CC BY
69
Также большое количество фразеологизмов используется для отображения страха, позволяя создать детальную градацию, описывая спектр эмоций от простого испуга, до леденящего сковывающего страха.
Большая часть ФЕ, выражающих эмоцию страха, описывают, зачастую при помощи образности, именно состояние страха психологического: Cam burnuna gelmek - сильно испугаться (букв.: «душа пришла к носу»); Odü kopmak - сильно испугаться; Panige kapilmak - впадать в панику (от страха, волнения); Can havli (букв. «ворсистая душа») - смертельный страх, паника; изо всех сил, с нечеловеческими усилиями. Однако, довольно часто можно встретить примеры, отражающие физиологические или поведенческие реакции: Tüyleri diken diken olmak - покрыться гусиной кожей; Ecel terleri dókmek - покрыться холодным потом (от страха); быть в смертельном страхе; Buz kesilmek -застыть, замерзнуть, окоченеть; застыть, замереть (от страха, удивления и т.п.); покрыться холодным потом; Dili tutulmak - язык отнялся, Dilini yutmak -букв. язык проглотить; лишиться дара речи.
Стыд или смущение можно выразить при помощи следующих фразеологических единиц:
Yüzünü yere getirmek - сделать что-то постыдное (букв.: «опустить лицо к земле»)); в данном примере описывается поведение человека, испытывающего стыд: он опускает голову и избегает прямого взгляда на собеседника. Также под влиянием волнения или страха происходит сбой двигательных реакций человека: Ayagi (ayaklan) (birbirine) dola§mak - ноги заплетаются.
Также в виде отдельных групп могут быть представлены фразеологизмы, выражающие радость посредством обозначения как внутреннего переживания, так и внешнего выражения эмоции: (Akli ba§indan gitmek - букв. ум вышел из головы; растеряться, не знать, что делать; igi igine sigmamak - букв. душа в душе не умещается; не находить себе места (от радости, волнения;) Góklere gikmak - быть на верху блаженства, быть в упоении, быть на седьмом небе; Gülmekten yerlere serilmek (yatmak) - покатываться со смеху, хохотать (смеяться) до упаду. ФЕ Agzi kulaklarinda olmak (рот до ушей) строится на принципе гиперболизации. ФЕ, выражающие любовь или привязанность относятся в основном к третьему типу, т.е. отражают преимущественно внутреннее выражение эмоции: Gónül vermek - полюбить, привязаться всем сердцем; Gónlü kaymak - букв. душа скользит; невольно (неожиданно) влюбиться, в то время как ФЕ, служащие для выраження
удивления, чаще всего отражают поведенческие реакции: Gózleri fincan gibi agilmak / olmak - букв. иметь большие (как плошки) глаза; вытаращить глаза (от удивления, страха); Agzi адЖ kalmak - раскрыть рот от удивления.
ФЕ, выражающие печаль, также могут отображать как внутренние (Kara kara dü§ünmek - с грустью (печалью) думать, так и внешние (Ah gekmek
- ахать, охать (букв.: «испустить «Ах»)) [6]
Из приведенных выше примеров можно понять, что фразеологические единицы в турецком языке крайне эффективно раскрывают эмоциональную сферу человека благодаря своей образности и экспрессивности. Эмоции представляют собой своеобразную форму отражения реального процесса взаимодействия человека с окружающей средой. В процессе активного взаимодействия с окружающей средой у человек неминуемо реагирует на нее. Эмоции человека сопровождаются выразительными движениями - мимикой, жестами, телодвижениями. Благодаря своей многозначности один и тот же фразеологизм может выражать несколько эмоций, а эмоциональные подгруппы постоянно соприкасаются друг с другом. Все это способствует большой эмоциональной насыщенности языка, и лишний раз доказывает, что фразеологизмы являются сложной по своей структуре и крайне важной частью языка, требующей всестороннего детального изучения, с целью понимания как национального мировидения, так и устройства языка в целом.
Список литературы:
1. Апресян Ю.Д. Образ человека по данным языка: попытка системного описания // Вопросы языкознания 1995
2. Букулова М.Г. Соматическая фразеология тюркских языков (на материале турецкого языка): автореферат дис. ... к. филол. н. - М., 2006. - 21 с.
3. Гарифуллина А.М. Турецко-русский словарь фразеологических единиц, выражающих эмоции и чувства человека. - Казань: ТГГПУ, 2005. -102 с.
4. Носенко Э.Л. Особенности речи в эмоциональной напряженности. - Днепропетровск: ДГУ, 1975. - 179 с.
5. Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, фразеологический, культурологический аспекты. М., 1996. - 288 с.
6. Шанский Н.М «Фразеология современного русского языка» Спб. Специальная литература 1992
- 192 с.
ЦАЗАЦСТАНДАГЫ АЙМАК.ТЫК, БАК.-ТЫЦ ТИПОЛОГИЯСЫ_
Шындалиева Мецд^л Б^рханцызы
Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттыц университетi Журналистика жэне саясаттану факультеттщ профессоры, филология гылымдарыныц докторы Астана,Казахстан
Жанысбаева Ацниет Пернебайцызы Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситетi Журналистика жэне саясаттану
факультеттщ 1 курс докторанты Астана,Казахстан
АННОТАЦИЯ
Б^л макалада Казакстандагы аймактык БАК-тын типологиясы, к¥рылымдык ерекшелiгi, калыптасу Yрдiсi, ж^мыс iстеуi мен БАК-тын даму ерекшелiктерiне сараптама жасалады. Аймактык баспасез басылымдарынын каркынды дамуы, облыстар, аудандар, калалардагы жергшкп баспасездiн сапалык жэне сандык сипаты, ж^мыс iстеу жагдайы сез болады.
Кiлт сездер: аймактык, типология, элеумет, саясат, жаИандану, насихат.
Казак когамында жиырмасыншы гасырдын сонгы онжылдыктарында жаИандык элеуметтiк езгерiстер болды. Академиялык багдарлама бойынша ж^мыс жасайтын жетекшi казакстандык элеуметтанушылар ХХ1 гасырдын карсанында XX гасырдын сонгы онжылдыгында казак жервде орын алган элеуметпк-экономикалык, элеуметпк-саяси жэне элеуметпк-мэдени Yдерiстерге катысты эртYрлi зерттеулер жYргiздi. Заманауи когамнын элеуметпк YPДiстерiнiн iшiнде когам емiрiнiн кажетп элементтерi ретiнде байланыс пен акпарат жетекшi орын алады жэне олар аркылы акпаратты, пiкiрдi, баганы, к¥ВДылыктарды т.б кабылдау жэне тарату мYмкiн болады. БYгiнгi Казакстан Республикасында демократияландыру жэне баска да когамдык-саяси езгерютерге байланысты БАК жэне байланыс ете манызды релге ие.
Кептеген элеуметтанушылар мен б^каралык акпарат к¥ралдары ешлдершщ пiкiрiнше, БАК-ты когам емiрiнiн кейбiр кезендерiнде билiктiн Yш ресми билшне айтарлыктай ыкпал ететiн «тертiншi билшке» жаткызуга болады: зан шыгарушы, аткарушы жэне сот. Казак когамы мен элемдш когамдастыктын одан эрi дамуын БАК-пен байланыс релiнiн кYшеюiнсiз елестету мумшн емес. Элемдж аукымдагы жаИандану когамды одан эрi акпараттандыруды талап етедi, сондыктан б^каралык акпарат к¥раддары мен коммуникациялар акпараттык когамды калыптастырудын негiзгi к¥ралы болып табылады.
Мемлекетпк жалпы есепте отандык сонын швде аймактык БАКК-ка деген бакылау канагаттанарлык дэрежеде емес деуге болады.
Акпарат кещстшнде ресми б^каралык акпарат к¥ралдары (мемлекеттiк) айтарлыктай денгейде ресми емес БАК-пен жэне эртYрлi медиахолдингтермен «тоскауылга ^шырайды». Посткенестiк казакстандык б^каралык акпарат к¥ралдары когамнын саяси жYЙесiнде багынышты рел ойнауын токтатты. Макро денгейде б^каралык акпарат к¥ралдарын трансформациялау аймактык БАК-тын ж^мысына жэне дамуына айтарлыктай эсер еттi. Казiр казак когамын реформалау жагдайында б^каралык акпарат к¥ралдарынын кызмеп, сонын iшiнде аймактык БАК езгеру Yстiнде. Жариялалыкты мак¥лдаган сэттен бастап б^каралык акпарат к¥ралдары когамдык сананын, пiкiрдiн, халыктын саяси мэдениетш калыптастыруга айтарлыктай ыкпалын тигiзе бастады жэне белгiлi бiр элеуметтiк-саяси тапсырыстарды орындауга кiрiстi. БАК-ты элеуметтiк институт ретшде реформалау аймактарга да эсерш тигiздi. Аймактык электронды БАК пен баспасез когам мен мемлекетп демократияландыру YДерiсiне елеулi эсер ететiн
манызды институттардын бiрi. Б^л туралы: «Жалпы, когамдагы езгерiстерге сай кезкарас калыптастыруда аймактык медианын аткарар релi манызды. Осы орайда казiргi аймактык акпарат к¥ралдарынын алдында Yлкен максат-мiндеттер т^р. Ол - Мемлекет басшысынын бастамасымен жузеге асып жаткан саяси-экономикалык жэне рухани жацгыру женiндегi кешендi реформаларга ж^ртшылыкты ж^мылд^1ру»[1], - дедi КР Акпарат жэне коммуникациялар министрi Дэурен Абаев форумнын ашылуында.
Аймактык БАК проблемаларын зерделеу, аудиториянын элеуметтiк-демографиялык
сипаттамалары, керi байланыстын болуы - БАК-тын сэтл ж^мыс iстеуiне эсер ететш манызды фактор жэне аймактагы электрондык БАК жэне баспасез акпараттык саясаттын тиiмдiлiгiн арттыруга да ыкпал етед^ Б^каралык акпарат к¥ралдарынын аудиторияга казакстандык когамды трансформациялау т^ргысынан эсер етуi осы саладагы теориялык зерттеулерден элдекайда ыкпалды болгандыктан, осы кезенде аймактык БАК-тардын ж^мысын талдау кажеттiлiгi туындайды. Отандык жэне шетелдiк эдебиеттердi сараптау, евдрлш б^каралык акпарат к¥ралдарынын ж^мыс iстеу проблемалары элi кYнге дешн арнайы зерттеу такырыбы болып табылмайтындыгы туралы корытынды жасауга экеледi.
Казакстандагы аймактык б^каралык акпарат к¥ралдарынын к¥рылымдык ерекшелiгi, калыптасу Yрдiсi, ж^мыс ютеу жэне БАК дамыту ерекшелiктерiне сараптама жасау аркылы непзп проблемаларды аныктау жэне олардын шешiмiн iздеу бYгiнгi кYннiн езектi мэселелерiнiн бiрi.
Б^каралык акпарат к¥раддары эдеттегi санада теракты жэне ^зак айналымга ие акпаратын саласы. Fылыми бiлiмнiн осы саласы бойынша теориялык кезкарастарды гылыми сипаттау мен жYЙелеудiн алгашкы эрекеттерiнен уакыт б^рын, б^л термин жаппай сана-сезiмге толы болды жэне миллиондаган адамдардын элеуметтiк-саяси емiрiнiн ажырамас белiгi болды. Когамдагы б^каралык акпарат к¥ралдарынын ж^мысын талдауды камтитын шетелдiк жэне отандык гылыми эдебиеттерде осы терминнiн эртYрлi аныктамалары бар. «Кыскаша сездiкте» -б^каралык акпарат к¥ралдарын» адамдар арасында кен аукымды акпараттын (баспасез, радио, теледидар) жедел жэне бiр мезгшде таратылуын каркынды арна ретiнде карайды»[2,366-б]. «Кыскаша саяси сездiкте» сарапталып отырган тYсiнiкке келесi аныктамаларды ^сынады: «Б^каралык акпарат к¥ралдары - акпаратты бYкiл когамга жетк1зуде акпараттын барлык заманауи арналарын (баспасез, телевидение, радио, кино)
Евразийский Союз Ученых (ЕСУ) # 4 (49), 2018 бiрiктiретiн тYсiнiк»[3,49-б]. Осы тYсiнiктердiн екеуi де букаралык аппарат куралдарын жалпыга ортак акпарат тарату немесе жетшзетш арналар ретiнде тYсiндiредi. Дегенмен, бул толык ереже деуге болмайды. Букаралык акпарат куралдары арнайы техникалык куралдар аркылы ашык, жариялык негiзде акпарат таратады - бул курылымдык элементтердiн квпшiлiгiмен сипатталатын салыстырмалы тYPдегi тэуелсiз жуйе: ол мазмунмен, касиеттермен, пiшiндермен, эдiстермен жэне уйымнын белгiлi бiр денгейiмен аныкталады (елде, вндiрiсте, внiрде). БАК-тын негiзгi ерекшелiктерi - бул жариялылык ягни тутынушылардын шектеусiз аймагы; арнайы техникалык куралдардын, жабдыктардын болуы; аудиториянын ауыспалы квлемi белгiлi бiр багдарламага, хабарга немесе макалага деген кызыгушылыкка байланысты взгередг «Букаралык акпарат куралдары» угымын «букаралык акпарат коммуникациялары» тYсiнiгiмен шатастыруга болмайды. Бул мYЛДем дурыс емес, вйткеш сонгы тужырымдама букаралык акпарат куралдарынын кен аукымын сипаттайды. Букаралык акпарат коммуникацияларына кино, театр, цирк т.б букаралык аудиторияга назар салудагы турактылыкпен карастырылатын кврiнiстер жаткызылады, сондай-ак бул катарга букаралык коммуникациянын техникалык куралдарын телефон, телеграф, телетайп т.б жаткызуга болады. БАК «Аудиториясы» - белгiлi бiр баспасвз арнайы багыттаган сондай-ак Yнемi мэнге ие (максатты аудиториясы бар) немесе аталган баспасвз айналасында шындыгында калыптаскан немесе оны «взiнiкi» деп санайтын (накты аудитория) немесе косымша тартуга болатын (элеуеттi аудитория) когамнын бвлшегi. Осы тургыда аудитория вкiлдерi белгiлi бiр жагдайларда (хат жазганда, редакцияга келш, материал дайындаганда, акпарат жинаганда,
журналистермен кенескенде жэне т.б.) вз кезепнде дэл солай баска букаралык акпарат куралдарынын аудиториясына айналатын журналистiн рвлiне енедг БАК-тын аудиториямен байланысы келесi сапалар бойынша аныкталады:
1. Курылымына карай БАК акпараттарынын кол жетiмдiлiгi
2. Букаралык акпарат куралдары аркылы ел мен элем вмiрiндегi барлык непзп окигаларды бiлуге, когамнын саяси, мэдени жэне экономикалык вмiрiне белсене араласуга, взектi мэселелер жэне сурактарды шешуде баска топтармен взара ю-кимыл жасауга жэне взара эрекеттесуге мумшндш беретш аудиториянын акпараттык кажеттiлiктерiн канагаттандыру.
3. Аудиториянын БАК; вшмдершщ мазмунына эсер ету мYмкiцдiгi. «Аймактык басылымдар» - шектеул^ iрi немесе шагын аумактык кауымдастыктардын акпараттык кажеттшктерше кызмет ететiн баспасвз немесе. телевидение, радио немесе интернет желюг 1993 жылдын сонынан бастап орталык баспасвз жергшкп жэне аймактыкка бiртiндеп ауыса бастады. Казакстаннын внiрлерi аркылы жанару
идеологиясы каркынды дамуда, аймактык БАК тагдыры Казакстаннын когамдык-саяси вмiрi Yшiн манызды. Аймактык баспасвз басылымдарынын каркынды дамуы жана казак баспасвзiн зерттейтiн элеуметтанушылардан алынган деректермен расталады. Жалпы казак газеттершщ сонгы онжылдыкта пайда болган барлык букаралык акпарат куралдарынан Yлесi 15,7%, ал облыстык (облыстык, республикалык) - 47,8%, калалык жэне аудандык - 12,3%, аймакаралык (бiрнеше квршiлес облыстарда таратылган) - 11,4%. Сонымен, казiргi замангы акпараттык кенiстiктегi «всу нуктелерЬ» облыста, бiрак квбiнесе шагын калаларда жэне ауылдарда емес, аймактык, облыстык жэне республикалык орталыктарда орналаскан.
Аймактык БАК жYЙесi непзшен жергiлiктi жагдайларга байланысты. Саяси, экономикалык, элеуметпк-мэдени, идеологиялык тутас бiркатар факторлар вщрлш букаралык акпарат куралдарынын дамуын айкындайды. Букаралык акпарат куралдарын дамыту Yшiн олардын географиялык жагдайы - орталыктан кашыктык, мемлекеттiн шекарасына жакындыгы жэне т.б. географиялык талаптары мацызды. Шекаралас облыстардын букаралык акпарат куралдары Астанадан, Алматыдан келген жаналыктарга жэне квршi елдерде болып жаткан окигаларга назар аударуы керек. Шалтай аймактардагы баспасвз орталык аймактагы баспасвзбен твмен денгейде бэсекеге тYседi (сонгы басылымды жетк1зу киындыктары, онын кеш^у^, бiрак шетелдiк акпарат арналарынын аудиториясына эсерш ескеру керек.
Мегаполистер бар вщрлердщ медиа-жYЙелерi мен аграрлык профильдi аймактар арасындагы айырмашылыктар барган сайын артып келедi. Мегаполистiк басылымдар мысалы, Алматыда, Шымкентте вте квп жэне каркынды дамып келедi. Акмола облысында барлыгы 79 басылым шыгады. Онын iшiнде 37 когамдык-саяси багытта, акпараттык-жарнамалык - 12, бшм мен гылым саласын камтитын басылымдар саны 3, калгандары дiни, балаларга арналган, вндiрiс салаларын камтиды екен. Аймактык БАК аркылы жергшкп акпараттык нарык взiн-взi камтамасыз етедi. Осыны ескере отырып, орталык басылымдар, бiр жагынан, кенейтуден бас тартпайды, олар жергiлiктi акпараттын Yлкен бвлiгiне ие, ал кейде жергшкп жобаларга каржы салынады. Экономиканын курылымында негiзiнен ауыл шаруашылыгына жакын внрлерде, керiсiнше, жергiлiктi басылымдардын аукымы элдекайда тар, ал орталык баспасвздiн кенеюi байкалады. Баспасвздiн типологиялык курылымы толыгымен толыктырылмаган: бiркатар тегiн жарнамалык газеттер мен «телегидтердi» есепке алмаганда квптеген газеттер дэстYрлi элеуметтiк-саяси багытта жумыс iстейдi, бул свзсiз бэсекелестiктiн каркынына экелiп, сонын салдарынан таралымнын твмендеуше экеледi.
внiрлiк БАК типологиясы эр вщрде эртYрлi дамуда. БYгiнгi аймактык басылымдардын типологиясына эдетте барлык казакстандык
баспасезде колданылатын Yш тYрлi модель сэйкес келедi:
1. Баспасез окырманнын «барлыгына» багытталады (таралу аукымына карай) «барлыгы туралы» баяндайды. Б^ган дэстYрлi когамдык-саяси газеттер шред^ олар «акпарат массивiнiн басылымы» жэне «б^каралык мэдениет басылымы» жарнамасынын артуына ыкпал етедi.
2. Белгiлi бiр элеуметтiк белiкке багытталган, сол себептен акпараттык назардын шагын аймагын к^райтын БАК: iскер, партиялык, мэдени жэне бшм беру, мэдени-агартушылык, ^лттык-этникалык бiрлестiктердiн баспасезi, элеуметтiк мэселелерге баса назар аударатын баспасез, жастарга арналган, спорт т.б.
3. Акпарат назарындагы жогары мамандандырылган жэне элеуметтiк багыттагы БАК: аннотацияланган теледидар багдарламалары, эйелдерге, балаларга арналган, аграрлык мэселелерге арналган баспасез, сондай-ак багбандар мен бау-бакша есiретiндерге арналган баспасез, эротикалык, денсаулык, эуескойлык жэне т.б.
ХХ гасырдын аягында мерзiмдi басылымдардын жалпы сандык есуiмен бiркатар дэстYрлi жергiлiктi басылымдар жабылып, олардын айналымы азайган. Еркiндiк алган акпараттык кенiстiк баска басылымдармен дереу толтырылды. Сондай-ак, сапалы езгерiстер де орын алды -аймактык басылымдардын типологиялык спектрi кYPделене тYсiп, жаксарып, белгiлi бiр аймактын кажеттiлiктерi Yшiн «кырналды». Алайда аймактык басылымнын типологиялык к¥рылымы тугастай 1990-шы жылдардын бiрiншi жартысында дамыды.. Кептеген жана басылымдар, ездерiнiн профилiн iздеуде, оларсипаттамаларын бiрнеше рет езгерттi. Сондыктан, аймактык жэне жергшкп газеттердiн белгiлi бiр тYрге арналуы ерiктi болып табылады: тек накты басылымдар гана «мiнсiздiкке» ие. «Барлыгына» арналган эмбебап басылымдар мен «бэрi туралы» энпмелеу, -дэстYрлi элеуметтiк-саяси баспасез болып саналады. Онын негiзгi функциялары - акпарат, шолу, талдау. Барлык калганы - жарнама, ойын-сауык жэне т.б. Барлыгын камтудын негiзгi такырыбы - жергшкп окигалар, аудитория - ез аймагында ен келемдi болып кала береди ДэстYрлi тYPде б^л басылымнын кундеткп жиiлiгi (немесе аптасына 5 рет) болганымен, сонгы уакытта апта сайын тiптi ай сайын шыгатын газеттер кебейд^ Жарияланымдардагы мерзiмдiк серпiндер сапалы езгерютерге алып келдi: талдамалык мазм^нды ныгайту, жаналыктар курылымын езгерту, материалдар келемiн, жарнамалык жэне ойын-сауык белiмдердi улгайту жэне т.б.
Бiркатар когамдык-саяси басылымдар да пайда болды. Дегенмен, аталган газет тYрi кенейтшген мерзiммен сипатталады, ейткенi (эсiресе 90-шы жылдардын ортасынан бастап), жана казакстандык газеттер арасында онын Yлесi темендейдг 19951997 жылдары (когамдык-саяси басылым) аталган керсетк1штер бойынша энергетикалык акпараттар мен жарнамалык басылымдарга жол берд^
ДэстYрлi эмбебап баспасез басымдык элеуметтiк-экономикалык факторларга
байланысты шш акпараттык нарыкта орын алган жалпы дагдарыстык YДерiстерге белсене катысады. Будан езге, когамдык-саяси басылымдар Yлкен келемде баршылык болды, осы орайда жарнамалык сарындагы басылымдар калыптасу кезенiне етедi. Сонымен катар, окырмандардын калтасы катал тандауды талап етедi - нэтижесiнде ен жогары таралымды басылымдар арзан жэне тепн газеттер болып шыгады. Жергшкп когамдык-саяси басылымдардын таралымдары барлык жерде кулдырауда.
Бурыннан калыптаскан нарык механизмiн -бiр аумакта таралатын басылымдар арасындагы бэсекелестiктi есептен алып тастауга болмайды. ДэстYрлi жергiлiктi жэне аймактык газеттердщ айналымын темендету олардын нарыктан ауыткуына байланысты: эмбебап типтеп жана жергiлiктi басылымдар, б^л катарга жарнамалык-акпараттык басылымдар да енедi (сонгы - ерк1н таратылуына байланысты); жалпы казакстандык басылымдардын колдау кYшi бар орталык басылымдардын аймактык шыгарылымдары (каржылык, баспа кешенi, редакциянын шыгармашылык элеуетi), бiр сэтте окырмандарга жалпы ресейлiк жэне жергiлiктi акпаратты бередi. Бiркатар Ресейдiн орталык басылымдары (бэрiнен б^рын «Аргументы и факты») арнайы аймактык косымшаларды жариялауга байланысты Казакстанда негiзi каланды. Дегенмен, аталган басылымга ез мазм^нынын багытын езгертуге тура келдi, ягни атап айтканда аталган басылым ездерiн сапалы газеттерден караганда букаралыкка айналдырды. Бул эсресе сонгы жылда «Аргументы и факты» газепнде байкалды, ягни сонгы он жылда басылым зиялылар мен элеуметпк белсендi азаматтар окитын басылымнан эдеттеп басылымга айналды.
Эмбебап баспасез аясында еш полюстi ажыратуга болады: сараптамалык жэне акпараттык функциялардын басымдылыгымен аныкталатын сапалылык, жанжалга, сенсационизмге жэне т.б. багытталган ойын-сауык функцияларын кебейту. ДэстYрлi элеуметпк-саяси басылымдар эдетте сапа массасынын моделш iске асырады, ал жана массалык Yлгiнi, сирек сапалы (сараптамалык) басылымды белсендi тYPде дамытады.
Букаралык мэдениет баспасезi (немесе акпараттык-акпараттык) - аймактык акпараттык ландшафт Yшiн жана Yлгi. Онда ойын-сауыкпен катар, жанжалды-сезiмтал, аныктамалык жэне кенестiк материалдар белсендi пайдаланылуда. «Адамнын мYдделерiн» сактауга деген умтылыс («сары» басылымнын негiзiн калаушы) У.Р.Херст баспасездегi аталган кызыгушылыктар сиякты б^каралык мэдениеттi кеп кырлы кылады: кереметтер, с^мдыктар, жанжал, эротикалык, астрологиялык, юморлык баспасез жэне т.б.
Акпараттык-сараптамалык баспасез енiрлiк аймактарда сезсiз дамып келедi жэне орталык жэне жергшкп аймактык баспасез екiлдерi
Евразийский Союз Ученых (ЕСУ) # 4 (49), 2018 сараптамалык кызметп бiр мезплде бiрiншi орынга шыгарудын болашагын тYсiндi.
«Сапалы газет - Yздiк окырмандарга арналган». Шындыгында, жарнамамен бYлiнбеген аймактык басылымга тэн сипатта калу вте киын. Олардын сапасы акпараттык-сараптамалык басылымды танбалауга эркашан сэйкес келе бермейдi. Акпараттык-жарнамалык басылым -облыстык денгейдегi акпараттык-
коммуникациялык кубылыс. Осы типтегi жарияланымдардын таралымы, эдетте, дэстYрлi когамдык-саяси газеттердiн айналымына караганда бiрнеше есе жогары. Жарнамалык басылымдардын жогары тиражы дэстYрлi газеттердi жарнама берушiлердiн айырады.
Эдетте жарнамалык-акпараттык баспасвз вз жумысын тегiн бастайды. Бул эдiс бYгiнгi кYнi квптеген жана басылымдарда пайдаланылып, окырманнын назарын аударуга тырысады. Жарнама берушiлердi кызыктырган жэне вте кен аумакта жарнама таратуды уйымдастыргандар окырманды квп тарта алады. Ал окырманды тарта алмаган баспасвз сэтазд^е ушырап, жабылып жатады, олардын орнын взге басылымдар басады. БYгiнгi куш кейбiр облыс, аудандарда бес немесе одан да квп тегiн жарнамалык басылымдар бар, олар взара бэсекелеседг Ерк1н жарнамалык газеттердiн басым бвлш акпараттык материалдардын Yлкен блогынын мазмундык курылымына жэне жазылу эрi бвлшек сауда аркылы олардын басылымдарын таратуга жол ашты. Эмбебап газеттер тектес тепн газеттер шыгару элеуетi карастырылуда. 1990-шы жылдардын басында iскерлiк баспасвз каркынды дамыды. Онжылдыктын ортасында акпарат айдыны толды, ал гскерлш баспасвз каркынды дамып келедi. Окырмандар кызыгушылыгын тугызган салыстырмалы жана газеттердщ айналымы негiзiнен турактанды.
«Yшiншi типтеп» жергiлiктi баспасвздiн дамуы жалгасуда, ягни бул баспасвз кiшiгiрiм гана окырман аудиториясына лайыкталып, кыска гана акпарат таратады. Мундай жарияланымдар арасында белгiлi бiр аудитория топтары - эйелдер, балалар Yшiн арнайы эзiрленген спорттык, саяжай, медициналык максаттарга кол жетшзуге болады; Аталган басылымдар катарына спорт, саяжайга арналган, медициналык баспаларды жаткызуга болады - сондай-ак бул басылымдар белгш бiр аудиторияны (эйелдер, балалар, автоквлш жYргiзушiлерге арналган) камтиды. Отбасылык басылымдар калыптасып, элеуметтiк коргау газеттерi пайда болуда, экзотикалык белгiлерi бар басылымдар да жок емес: «орта тапка арналган» жэне т.б. Аймактык баспасвздщ типологиялык бейнесiн калыптастыру ек1 басты карама-карсылык тенденциясы: «саралау» (тар аудиторлык топтардын такырыптъщ кызыгушылыгын ескере отырып) жэне интеграция, «массивация» (барлык тургындардын кызыгушылыгын ескере отырып, басылымга тYпнускасы жок косымша топтарды игеру эрекеттерiн ескере отырып) туындайды.
Жергiлiктi баспасвздiн сапалык жэне сандык сипаттамаларын, онын жумыс ютеу жагдайын аныктайтын негiзгi влшем онын таралу аймагы болып табылады. Жалпы алганда, ол кенестiк кезенде Казакстан Республикасынын
колданыстагы эшмшшк-аумактык бвлiнiсiне сэйкес курылган курылым шенберiнде дамиды.
1990 жылга дейiн облыстык жэне аймактык баспасвздiн барлыгы дерлiк кенестiк партиялык болды жэне эр аймактын денгешне сэйкес аныкталган жэне талапка сай баспасвз жинагына ие болды: бiреуi апта сайын шыгатын жалпы саяси газет, бiреуi жастарга арналган, миллионер калаларда кешк1 газеттерде жарык кврш отырды, ал кейбiр калаларда эдеби-квркем журналдар жарык кврдi. Элеуметтiк-экономикалык жэне элеуметлк-саяси YДерiстердi жандандыру облыстык жэне аймактык денгейдеп баспасвз куралдарынын типологиялык курылымын тYбегейлi взгертуге экелдг
вткен онжылдыкта жарнамалык жэне акпараттык, гскерлж, телебагдарламалар, жекеменшiк газет жарнамалары, ойын-сауык басылымдары жэне т.б. сиякты жана тYрлерiн жасау процестерi аса каркынды болды.
Окырман талгамына сэйкес аймактык басылымдар «патриархалдык» магынага ие, аталган баслымдардын взiне тэн мазмуны, калыпты стилi, вз бейнесi бар, онда iрi мегаполистердегi басылымдарга тэн шу (сенсация) жок. Аудандык газеттердщ басым такырыптары - зейнетакы туралы Зан, халыктын жинак корынын жергшкп банктердiн ыдырауы салдарынан жойылуы, балаларга берiлетiн т.б зейнетакылар, кYн кврю мэселелерi. МYмкiн, аймактык газеттер сапасы жагынан эрдайым окырманнын квнiлiнен шыга бермес, бiрак бiрде-бiр басылым вз квзкарастарынын биiктiгiнен твменге тYCпейдi. Сондыктан, аудан газеттерi вмiршен келедi. Тагы бiр манызды артыкшылыгы - колжетiмдi бага. Бiрак бул жагдай олардын сапасынын всуiне кедергi келгiредi.
Аймактык басылымдардын басты мэселесi -билж курылымына тэуелдiлiгi, ягни казiргi билж курылымы бурынгы аудандык билiктен элдекайда кYштi. 1с жYзiнде бул коммуналдык кэсiпорындар. Квптеген аудандардын бюджетi нвлге тен болгандыктан, жергiлiктi кэсiпорындар кызмет жасамайды: берiлетiн субсидия аз, жарнама да дэл солай. Бiрак тшп взiн-взi камтамасыз етiп отырган аймактык газеттер жергшкп билiк вкiлдерiмен байланысты Yзбейдi: кенеттен экономикалык жагдай взгеруi мумшн, аталган басылымдар колдаусыз калуы да гажап емес. Дегенмен, аудандык басылымдар вмiршен келедi, кейбiр аймактарда экiмшiлiктiн дербес басылымдары да бар. Кейбiр газеттер жарнамалык-акпараттыкка бет бурады, бул олардын таралу аймагын ттпт кенейуiне мYмкiндiк бередi.
Аймактык денгейдеп жарнама газетщ^ - жана дегенмен, каркынды багыт, егер баспасвз баспаханалык негiзге катты CYЙенсе, бул багыт вмiршен келедi.
Олардын техникалык жэне ресурстык колдау мэселес жергiлiктi баспасез БАК-тары Yшiн ете манызды. Жергiлiктi баспасез непздершщ дамуы -ен манызды мэселе. Кептеген аймактарда бiр мемлекетпк баспа YЙi - жергiлiктi монополист бар, б^л баспа БАК-тарынын дамуына кедергi келтiредi, олардын к¥нын (багасын) арттырады, аймактык басылымдардын сапасына эсер етедг
Жалпы алганда, жергiлiктi
жарияланымдардын бюджетi жарнама кызметiнен, айналымды жузеге асырудан, газеттен тыс кызметтен, мемлекетпк субсидиялардан немесе к^рылтайшынын каражатынан тирады. Б^л кешендердiн катынасы кептеген факторларга байланысты: облыстын экономикалык жагдайына, онда табысты кэсiпкерлердiн болуы немесе болмауы, жарнамага, халыктын кауiпсiздiгiне, жергiлiктi билж органдарына редакциялык тэуелдiлiктен жэне гскерлк белсендiлiкке ие.
Сонгы жылдары аймактык басылымдардын негiзгi проблемасы - б^л жергiлiктi билiкпен карым-катынас мэселесi, жергшкп билiк баспасездi элеуметтiк серiктес ретшде емес, каланын, облыстын акпараттык косымшасы ретiнде карайды.
«9кiнiшке орай, аймактык б^каралык акпарат к¥ралдарынын кепшшпнде жэне, тиiсiнше, жергiлiктi билiк органдарына тэуелдшкте, экономикалык прогресстiн жоктыгы жергшкп баспасезге баска дамып келе жаткан жетiспеушiлiктердi женуге мYмкiндiк бермейдi: накты типологиялык к¥рылым мен аймактык аудиториянын талаптарына сэйкес келмеуi, аймактык газеттердщ мазм^нындагы тенсiздiк, аймактык баспасездегi ашык императивтердiн элсiреуiне экелген»,-дейдi Ресейдiн аймактык басылымдарын зерттеген галым И.А. Шахова.
Аймактык б^каралык акпарат к¥ралдарында кандай элеуметтiк функцияларга тэн екендiгiне назар аудару кажет. Функция терминi (лат. «^ипейо» орындау) б^каралык акпарат к¥ралдарынын эртYрлi «мiндеттерi» жэне олардын орындалу сипаты ретiнде тYсiндiрiледi. Ен маныздысы, замануи БАК-тын акпараттык кызметi. Эрбiр адамнын когамнан тыс алганда ешкандай шектеусiз (жеке емiрдi есепке алмаганда) езiн кызыктырган кез келген акпаратты алуга к¥кыгы бар. Б^л кен таралымды к¥кык Адам к¥кыктары декларациясы аркылы аныкталады жэне барлык демократиялык жYЙедегi мемлекеттердiн конституцияларында жазылган. Жэне б^л накты, сенiмдi акпарат екендтн, эрi акпарат саясатынын пайдасына тYсiндiрiлмегенiн есепке алу керек. Адамдар накты акпаратты бшпа келедi, ал БАК болса оларга ез пiкiрiн емес, накты акпаратты жетшзуге мiндеттi.
Бiрак б^л акпарат езiнiн ой керкемдш мен мэнiнен айырылуы кажет дегендi бiлдiрмейдi, журналистер хабарланып жаткан акпаратка катысты жеке ойларын бiлдiрмеуi кажет. Бар мэселе журналистiн алдында кандай мiндеттер т^р жэне б^каралык акпарат органдары кандай кызмет аткаратынына байланысты. Мысал ретiнде, эртYрлi
Евразийский Союз Ученых (ЕСУ) #4 (49), 2018 телекомпаниялардын журналистершщ
кызметiндегi ^станымдарын келтiруге болады.
«Казакстан» арнасыдагы «Апта кз» немесе «Астана» телеаранасындагы «Бiздiн уакыт», КТК-дагы апта сайын шыгатын «Портрет недели» багдарламаларынын шыгарылымы кен келемдi аудиторияга арналган. Олардын шщде бiздiн отандастарымыздын басым кепшшп бYгiнгi окигалар туралы акпарат жинайды. Б^л егжей-тегжейлi талдау жэне толык тYсiнiктеме алатын орын емес. Мэселелердщ мiндетi - бiр апта швде болып жаткан барлык окигаларды дэл, толык жэне сенiмдi тYPде баяндау. МYмкiндiгiнше манызды деректердi гана айтуга болмайды. Б^л деректердi тYсiндiру, тYрлi окигалардын себеп-салдарлык байланыстарын iздестiру, перспективалар мен Yрдiстердi аныктау - баска багдарламалар мен езге журналистердщ мiндетi. Б^каралык акпарат к¥ралдарынын акпараттык функциясынын орындалуы белгiлi бiр саяси т^лгалардын пiкiрiнен белек, деректердi хабарлауды бiлдiредi.
Батыс журналистерiнiн (Еуропа) «насихат» сезiнен ат тондарын ала кашкандыктары Yшiн бiзге БАК-тын насихат кызметшен бас тарту кажет пе? Кебшесе «ерк1н сез» журналистикасы насихаттауды объективтшктщ болмауымен, саяси плюрализмнен бас тартумен, акауга толы коммунистiк кырлармен аныктайды. Дегенмен, б^л белгiлер сез бостандыгы, еркiндiк, азаматтык когамга мемлекеттiн ^мтылысы салдарынан отандык БАК-тан ыгысып кетп. БАК-тын насихат кызметiнiн негiзгi мэш саяси жэне рухани жэне адамгершшк к¥ндылыктарды белгiлеу максатында аудиторияга Yнемi багытталган максатты эсер ретiнде аныкталады. Осы багыттагы насихаттау функциясы журналиспк жYЙенiн барлык ю-шараларына енедг Кейбiр зерттеушiлер баска атауды, мысалы, элеуметтiк-педагогикалык функцияны ^сынганымен, насихаттау кызметшщ мэнi езгермейдi. Когам емiрiнiн саяси, экономикалык жэне баска да жагдайлары Yнемi езгерiп отырады, тiптi адамнын ортасы езгерiп отырады жэне аудиторияга осы езгерютерге бейiмделуге кемектесу б^каралык акпарат к¥ралдарынын манызды элеуметтiк жэне педагогикалык мiндетi болып табылады. Кейде элеуметтiк-педагогикалык функция экiмшiлiк ретiнде де аныкталады. 1с жузвде б^каралык акпарат к¥ралдарынын барлык функциялары бiр-бiрiмен YЙлеседi: акпарат насихаттауга, баскаруды элеуметпк-педагогикалык сипатка айналдырады. Элеуметтiк баскарудын жеке кызметтерi БАК-тын билiк жYЙелерi кабылдаган жана нормативтiк нормаларды елдегi барлык азаматтарга жетк1зу, зандарды тYсiндiру, халыкты оны орындауга ж^мылдыру (б^л орыс ж^ртшылыгында жетiспейдi), ал егер карсы мэнде зандар халыкаралык нормаларга сай келмей, адам к¥кыктарына колайсыз болса - оган когам мен зан шыгарушы органдардын назарын аударып, жана заннын заманауи талаптарга сай келуше кол жеткiзу мiндеттерi де енед^ Кыскаша айтканда, элеуметтiк баскару функциясын орындау осы
Евразийский Союз Ученых (ЕСУ) # 4 (49), 2018 когамнын кукыктык нормаларына сэйкес келетш вмiр салтын насихаттауды квздейдi.
Букаралык акпарат куралдарынын квщл квтеру кызметiн жокка шыгаруга болмайды, бiрак олардын уйымдастырушылык функциясынан айыруга ешкiмнiн кукыгы жок. БАК-тын уйымдастырушылык мYмкiндiгi жанама тYPде кврсетiледi - насихат науканын журпзуде, кукыктык бiлiмдi шебер таратуда (элеуметпк-педагогикалык функция) бул байкалады. Бiрак букаралык акпарат куралдарынын
уйымдастырушылык кызметшен взге тiкелей уйымдастырушылык кызмет туралы айтуга барлык непз бар. Букаралык акпарат куралдарынын пкелей уйымдастырушылык функциясы журналистiк мiндеттердi орындау кезiнде басылымдарда, радиохабарлар мен баспасвзде, жаппай аудиториямен (телеконференциядан ток-шоуга дейiн) телебагдарламалар бойынша двнгелек Yстелдер втк1зуде кврiнедi. Бул катарга журналистiк идеялардын кYнделiктi вмiрдегi колданыска енуiн атауга болады:
БАК-тын серпту кызметiнiн рвлi зор. Рекреация - демалыс, енбек кызметi барысында жумсалган адам кYшiн калыпка келпру. Журналистиканын сергiту кызметi турлаусыз катарда болгандай, журналистиканын бул тYрiне деген квзкарас калыпты болды. Бiрак баспасвздеп квнiл квтеру функциясы адамнын тыныштык пен квнiл квтерудiн табиги YPДiсi сиякты кврiнедi. Бiрак БАК-тын барлык кызметi кейбiр радиостанциялардагыдай (кейбiр радиостанциялар квнiл квтеру кызмеп аркылы бiркатар рейтингтерге кол жеткiздi) тэулiк бойы аудиториянын квнiлiн квтеруден гана турмайды.
Квнiл квтеру функциясы баспасвз басылымдарында нелiктен онтайлы кврiнiс таппайтыны жэне электрондык баспасвзде кенiнен колданылатыны тYсiнiктi. Оку - бул да жумыс. Квркем эдебиет оку - бул рахат сезiм бередi, дегенмен бiр сэтте - ой, зейiн, сезiмнiн бiр сэтте жумылдырылуы. Квнiл квтеру эдебиетершщ газетте пайда болуы таралымды квбейту Yшiн де колданылады, бул баспасвздщ рекрециялык кызметше жатады. Аталган квнiл квтеретiн эдеби айдарларга викторина, свзжумбактар, ребустар, эртYPлi психологиялык тестер, жулдыз жорамал т.б жатады. Радионы аудитория тындайды. Радио аркылы музыка тындау, квркем окулар, спектакльдер мен концерттердщ тiкелей кврсетiлiмi - квщл квтеруге жатады. Теледидарды - карайды. Квптеген квнiл квтеру багдарламаларын тамашалау - демалыс.
Квщл квтеру функциясы букаралык акпарат куралдарынын мэдени-танымдык функциясымен аралас-куралас болуы вте манызды. Онын элементтерi квптеген танымдык жэне ойын-сауык
басылымдарда жэне багдарламаларда кездеседi, дегенмен аталган такырыптар бойынша шыгатын арнайы газеттер мен журналдар, телеарналар мен радиобагдарламалар бар. Баспасвз
басылымдарындагы букаралык акпарат куралдарында арнайы жарияланымдардан баска, бiркатар танымал гылыми жарияланымдарды да осы санатка жаткызуга болады. Орыс радиосынын танымдык кызмеп кенiнен танымал, онда пайдалы акпарат, багдарламалар, медицина, зан, квгалдандыру, жинау жэне т.б. салаларга катысты кен квлемде кенестер берiледi.
Мэдени-агартушылык функцияны
танымдыкпен шатастыруга болмайды, себебi сонгысына дидактикалык материалдармен туракты тYPде жарияланып жэне таратылып отыратын циклдар жатады.
Сощы уакытта бiркатар зерттеушiлер БАК-тын интегративп кызметiн ерекше атай бастады. Мундай квзкарас квз жеткiзiлген, себебi казiргi замандагы когамда мемлекеттiк шекаралармен, улттык ерекшелiктерiмен, дiни квзкарастарымен жэне материалдык тенсiздiгiмен байланыссыз идеологиялык институт букаралык акпарат куралдарынын рвлш аткара алмайды. Интегративтi (бiрiктiрушi) функция эрбiр букаралык акпарат органында жэне бYкiл букаралык акпарат жYЙесiндегi газет пен журналда, радио жэне теледидар материалдарында, журналистiк кызметте жэне багытта шешiлуi керек. Бул функция басылымнын идеологиялык позициясын, теле-жэне радиоарналардын багдарламалары мен эфирлiк саясатын калыптастыруга басымдык бередi. Эрбiр басылым улттык квтерiлiс, тYрлi келiспеушiлiктер, мемлекетаралык жэне аймакаралык мэселелер, дiни твзiмсiздiк жэне т.б. такырыбындагы материалдарды пайдаланган кезде толык жауапкершiлiкте болуы кажет.
Байкаганымыздай, Казакстандагы внiрлiк БАК элеуметпк функциялардын кен аукымына ие, олардын эркайсысы тарихи дамудын кез-келген кезещнде вз маныздылыгын жогарылатты, кейбiрi керюшше, жогалтты. Корыта айтканда аймактык БАК-тын когамдык мiндетi осыган саяды.
Пайдалаетан эдебиеттер тшмк
1. Абаев Д. вшрлш БАК-тын басты мiндеттерiн атады. 06.10.2017. Камшы.кз.
2. Краткий словарь литературоведческих терминов. -М., 2010.
3. Абаренков, В.П.; Абова, Т.Е.; Аверкин, А.Г. Краткий политический словарь. Политиздат; Издание 6-е, доп. 1989.
4. Шахова И.А. Региональная печать и органы государственной власти Дальнего Востока России. - Владивосток, 2001.
