomatla§dirilmi§ qurgularsiz tasavvür etmak olmaz. Örtülü §tilliklarda, inkubatorlarda va s. 9ox 9e§idli avtomatla§dirilmi§ qurgular sistemi faaliyyat göstarir.
Avtomatika elmin va texnikanin avtomatla§dirilmi§ qurgularin qurulu§ prinsiplari va i§lama nazariyyasini öyranan sahasidir. Maddalarin istilik tazyiqinin azaciq dayi§masi naticasinda qazalar, itkilar va qüsurlarla naticalanan böyük sürat talab edan texnoloji proseslarin da avtomatla§dirilmasi zaruridir.
Avtomatla§dirilmi§ qurgularin a§agidaki növlari var: Mexaniki, elektromexaniki va elektron cihazlar yani kompyuterlardir.
insan amayinin mahsulu olan 9oxsayli avtomatik qurgular dörd asas qruplara bölünür: avtomat nazarat, avtomat müdafia, avtomat tanzimlama va avtomat idara urgulari.
Bu qurgulara ayri-ayriliqda baxaq.
l.Avtomat nazarat qurgulari istehsal prosesina ma§in va mexanizmlarin i§ina nazarat edir va nazara 9arpan dayi§ikliklar haqqinda xabardarliq siqnali ötürür. Avtomat nazarat istanilan va avtomatla§dirilmi§ prosesin lik pillasidir. Nazaratin asasinda müqayisa durur. Masalan: hazir detalin öl9ülari ila 9ertyojda verilanlar. Nazarat amaliyyatlarina istehsal edilan mahsulun va sarf edilan
enerjinin hesablanmasi bir sözla texnoloji prosesda ahamiyyatli hesab edilan har sahaya nazarat aid edilir.
Avtomat nazarat cihazlari bazan mamulatlarin növlara ayrilmasi va markalanmasi kimi i§larida yerina yetirir.
2.Avtomat mühafiza qurgulari avadanligi yani dazgahlari, müharriklari, generatorlari va mai§at cihazlarini zadalanmadan qoruyur.
3.Avtomat idaraetma qurgulari insan müxtalif mexanizmlarin i§a salinmasi va dayandirilmasi amaliyyatlarinda i§tirakdan azad edir. Bu qurgular texnoloji amaliyyatlari avvalcadan tutulmu§ plan üzra hayata §arait yaradir.
4.Avtomatla§dirilmi§ tamizlama qurgulari ma§in va cihazlara verilmi§ i§ rejimini insan müdaxilasi olmadan qoruyub saxlayir. Masalan, adi elektrik ütüsünda hararatin avtomat idara edilmasi tanzimlayici vasitasila hayata ke?irilir. Ütünün i§ prinsipi ila §agirdlar VII sinifda tani§ olmu§lar. Avtomat tanzimlama sanayeda va kand tasarrüfatinda geni§ tatbiq edilir.
9D9BÍYYAT
1. öhmadova M, öliyev M, Qasimli M va b.Müallim hazirliginin va orta tahsilin yeni perspektivlari (Qarb tahsil sisteminin tacrübasi asasinda) Baki "Adiloglu", 2005
2. Karimova F, öhmadova M.C va b.Intqrativ kurikulum: mahiyyati va nümunalar. Baki "Adiloglu", 2005
3. Veysova Z. Faal/interaktiv talim: müallimlar ü9ün vasait, 2007
4. insan hüquqlarinin tadrisi. Müallimlar ü9ün vasait.Norve9 qa9qinlar §urasi,2003
5. Qadimova X. interaktiv talim metodlari, Baki,2005
6. Hüquqlara aparan yol. Metodik vasait. Norve9 qa9qinlar §urasi, 2004
7. Mardanov M.,§ahbazli F. Azarbaycanin tahsil siyasati (1998-2005), II kitab, Baki, "Tahsil", 2005.
8. Mardanov M.,§ahbazli Azarbaycanin tahsil siyasati (1998-2004), II kitab, Baki, "£a§ioglu", 2005.
9. Mardanov M. Azarbaycanin tahsili dünan, bu gün, sabah. Baki, "Tahsil", 2006.
10. Mayilov i., öhmadov H. Texnologiya terminlarinin izahli lügati. Baki, "ABU", 2008.
