CC BY
3Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
УДК 372.853
UMUMT9HSiL M9KT9BL9RiNiN PE§9 T9MAYULLU SiNiFL9RiND9 FiZiKA
F9NNiNiN YERi УЭ ROLU
Xulasa: Maqalada amak bazarinin dayman talabatinin duzgun muayyan etmakdan, §agirdlarin duzgun pe§a segmalarina imkan yaratmaqdan dam§ilir. Bu istiqamatda Tahsil Nazirliyinin bir sira layihalari hayata kegirilir. Bunlardan biri da pe§a tamayullu siniflar layihasidir. Bu layiha naticasinda ham IX sinifdan sonra tahsildan yayininan §agirdlari maktaba calb etmak , ham da onlarin maraq dairalarina uygun pe§a sahibi etmak mumkundur. Raqabata davamli kadrlar yeti§dirmak ugun fizikanin tadris edarkan politexnik prinsipi unutmamaq, §agirdlara elmi texniki taraqqinin ozulunu fizikanin ta§kil etdiyini a§ilamaq lazimdir.
Agar sozlzr: pe§a, amak bazari, pe§a tamayullu siniflar, tahsil, fizika.
Orta umumtahsil muassisalarinin IX-XI sinif §agirdlari ila apardigimiz musahiba va mu§ahidalar gostardi ki, onlarin aksariyyati ixtisas se9imini ya valideynlarinin tahriki, ya da atraf yolda§larinin tasiri ila edirlar. Naticada ali maktabi bitirdikdan sonra ixtisaslan uzra i§ tapa bilmirlar, bu isa onlarin amak bazarini oyranmamalarindan irali galir. Statistika gostarir ki, bakalavr tahsilindan sonra ganclarin taxminan 42%-i uygun i§la tamin oluna bilirlar. Bas qalanlari?
Bu sababdan VIII-IX siniflarda butun fann muallimlari oz darslarini yaradici xarakterda ta§kil etmali, amak bazarinda talab olunan ixtisaslar uzra darsin muxtalif marhalalarinda maraqli faktlarla 9ixi§ etmali, §agirdlarda yeniyetmalik ya§larindan bu ixtisas va pe§alara maraq va istak yaratmalidirlar.
9mak bazari nadir va amak bazarinda muasir dovrda hansi ixtisas va pe§alara talab var? 9mak bazarina i§axtaranlara oz imkanlarina, bacariqlarina va talablarina uygun i§ tapmaq, i§agoturanlara isa oz faaliyyatlarini tamin etmak u?un i§^ilar tapmaga imkan veran ictimai mexanizmlarin va sistemlarin macmusu kimi baxmaq olar.
i§axtaranlar amak faaliyyati barada du§unarkan mutlaq bu va ya digar pe§alara, ixtisaslara, xidmat sahalarina galacakda olan talabati nazara almalidirlar. Bu talabatin amak bazarinda hansi istiqamatda inki§af edacayini avvalcadan du§unmalidirlar. Belalikla,amak bazarinda hazirki vaziyyati qiymatlandirmayi bacarmaq va sonradan hansi §araitin yaranacagini bilmak 9ox vacibdir. 9mak bazarinda ugur qazanmaq u^un yuksak pe§akarliq, ta§abbuskarliq, yaradiciliq, oz potensialina inam kimi xususiyyatlara malik olmaq muhum §artlardandir.
Universitet va kolleclar ilk novbada amak bazarinin talablarini oyranmalidir. 3mak bazarinin talabina uygun kadrlar, bacariqlar uzra hazirlanmalidir. Akademik bilik va bacariqlarin talab olundugu sahalar va ixtisaslar uzra kadr hazirligi ali tahsil muassisalarinda aparilmalidir.
Dunya tacrubasinda kollec tahsili muhum yer tutur va bizda universitetlarda olan ixtisaslarin aksariyyati bir 9ox olkalarda kolleclarda tadris olunur. Dunya tahsil sistemindaki kolleclarla bizim tahsil sistemindaki kolleclarin statusunda ciddi farq var. Bela ki, hamin tahsil sisteminda kolleclar bizim pe§a maktablarinin, pe§a liseylarinin statusunu da§iyir. Dunya tahsil sisteminda orta ixtisas ayrica tadris pillasi deyil, burada subbakalavr tahsili ali tahsilin birinci saviyyasinda hayata ke?irilir.
Subbakalvr tahsili u9un IX va XI siniflari bitirmi§ mazunlar 4 va 2 il (bazan 3 il) alava tahsil alaraq muayyan ixtisasa yiyalanirlar. Fikrimizca ayar pe§a maktablari laziminca ta§kil olunub va orada darslar muasir talablara uygun - dolgun, pe§anin sirlarini oyrada bilan mazmun va bu mazmunun tadrisi u9un yuksak talim texnologiyalari - ke9ilarsa hamin tahsila ehtiyac olmaz.
Son illarda olkamizin iqtisadiyyatinin dinamikliyi daha da artmi§dir. iqtisasdi potensialin suratla yuksali§i, bazaryonumlu islahatlarin darinla§masi va regionlarin inki§afindaki musbat
9LiYEVA DiLB9R ZiR9K QIZI
pufd, dosent Babayeva Ofelya Rasim qizi ADPU fizika fakultasinin magistranti
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
dayi§ikliklar, bütövlükda ölka iqtisadiyyatinda mü§ahida olunan müasir tendensiyalar pe§a se9imi qar§isinda yeni talablar qoyur. Hazirda amak bazarinda raqabata davamli yüksak ixtisasli kadrlara ehtiyac yaranir. Öz ixtisasini darindan bilan kadrlar yeti§dirmak ü9ün yeni tip, §agirdlari calb edacak tahsil komplekslarinin yaradilmasi an vacib masalalardan biridir.
2018-ci ildan ba§alyaraq pe§a tahsilinda aparilan islahatlar öz naticasini vermakdadir. Yeni formada, yeni mazmunda pe§a tahsili markazlari yaradilib. Bela maktablar §abakasi artirilarsa, §agirdlarin pe§a tahsilina hazirlamaq mümkündür. Pe§a tamayüllü siniflarin yaradilmasi ümumi orta tahsil bazasinda tahsilalanlarin müxtalif pe§alar üzra ilkin bilik va bacariqlara yiyalanmasina zamin yaradir. Artiq respublikamizda bela maktablarn sayi artmaqdadir. Bu gün an 9ox talab olunan kompüter ustaligidir. Tacili tibbi yardim i^^ilari, xilasedicilar adi kurslarda qisamüddatli tahsil almaqla müayyan tacrüba qazanir va vardi§lara yiyalanirlar. Hakimaqadarki yardim, xilasedici pe§asi konkret vardi§lar sayasinda alda olunan bacariqlardir. Bu cür ixtisaslara yiyalanmak ü9ün ali maktabda tahsil almaga ehtiyac yoxdur. Balli bir savada, biliya, bacariga sahib insan qisamüddatli tahsil almaqla, talim ke9makla bazi pe§alara yiyalana bilar.
Ela pe§alar var ki, orada ali tahsila deyil, bacariq va vardi§lara yiyalanmak asasdir. Yeta r ki, bunlari tadris edacak mütaxassis, tacrüba ü9ün hartarafli imkanlar olsun.
Azarbaycan Respublikasinda orta maktablarda orta tahsilin IX sinfina qadar bütün dars proqrami tadris olunub bitir. X va XI siniflarda isa V sinifdan etibaran ke9ilmi§ mövzularin daha geni§ formada tadrisi nazarda tutulur. Konstitusiya va qanunvericiliya asasan, icbari tahsil ödani§sizdir. IX va XI siniflardan - tam orta va ümumi orta tahsil bazasindan §agirdlar mazun olurlar.
Müasir dövrda süratla dayi§an amak bazarinin talabatinin düzgün müayyanla§dirilmasi, §agirdlarin galacakda öz potensialina uygun dogru pe§ani se9a bilmalarina imkan yaradir. Bu barada §agirdlarin daha erkan ya§larinda, maktabda tahsil aldigi dövrdan ba§layaraq dü§ünmak vacibdir. Ölkada bu istiqamatda son dövrda Tahsil Nazirliyi tarafindan bir 9ox layihalar icra olunmaqdadir. Bunlardan biri pe§a tamayüllü siniflar layihasidir. Layiha ilk dafa 2019-2020-ci tadris ilindan ba§layaraq, Baki §aharinda 5 maktab olmaqla, ölkanin 20 ümumtahsil müassisasinda tatbiq olunmaga ba§layib.
Pe§a tamayüllü siniflarin yaradilmasinda asas maqsad ümumi orta tahsil bazasinda §agirdlarin erkan ya§larda müxtalif pe§alar üzra ilkin bilik va bacanqlara yiyalanmasi, pe§a ixtisaslari barada malumatlandirilmaqla amak bazarina, elaca da pe§a tahsilina hazirlanmasidir. Layihanin asas maqsadlarindan biri da tahsilalanlara ilkin sahibkarliq bacariqlarinin a§ilanmasi, amak bazarinin pe§ayönümü hazirligi va amak qabiliyyatli §axslarla tamin edilmasidir.
Layihanin müsbat cahatlarindan biri da ümumi tahsil müassisalarinin IX siniflarini bitirdikdan sonra tam orta tahsil marhalasinda tahsildan yayinan §agirdlarin maktaba yenidan calb olunmasina imkan yaratmasidir. Pe§a tamayüllü siniflarda tam orta tahsil saviyyasinda talim müvafiq fanlara üstünlük verilmakla, tahsilalanlarin meyil, maraq va qabiliyyatlarina uygun istiqamatlar üzra tamayülla§ma asasinda ta§kil edilir. Bu siniflara ümumtahsil müassisalarinin 9-cu sinfini bitiran §axslar qabul edilir. Bu zaman siniflarda §agird sayi Nazirlar Kabinetinin müvafiq qararina asasan har sinifda 15-20 nafar §agird intervalinda tayin edilir. Layiha kand tasarrüfati, tamir-tikinti va xidmat profillari olmaqla asas 3 istiqamatda ta§kil olunur. Bu profillar üzra §agirdlara aqronomluq, mebel qura§dirma ustasi, dülgar, kombi-kondisioner ustasi, ev tamiri ustasi, santexnik, darzi kömak9isi, modelyer -dizayner, a§paz, qannad9i, ÍT mütaxassisi va s. kimi pe§a ixtisaslari tadris edilir. Bitirdiklari ixtisaslar üzra imtahanlardan ugurla ke9dikda §agirdlara müvafiq olaraq ugur sertifikatlari verilir. Bununla yana§i pe§a tamayüllü siniflarin 11-ci sinfindan mazun olan §agirdlar tam orta tahsil haqqinda attestat alda edirlar.
Siniflarin har biri 5 gün tadrisa calb edilir. Bu günlardan dars cadvaliyla müayyan edimi§ iki gününda pe§a ixtisaslarinin tadrisi, ü9 gününda isa ümumi tahsil fanlarinin tadrisi hayata ke9irilir.
Pe§a tamayüllü siniflarin pe§a modullari üzra haftalik dars yükü 12 saat, ümumi tahsil fanlari üzra haftalik dars yükü 19 saat ta§kil edir. Bu siniflarda pe§a modullari üzra darslari tadris edan mütaxassislar xüsusi müsabiqa komissiyasi tarafindan müayyan edilir.
Ölka prezidenti canab ilham öliyevin tasdiq etdiyi "Azarbaycan Respublikasinin 2022-2026-ci
Impact Factor: SJIF 2G21 - 5.S1 2G22 - 5.94
illarda sosial-iqtisadi inkiçaf Strategiyasi"-na asasan 2G26-ci ila qadar ümumi tahsilda pe§a tamayüllü siniflarin faaliyyat göstardiyi maktablarin xüsusi çakisinin lS%-a çatmasi planlaçdirilib.
Müasir dövrün çagiriçina uygun olaraq amak bazarinda raqabat apara bilacak kadrlar yetiçdirmak üçün fizikanin tadrisi zamani politexnik prinsipi reallaçdirmaq vacibdir. §agirdlar sanayenin elmi asasini va elmi texniki taraqqinin bazasini mahz fizikanin taçkil etdiyini dark etmalidirlar. Bu baximdan ümumtahsil maktablarinin asas vazifasi elm, texnika va istehsalatin inkiçafini ganc naslin amaya hazirlanmasi ila alaqalandirmak olmalidir.
Politexnik tahsil çagirdlarin pe§a seçma qabiliyyatlari ^ün asas yaradir, onlari amaya hazirlayir. Bu istiqamatda §agirdlarin elmi texniki taraqqininin inkiçagfini va onlarin praktikada tatbiqini görmalari vacibdir. Çinki bir çox istehsalat qurgularinin i§ prinsipi fizika qanunlarina asaslanir. Bu qurgularin takmillaçdirilmasi va yenilarinin yaradilmasi an çox fahlalarin, texniklarin, mühandislarin nazari va siyasi hazirliqlarindan asilidir. Buna göra da amaya hazirliq §agirdlarin qabaqcil texnikanin konkret obyektlarinin i§ prinsiplarini manimsamalari, proses va hadisalarin tadqiq edilmasi üçün praktik bacariq va vardiçlara sahib olmalari, elektrik dövralari va texniki qurgularda fiziki kamiyyatlari ôlçmayi bacarmalari vacibdir. Fizika kursunda politexnik talimin maqsadlarini ümumila§dirsak görarik ki, onun mazmunu fundamental fiziki nazariyya taçkil edir va ETT-nin mühüm istiqamatlarina uygundur. Fizikanin tadrisi prosesinda politexnik talimin reallaçdirilmasi açagidaki sxem üzra tayin olunur: fizika kursunun bölmalari - elmi texniki taraqqinin istiqamatlari - istehsalatin sahalari - texnikanin konkret obyektlarinin i§inin fiziki asaslari. Bu sxema uygun olaraq fiziki-texniki materiallarin optimal hacminin seçilmasi hayata keçirilir.
Orta ümumtahsil va pe§ayönümlü maktablarin faaliyyatinin asas istiqamatlarinin elmin, texnikanin, istehsalatin inkiçafi ila bagliligi ganc naslin amaya hazirlanmasi masalasila baglidir. "Azarbaycan Respublikasinin ümumtahsil sisteminda qiymatlandirma konsepsiyasi"-nin 1.4-cü bandinda da qeyd edilidiyi kimi "... yüksak raqabat va bazar münasibatlari §araitinda milli mütaxassislarin yetiçdirilmasi üçün kurrikuluma yeni fanlarin va peçalarin daxil edilmasi, tadris proqramlannda asas diqqatin praktik vardiçlarin açilanmasina va problemlarin hallina yönaldilmasina, bütün §agirdlar tarafindan minimum standartlarin manimsanilmasina ..." [1]ifadasi bir daha mazunlarin amaya hazirlanmasinin ciddi iqtisadi masalalardan oldugunu tasdiqlayir. Bu masalanin halli istehsalata birbaça tasir edan amillardan biridir.
Fizikanin tadrisi zamani "Eksperimental fizika va müasir hayat" mazmun xattinin reallaçdirilmasi va uygun peçalari seçmaya istiqamatlandirmayi hayata keçirmak üçün müasir istehsalatin elmi asasini, elmi texniki taraqqinin istiqamatlarini mahz fizikanin taçkil etdiyini §agirdlar tarafindan manimsanilmasini tamin etmak lazimdir.
1. ömak bazari va kadr hazirligi problemlari. Elmi praktik konfransin materiallari. Baki, 2016
2. Azarbaycan Respublikasinin Nazirlar Kabineti, Qarar №9, Baki, 13 yanvar 2009.
3. Azarbaycan Respublikasi Tahsil Nazirliyi, Azarbaycan Respublikasinin Ümumtahsil maktablari ^ün nazarda tutulmu§ fizika fann kurikulumu, Baki, 2013.
4. http://az.strategiya. az/news/ php? id=l249G9
9D9BIYYAT:
