CC BY
325
ВЕСТНИК ТГГПУ. 2007. №4(11)
ТАТАР ТЕЛЕ ЛЕКСИКАСЫНЬЩ ЭЧКЕ РЕСУРСЛАР ХИСАБЫНА УСЕШЕ (XX ГАСЫРНЫЦ БЕРЕНЧЕ ЯРТЫСЫ)
© Р.С.Нурмехэммэтова
Статья посвящена исследованию развития лексики татарского литературного языка первой половины XX века. В ней рассматриваются такие внутренние ресурсы развития лексики, как слоовобразование, обогащение словарного состава языка путем расширения значений в слове, калькирование, использование диалектной лексики. Выводы аргументируются материалами татарско-русских словарей исследуемого периода.
Татар теле лексикасынын Yсеше юллары, анын терле чорлардагы хэле элегэ кадэр ^ен-теклэп ейрэнелмэгэн елкэлэрнен берсен тэшкил итэ. Сонгы елларда татар тел белемендэге бу проблемага ^п галимнэр игътибар итэ башлады. Лексиканын Yсешенэ караган фикерлэр Ф.Э.Га-ниев, М.З.Зэкиев, Ф.С.Сафиуллина, В.Х.Хаков кебек галимнэребезнен хезмэтлэрендэ инде шактый еллардан чагылыш тапса да, тирэнтен фэнни тикшеренYлэр 90-нчы еллардан ^ренэ башлады, шактый гына диссертациялэр, моно-графиялэр денья кYрде. Тик шулай да зур сэяси-тарихи Yзгэрешлэргэ бай булган XX гасырнын беренче яртысы тел белгечлэре тарафыннан ейрэнYне талэп иткэн бер елкэ булып кала бирде. Бу хезмэт нэкъ менэ шушы чордагы татар теле лексикасы Yсешен барлауны кYздэ тота, анын актуальлеге шунын белэн билгелэнэ дэ. ТикшеренYнен фэнни яналыгы - тел лексикасынын Yсешен, беренчелэрдэн булып, монарчы ейрэнелмэгэн чыганаклар - татарча-русча сYз-леклэр буенча кYзэтYДэн гыйбарэт. Хезмэтнен максаты - XX гасырнын беренче яртысында басылган татарча-русча сYзлеклэрдэ тупланган фактик материалга нигезлэнеп, татар теле лексикасынын Yз ресурслары ^ирлегендэ Yсеш юлларын ачыклау.
Телнен Yсеше hэм Yзгэреше и^тимагый-тарихи шартлар YзгэрY hэм бер-берсенэ тээсир итYче теллэрнен Yзенчэлеге белэн билгелэнэ. Телнен Yсеше - анын сYзлек составы баю, сYз-лэрнен билгеле бер тешенчэлэрне белдерY ечен ныгуы, анын грамматик системасы камиллэшY дигэн сYз [1, с.19].
Телнен Yсеше турында сейлэгэндэ, лексика-дагы Yзгэрешлэргэ кYбрэк игътибар итэлэр. Беренче карашка телнен Yсешен анын лексик материалы нигезендэ кYзэтY барыннан да ^инел кебек. Лексика елкэсендэ тел, чыннан да, хэрэ-кэтчэнрэк. Кешелекнен матди hэм рухи тормы-шы телэсэ кайсы телнен сYзлек составында чагылыш таба. Бер теркем сYзлэр Yткэндэ кала, иске-рэ яки бетенлэй онытыла, икенчелэре исэ, кире-
сенчэ, янадан ясала, телне баета, анын кулла-нылыш чиклэрен кинэйтэ [2, с.41].
Лексика, телнен лексик фонды, бердэм тел системасынын состав елеше буларак, анын калган якларыннан - фонетика, морфология, синтак-систан кискен аерыла. Бу аерымлык анын ту-рыдан-туры чынбарлыкка йез тотуыннан гый-барэт. Шуна кYрэ ^эмгыять тормышындагы бар-лык Yзгэрешлэр, барыннан да элек лексикада ^ренэ [3, с.75].
СYзлек составынын YзгэрYенэ китерэ торган процессларнын катлаулы hэм ^птерле булуы кайбер гомуми закончалыкларны катгый билге-лэYне талэп итэ. Нэкъ менэ лексика ечен моны эшлэYнен катлаулы булуы анлашыла. Эгэр лексикада бара торган Yзгэрешлэр тышкы фактор-лар аркасында гына була икэн, димэк, лексикология чиксез кYлэмдэге фактлар hэм фаразлар ^ыелмасыннан гыйбарэт дигэн сYз, э ул фараз-факторларны "тел белеме" дэрэ^эсендэ гомуми-лэштерергэ дэ, системалаштырырга да мемкин тYгел [4, с.5]. Шулай да лексикология фэне тари-хында телнен сYзлек байлыгын арттыру юлларын билгелэргэ омтылышлар булган hэм булып тора.
Эдэби телнен формалашу процессы - идарэ итеп булмый торган кYренеш. Телгэ анлы рэвеш-тэ тээсир итэргэ тырышуларнын ахырына кадэр hэм тулысынча тормышка ашырыла алмауларын тарих тулысынча исбатлады. Язу традициясе кечлерэк булган саен, эдэби тел белэн ">^итэк-челек иту" шулкадэр авыррак була. СYзлеклэр hэм грамматикалар исэ телдэ табигый рэвештэ бара торган hэм ^итди Yзгэрешлэрне чагылды-ралар [5, с.143].
СYзлеклэр татар теленен бердэм лексик нор-малары эшлэнYнен озын hэм дэвамлы процессын ачык кYрсэтэлэр. Татар эдэби теленен теп лек-сикасын, билгеле бер кYлэмдэ архаизмнар, тари-хи сYзлэр, терминнар hэм лексик диалектизмнар-ны ^ыйнап биргэн хэлдэ, алар татар тел беле-менэ дэ кыйммэтле елеш кертэлэр. Элеге хез-мэтлэр татар теленен лексикасын фэнни яктан ейрэнY ечен ышанычлы чыганак булып торалар.
Бу мекаледе XX гасырнын беренче яртысында татар теле лексикасынын торышын тикшерY єчєн сYзлеклерге мєрє^єшть итY де юкка тYгел.
Бер гене телнен, шул исептен татар теленен де сYзлек байлыгы кинет кене, берьюлы барлык-ка килмеген. Ул озын, тариxи юл Yткен, кYп ел-лар, гасырлар девамында Yскен, формалашкан. Еллар YTY белен яна сYзлер барлыкка килген, яшеп килген сYзлернен мегънелере кинейген. Бу процесс xалыкнын сеяси, икътисадый hем меде-ни тормышы белен бейленеште барган [б, б.204].
Хезерге татар теле лексикасын бай hем кин етрафлы сYзлер системасы hем аларнын мегънелере тешкил ите. Анын лексик байлыгы зур Yсеш алган теллерден берничек те калышмый. Анда тєрлє структураларга hем стильлерге караган йєзлєрчє мен сYзлер бар.
Лексика Yсешенен юллары тел белеменде тє-гел гене аныкланып бетмеген. Ф.Э.Ганиев,
Н.С.Валгина, К.М.Мусаев, Ш.А.Рамазанов, Ф.С.Сафиуллина, В.Х.Хаков h.б. xезметлеренде бу месьеленен ^п кене аспектлары чагылыш таба. Бу мекаледе елеге галимнернен фикерлере нигез итеп алынып, XX гасырнын беренче яртысында татар теле лексикасынын эчке ресурс-лар нигезенде YCYен TYбендеге юнелешлерде карау максат итеп куела:
1) телнен Yз чаралары белен CYзлер ясау;
2) CYзлернен мегънелере кинею hем кон-кретлашу;
3) калькалаштыру;
4) телнен диалекталь CYзлер xисабына Yсеше.
Лексика Yсешенен беренче юлы бик борын-
гыдан киле. Ьербер тел ин беренче чиратта Yзе-нен CYз ясау мємкинлєклєрє xисабына Yсе. Татар теленде яна CYзлер ясауда ин актив юл - кушым-чалау ысулы. Яна беремлеклер шулай ук CYзлер кушылу, CYзтезменен кушма CYзге кYЧYе нигезенде де барлыкка килелер.
Татар теленен яна CYз ясый торган чаралары, анын грамматик формантлары кебек, бик тот-рыклылар. Хезерге татар телене xас CYз ясау чаралары hем ысуллары борынгы татар теле исте-леклеренде де сакланып калган [б, б.204]. Татар теленен CYз ясау чараларын eйренYге багыш-ланган xезметлерде аерып кYрсетелген продук-тив кушымчалар ярдеменде ясалган CYзлер XX гасырнын беренче яртысы татарча-русча CYзлек-леренде де бик ^п, аларнын белдерген мегънелере бYгенге кєндєгєдєн аерылмый диярлек.
XX гасырнын беренче яртысы - ^емгыять-теге кискен Yзгерешлер, фен-теxниканын алга китYе, xy^abœ итY формаларынын камиллешYе, едебият-сенгатьнен Yсеше h.б. белен xарактер-лана торган чор. Бу Yзгерешлерге бейле ревеште туган яна тєшєнчєлєрнє атау ^тьм^ы барлыкка
килэ, телдэ булган байлык кына бу ихтыя^ларны канэгатьлэндерэ алмый, яна сYзл0р зарурлыгы туа h0M телнен барлык мемкинлеклэре эшкэ ^и-гелэ. Ин беренче чиратта CY3 ясагыч кушымчалар ярдэмендэ фэн-техника, халык ху^алыгына караган атамалар, ягъни исем CY3 теркеменэ караган берэмлеклэр барлыкка килэ. Яна сYзлэр ясауда тYбэндэге кушымчалар актив файдала-ныла: -гыч/-геч (-кыч/-кеч): агызгыч — пипетка; арындыргыч — сортивовка; эйлэндергеч — двигатель; бастыргыч — пресс; бвркегеч — пульверизатор; щиллэткеч — опохало, веер, вентилятор; йврткеч — привод, аклагыч — оправдательный документ; белдергеч — руководство, по которому узнается дело, по которому делается дело; кучергеч — пропись, копия, образчик ^б.; -ма/-мэ: борма — поворот, зигзаг, винт, спираль; бвгелмэ — загиб; йвклэнмэ — обязательство, повинность; казылма — выбоина, яма на дороге, ^б.; -ыш/-еш: агыш — течение времени; барыш — ход, течение, направление; кучеш — переход, бвгеш — складка одежды, платья; гэудэлэнеш — выражение; йогыш —зараза, инфекция; казаныш — успех; куелыш — постановка); кутэрелеш — восстание (кырылыш — бойня, избиение; сузылыш — пространство; сыйдырыш — емкость; чиртеш — щелчок hA; -лык/-лек: щиткелек — достаточность; тврлек — части речи в грамматике; буяучылык — ремесло маляра hA Сыйфат ясауда тYбэндэге кушымчалар актив: -лы/-ле hэм ана капма каршы мэгънэле -сыз/-сез кушымчасы: катмарлы — махровый (о цветке); кучемсез — стационарный; табышлы — прибыльный; табышсыз — бесприбыльный ^б.; -малы/-мэле: асылмалы — висячий; буленмэле — делимый, способный делиться; улчэнмэле — весомый, соизмеримый hA; -чан/-чэн: ачучан — вспыльчивый, сердитый; даучан — сутяга, спорщик; сагышчан — задумчивый; сыйчан — гостеприимный hA Фи-гыль ясалышына килгэндэ, бу чорда да хэзерге татар теленен актив кушымчалары hэм хэзерге кендэ бик Yк продуктив булмаган кушымчалар белэн ясалган йезлэрчэ фигыльлэр теркэлгэн: -лан/-лэн: ачулану, щимешлэну, икелэну, йврэк-лэну hA; -ылда/-елдэ hэм -да/-дэ: бызылдау, жуылдау, какылдау, лыбырдау ^б.; -сын/-сен: азсыну, кимсену, тарсыну, юксыну, ятсыну ^б.
СYзлеклэрдэ теркэлгэн кушма сYзлэр ара-сында исемнэр шулай ук зур ^пчелекне тэшкил итэ, исем + исем тибы аеруча еш ^зэтелэ, мон-дый тезмэлэр беренче hэм икенче тер изафэгэ нигезлэнеп ясалганнар. Мэсэлэн, беренче твр изафэ буенча барлыкка килгэн берэмлеклэр: алкушымча — приставка (грам.); ата каптырма — крючок в петле; баба тел — праязык; комкорсак — пескарь; квнузэк — злободневный; су борчасы —
дафния; ташбаш - головач, бычок, пескарь; твббаш — комел; тугэрэк кыегы — сектор (круга) h.б.
Икенче тер изафэлэрде бейлеYче чара -ы тартым кушымчасы hем CYз тертибе: аю балыгы
— тюлень; дицгез мэчесе — котик; дицгез вермэсе
— тайфун; щир щенеслэре — горные породы; щир кумере — каменный уголь; кием калыбы — манекен; очкылык улэне — икотник; су сыеры — буйвол; суган гвле — нарцисс; фил балыгы — кит h.б. Исем + исем тибы белен ясалган кушма CYзлер арасында биология, ботаника, зоология фенне-рене караган терминнар бик ^п булуы ^зетеле.
сыйфат + исем тибындагы кушма CYзлер татар теленде ^п TYгел, мондый тєзєлєштєгє кушма CYзлер нигезлер кушылу юлы белен ty-гел, е ирекле CYзтезменен кушма CYзге кYЧY юлы белен барлыкка килгеннер, шунлыктан елеге CYзлернен ясалыш алымын билгелеY шактый кыен. Алар арасында да терминнар зур урын алып торалар. Меселен, ала милэушэ — анютины глазки; алгышарт — предпосылка; щэенке поч-мак — тупой угол; щирле тел — диалект, наречие; кызылтамыр — кузмичева трава; сасы бака — жаба; твче авыруы — саxарная болезнь; убырлы карт — колдун; урэ кыр — катет h.б. Мисаллардан ^ренгенче, шактый унышлы терминнар гамелде булган, аларнын ^бесе xезерге телде де кулла-ныла. Арада белдерген мегънелере бераз аерыл-ганнары да бар: гвберле бака — лягушка лексе-масы xезер бакаларнын бер тєрєн атаучы жаба CYзене туры киле; куш щэя, куш тырнак икесе де бер мегънене белдерген, лекин бу терминна-рынын куштырнак дигене активлашып киткен. Хезерге вакытта ярымкалька hем алынма CYЗ белен белдереле торган агглютинатив теллэр, потенциал кебек тєшєнчєлєрнє узган гасыр урталарындагы кебек ялганмалы теллэр, яшерен квч диген терминнар белен атау xезерге татар теле єчєн де бик кулай булыр йде.
Телнен телесе кайсы чордагы Yсешен CYЗлек составындагы Yзгерешлер, лексик беремлеклер-нен саны артy-кимY гене билгелеми. СYЗлернен мегънелере кинею яки конкретлашуына бейле Yзгерешлер де телнен баюына hем камилле-шYене китере. Щемгыятьте туган яналыклар hер-вакытта да яна CYЗлер ясауны талеп итми. Телде монарчы яшеген CYЗлернен мегъне эчтелеклерен YЗгертY юлы белен де яна тєшєнчєлєрнє атарлык беремлеклер барлыкка килерге мемкин. Бу — табигый hем телнен зур эчке мемкинлеклерен кYрсетYче факт. ^ренекле тел галиме Ш.Рама-занов CYЗлере белен ейткенде, "тел бит яна те-шенчелер ечен hервакыт яна CYЗлер ясап тор-мый. Монын hервакыт киреге де булмый. Тел xезинесендеге езер CYЗлер белен файдаланырга
туры киле. Кайбер CYЗлерге яна мегъне салына, кайберлеренен мегъне TYгереге тарайтыла, е кайберлеренен кулланылыш сферасы, мегъне TYгереге кинееп ките" [7, б.92].
Яца CYЗлер барлыкка ккту яна кYренеш, те-шенчелер, теxника hем медениятнен, кешелек белемнеренен артуы hем кинеюе белен аерылгы-сыз бейленеште булса да, барлыкка килген hем кулланылыштан чыккан беремлеклер саны, алда ейтелген себеплер аркасында мегънелерен Yз-герткен лексемалар ^ирлегенде алай ук куп TYгел. Еш кына бер мегънеле CYЗ, яна мегънелер белен тулыланып, полисемантик CYЗге ейлене. Лекси-канын камиллешуе CYЗлек байлыгынын сан ягын-нан артуына гына кайтып калмый, лексиканын сыйфат ягыннан YCYe де зур еhемиятке ия [2, с.41-52]. Элеге кадер гамелде булган CYЗлернeн мегънелере арту телнен сыйфаты YCYeн курсете.
Татар теленде кYптеннен кулланыла торган CYЗлернeн яна мегънелере кенделек тормышта-гы, ^емгыятьтеге Yзгерeшлерге hем фен-тexни-канын алга китYeне бейле ревеште Yсeп чыга. Мондый мегънелерне икеге бYлeп карау унайлы: 1) кен^рештеге hем ^емгыятьтеге Yзгерeш-лерге бейленген мегъне Yзгерeшлерe; 2) гадети CYЗлернe терминлаштыру нети^есенде туган естеме мегънелер.
Меселен TYбендегe CYЗлерге элек булган мегънелере янына яна мегънелер естелген (яна мегънелер курсив белен биреле): баскыч —
1) лестница; ступень, ступенька, трап; подножка, стремянка; 2) давило; беят — 1) подxомyтник, xо-мутина; 2) спасательный пробковый круг; ^л0-г0 — 1) тень, сень; 2) зонтик; япкыч — покрывало; покрышка; ярлык — 1) ярлык; 2) квитанция, расписка, письменный пропуск; 3) указ, царская грамота, диплом h.б.
Узган гасыр башында (аеруча 1913 елгы CYЗлeк материалы буенча караганда) бер теркем CYЗлернeн xезeргe телде сакланмаган мегънелере де теркелген. Меселен, ачык хат — открытое письмо, открытка мегънелереннен xезeр исе открытка диген предметны бeлдeрY ечен рус CYзe Yзe кулланыла башлаган. Эрем — репейник дип теркелген CYЗ xезeргe телде эрекмэн, тигэнэк диген Yсeмлeклернe белдере, е эрем - полынь дип тер^еме ителе, бу CYЗ революцияден сон ук бугенге телге якын мегънеде конкретлаша башлаган була: полынь, чернобыльник, нехворощь, эстрагон (даладагы). Эрл0н — кроликъ дип теркелген, бу CYЗнeн мегънесе де гасыр ур-таларына конкретлаша тешкен: эрлэн - хомяк дип аталган кимeрYчe xайванны белдере башлаган, е кролик — йорт куянын анлата h.б. Яш0рм0к — куз яшьленмек — прослезиться, юн0лм0к — исправляться, поправиться мегънелере сакланмаган h. б.
Татар халкы тормышындагы аерым гореф-гадэтлэр белэн бэйле кайбер сYзлэр дэ беренчел мэгънэлэре югалып, башка тешенчэ-^ренеш-лэрне атау ечен йери башлаганнар: билэм -гуляние молодежи, э узган гасыр уртасында бездельное хождение; билэмче - непосед, э сонга таба праздношатающийся, подворник, подвор-ница дигэнне анлаткан. Сыйрат купере - 1) радуга; 2) мост, проведенный по верованию мусульман над адом (мифический); причем он воображается тоньше волоска, острее сабли мэгънэлэренен икенчесе генэ калган, э беренче мэгънэсен салават купере сYзтезмэсе белдерэ, анын да беренчел мэгънэсе благословенный мост дигэнгэ туры килэ икэн. СYзлек материалыннан анлашылганча, кендэш - при многоженстве каждая жена по отношению к другой являеется кендэш; причем муж уделяет каждой жене известный день недели. Отсюда: кендэш = соучастница в использовании дней дигэнне анлаткан, э 1950 елгы сYзлектэ бу сYз искергэн тамгасы белэн, соперник, соперница дип теркэлгэн ^б.
Татар теле лексикасына рус теленен йогын-тысы терлечэ чагылыш таба. Рус hэм Европа теллэреннэн алынмалар кабул шу белэн бер-рэттэн, рус сYзлэрен hэм сYзтезмэлэрен татар те-ленэ калькалаштыру юлы белэн ^черэ торган местэкыйль система да барлыкка килэ. Бу очракта алынма сYзлэр морфемага морфема туры килерлек итеп тэр^емэ ителэ hэм татар теле материалында рус сYзлэренен морфологик кучермэлэре туа. Калькалаштырганда, чит сYзнен морфологик тезелеше hэм мотивировкасы кабул ителэ: эрчегеч
- очиститель; эчелэткеч - окислитель; усемлек-лэр деньясы - растительный мир, эндэш билгесе
- восклицательный знак, эш кече - рабочая сила, кызыл мал - красный товар, мануфактура, урэ сызык - вертикальная линия, теньяк балкышы -северное сияние, аеклык - трезвость; ишетелеш -слышимость; куптэнгелек - давность, белдермэ -извещение, уведомление, заявка, донесение, повестка, объявление, публикация, сообщение; иреш-термэ - донесение кб.
Нигезлэрне кушу юлы белэн кушма каль-калар барлыкка килергэ мемкин. Бу вакытта рус телендэге кушма сYз Yрнэгендэ ике тамыр (ни-гез) кушыла: аккойрык (кош) - белохвост; аккуз (кош) - белоглазка; акмуен (кош) - бело-шейка; акмыек (бот.) - белоус; алтерэн - предплужник; алтыкенлек - шестидневка; алты-почмак - шестиугольник; аюколак (бот.) - медвежье ухо; балашар - медоед (птица); балимэр
- медосос (птица); башваткыч - головоломка, шарада; безкойрык - шилохвост (птица); бер-буын - одночлен (мат.); бе^экашар - насекомоядный; ескорма - надстройка; ескуйма - над-
ставка; ечаяк - треножник; сусалмалы - водоналивной; укъяфрак - стрелолист (бот.); уза-гым, узагыш - самотек; узидарэ - самоуправление; эшбашкаручы - делопроизводитель ^б. Кушма калькалар ^брэк зоология, биология фэннэренэ караган терминнар арасында ^п очрый; алар шактый унышлы ясалганнар, зур кYпчелеге хэзер дэ гамэлдэ, кайберлэре тезе-лешлэре ягыннан аз гына Yзгэрешлэр кичереп, телдэ кулланылуларын дэвам итэлэр. Мэсэлэн, азыктамыр - корнеплоды, употребляемые в пищу хэзерге телдэ тамыразык; борынмегез - носорог тYгел, э мегезборын h.б. Бу сYзлэрдэ нигез-лэрне нэкъ рус телендэге тэртиптэ урнаштыру татар теле ечен бик ук ящырашлы тYгел.
Диалектлар белэн сейлэшлэр эдэби телнен лексикасын YстерYДэ ышанычлы чара булып тора. Эдэби телнен лексикасын баетуда диалек-таль сYзлэрне файдалану тел Yсешен анлы рэвештэ кейлэYгэ керэ [6, б.207]. КYренекле тел галиме М.З.Зэкиев тэ эдэби телне баетуда диа-лектларнын ин эhэмиятле чыганак булуларын ассызыклый [1, с.25].
Щэмгыять тезелешендэге революцион YЗГЭ-решлэрнен телгэ ясаган ^итди тээсире халыкнын территориаль hэм социаль пространствода ^че-нYлэре hэм аралаша башлаулары белэн дэ бэй-лэнгэн. Терле и^тимагый hэм ^ирле диалект вэкиллэре яна тел шартларына килеп элэгэ, алар-нын сейлэме чит сейлэм йогынтысын кичерэ hэм Yзлэре дэ башкаларнын сейлэменэ тээсир итэ. Мондый тердэге процесслар телнен терле яшэеш формаларынын чиклэре "йомшаруга" ки-терэ. Аерым алганда, 1917 елгы hэм аннан сонгы вакыйгалар телнен халыкчан юнэлештэ YCYен тизлэтэлэр. Бер яктан, зыялы сейлэмнен китапча формалары юкка чыга. Икенче яктан - "дерес" (эдэби) сейлэмнен тYбэнге чиклэре кендэлек аралашу теле белэн кушылып китэ [5, с.152].
Эдэби теллэрнен халыкка якынаюын, эдэби тел нормаларынын халыкка якын нигезлэрдэ корылуын лексикада диалекталь CYЗлэрнен уры-ны да билгели. Илдэ барган революцион Yзгэ-решлэр эдэби телдэ кайбер ^ирле сейлэм эле-ментлары кулланыла башлауга юл ача. Халыкчан тел формалашкан чорда, эдэби теллэргэ телнен эчке CYЗ ясалышы hэм тышкы алынмалар нэти-^эсендэ барлыкка килгэн CYЗлэр белэн бергэ, ^ирле халыкнын кенкYрешен, гадэтлэрен, hе-нэр-кэсеп Yзенчэлеклэрен чагылдырган бай диалекталь лексика да Yтеп керэ.
XX гасырнын беренче яртысында чыккан татарча-русча CYЗлеклэрдэге лексик байлыкны барлап, тикшереп чыгу шуны ^рсэтте: бу чор CYЗлеклэрендэ диалекталь CYЗлэр шактый кYп теркэлгэн hэм алар арасында лексик диалек-
тизмнар естенлек итэ: бадиян, щамаяк, кэнди, кагыт, кэлщемэ, котырчык, мэмэч, пацгы, инче, кач, келэу, куркылык, бабачы, щайдак, иранай, иркэк, кортка, сэвэлэй ^б шундый тормыш кен^решнен терле елкэлэренэ караган CYЗлэр CYЗлеклэрдэ урын алган. Аларнын кайберлэре эдэби телгэ кереп киткэн. СYЗлеклэргэ теркэлгэн аерым CYЗлэрне карап YTY кызыклы булыр: келенкэй - жеребеночек, минзэлэ сейлэшендэ келецкэй дилэр; жумба - налим сYзе сейлэш-лэрдэ терле тердэге балыкларны атый: казан арты-балтач, казан арты-этнэ сейлэшендэ щэен балыгы (сом), Мамадыш якларында чуртан балыгын белдерэ; эргэзинбай - подснежник чистай, хвалын сейлэшлэрендэ "кар чэчэге" дигэн мэгънэдэ йери ^б. Кураз - этэч CYзе диа-лектларда "сугыш этэче, сугышчан, усал этэч"не белдерэ, ул терек телендэ дэ "хорус" вари-антында сакланып калган.
СYЗлеклэрдэ урын алган лексик диалектизм-нар арасында семантик дип аталган тере дэ кYЗэтелэ. Бу очракта CYЗ гомумхалык телендэге мэгънэсеннэн аерыла, аларны диалекталь омони-миягэ дэ кертеп карыйлар. Язылышы белэн эдэби телдэге CYЗгэ туры килгэн, эмма башка мэгънэ белдерэ торган CYЗлэргэ TYбэндэге берэмлеклэрне мисал итеп китерергэ була: атлама - 1) скоба,
2) стропила, беренче мэгънэсе татар эдэби телендэ дэ кулланыла, '^бэ кыегы" мэгънэсе Алабуга районында яшэYчелэр теленэ хас; ^эйлэу CYзе хэзерге татар эдэби телендэ тер-леклэрне авылдан читтэ, яшеллек мул булган урында яшэтY ечен махсус корылган ферманы белдерэ. СYЗлеклэрдэге "блюдо, поднос, тарелка" мэгънэлэре казан арты-керэшен сейлэшлэрендэ очрый; ^илле CYзе хэзерге телдэ ^ил исеп торган, ^ил кечле булган дигэнне анлата, татарча-русча CYЗлектэге "хороший" (хороший человек) мэгъ-нэсе диалектларда да очрый, мэсэлэн, Сарман, Зэй якларында "бик яхшы, ^итез" дигэнне анлата; хэзерге татар телендэ билгеле бер хекумэте булган дэYлэт, туып Yскэн ^ир-ватан тешенчэсен бирYче ил CYзе "село" мэгънэсендэ анлатмалы CYЗлектэ дэ диалекталь CYЗ дип бирелэ h.б.
Диалекталь CYЗлэр арасында эдэби форма-лардан аваз составы белэн генэ аерылып торган берэмлеклэр дэ бар. Аларны фонетик диалек-тизмнар дип атыйлар. Мондый CYЗлэр эдэби тел CYЗлэреннэн сузыклар hэм тартыклар елкэсен-дэге Yзгэрешлэр белэн аерылып торалар. Мэсэ-лэн, й-лэштеру (эдэби телдэге [^] авазы уры-нына [й] эйтY, язу): йеб, йебэрмэк, йебетмэк (1913, б.204), йебшек, йеде, йелек, йемеш, йепсэ ^б.; ^-лэштеру (эдэби телдэге [й] авазы уры-нына [^] авазы эйтY, язу): щавым, щагымлы, щак, щацгыр, щар, щара, щарма h.б. Калган
аваз чиратлашулары закончалыклы тесте TYгeл, бер-ике CYЗдe гене очрый. ТYбeндeгe CYЗлeрнe де ^ирле сейлешлерде кайбер аваз Yзгeрeшлeрeнe дучар булганнар диярге була: азбар, едеби телде абзар — метатеза ^ренеше; асат — ансат CY-зенде диэреза кYрeнeшe (тартык авазнын тешеп калуы) кYзeтeлe; борам, рус теленде паром; искэу, едеби телде иснэу; кауга, едеби телде гауга, к ~ г чиратлашуы диалекталь heм едеби CYЗлeр арасында шактый ^п CYЗлeрдe очрый; каулау — куалау CYзeнeн диалекталь варианты — шулай ук метатеза ^ренеше диярге була; кач — хач (крест) CYзeн белдере, x ~ к чиратлашулары да кYп кене диалекталь CYЗлeрдe очрый; лакша -лапша CYзeнeн фонетик Yзгeргeн ревеше h.б.
XX гасырнын беренче яртысында басылган татарча-русча CYЗлeклeр буенча татар теле лексикасынын Yз ресурслары нигезенде Yсeшeн ^зе-теп чыгу TYбeндeгe нети^елерне ясарга мемкин-лек бирде.
1. СYЗлeклeргe теркелген мисаллар XX гасырнын беренче яртысында телнен Yз CYЗлeрeннeн терле юллар белен яна CYЗлeр, аерым алганда терле феннерге караган атамаларнын кYплeп ясалуын курсете. Телнен Yз мемкинлеклереннен файдала-нып ясалган CYЗлeрнeн зур елеше xeзeргe татар теленде де актив кулланыла. Татар CYЗлeрeннeн кушымчалар ярдеменде де, синтаксик юл белен де яна CYЗлeр ^п ясалган. Болар барысы да татар теленен CYЗ ясау чаралары heм ысуллары барлык чорларда да актив булуын исбатлый.
2. СYЗлeрдeгe терле мегънелер, мегъне тес-мерлере барлыкка килу ^емгыятьте барган heр-терле Yзгeрeшлeр белен тыгыз бейленген. СYЗ-леклерде мондый мисалларны да ^плеп ^зе-терге мемкин. Бу вакытта аерым CYЗлeрнeн конк-рет мегънесе гомумилешкен, абстракт xарактeр алган; е кайберлере Yзлeрeнeн беренчел мегъне-лерен югалтып, яна мегънелерде теркелеп кал-ганнар; бер теркем CYЗлeр мегънелере кинею не-ти^есенде термин буларак кулланыла башла-ганнар. Шул ревешче, CYЗлeрдeгe семантик Yзгe-решлер телнен лексик составында сизелерлек эз калдырган.
3. XX гасырнын беренче яртысында басылган CYЗлeклeрдe калькалаштыру юлы белен ясалган беремлеклер де ^п теркелген. Бу лексемалар ан-лы ревеште, едеби телдеге язма и^ат процессын-да, бигрек те терле феннерне татарчалаштырган-да, тер^еме нети^есенде барлыкка килгеннер. Гасыр башында мондый CYЗлeр артык ^п TYгeл, е 3G-4G нчы еллар лексикасында калькалар аеру-ча ^п кYзeтeлe. Бу — революцияден сон татар теленен xалыкчан нигезлерде Yсeргe омтылуын делилли. Телнен лексикасын бу юл белен YCTe-PYнeн унай ягы шул була: калькалаштыру юлы
татар теленен Yз CYЗ ясау чараларын актив-лаштырырга ярдем ите.
4. XX гасырнын беренче яртысындагы татар едеби теленде диалекталь лексика да шактый урын тоткан. Диалектизмнар арасында предметны, куренешлерне бeлдeрYчe CYЗлeр аеруча кYп. Шулай ук терле сыйфатлау CYЗлeрe, фигыльлер де шактый. Диалекталь CYЗлeрнeн кулеме буенча фикер йерткенде, 1913 елгы CYЗлeктe алар азрак, е революцияден сон денья курген (1927, 1931) суз-леклерде ^ирле сейлем беремлеклере ешрак очрый. Бу революция теэсиренде едеби теллернен xалыкчанлашyы белен анлатылырга мемкин. 195G елгы CYЗлeктe исе диалекталь элементларнын ки-ми башлавы кYзeтeлe. CYЗлeклeрдe урын алган диалекталь беремлеклер кубрек урта диалект сей-лешлерене карый. Алар арасында саф лексик диалектизмнар кубрек, шулай ук кайбер ^ирле фонетик Yзeнчeлeклeр де урын алган, аларнын ку-бесе ^-лештеру heм й-лeштeрY куренешене карый, шулай ук башка аваз чиратлашулары да, аваз узгерешлере де кузетеле. Семантик диалектизмнар да очрый, морфологик диалектизмнарны юк диярге мемкин. Сузлеклердеге лексик материал-ны тикшеру барышында сузлеклерге диалекталь сузлерне теркеунен де кайбер себеплерен ачык-ларга мемкин булды: беренчеден, бу ^ирле сейлем сузлерен активлаштыру, едеби телне баету телеге белен эшленген; икенчеден, сузлеклерден терле диалект heм сейлеш векиллеренен куллану иxтималы кузде тотылган; сузлеклер тезелген чорда едеби тел heм диалектлар чиге билгеленеп бетмеген булган; авторларнын билгеле бер диалект, сейлеш векиле булу легатьлекке сузлер сай-лаганда шулай ук теэсир иткен булырга мемкин; сузлеклер тезелген чорда маxсyс эшкертелген ле-гатьлек булмау себепле, сузлек тезучелер сузлер-не xалык арасына чыгып, xалыкнын жанлы сей-леменнен туплаганнар; сузлеклерге диалекталь сузлерне теркеу авторларнын едеби телне начар белулерен курсетми, ченки купчелек диалекталь элементлар янында аларнын едеби телдеге си-нонимнары бирелген яки шуларга ^иберелген; бу эште татар вакытлы матбугаты усу де уз елешен керткен: алар едеби телге терле диалекталь, гади сейлем сузлере утеп керуге юл ачкан.
Татар теле тарихында XX гасырнын беренче яртысы бары тик билгеле бер дэрэ^эдэ генэ шартлы "чик"не тэшкил итэ, ул тарихи яктан ачыграк ^ренеп тора. 1900-1950 нче еллар -Россия тарихында эhэмиятле этап, зур и^тима-гый-икътисадый Yзгэрешлэр дэвере, халык ху^а-лыгын Yзгэртеп кору вакыты. Икътисадый hэм и^тимагый процессларга китерYче сэяси вакый-галар бу чорда ^п санлы hэм кин колачлы. Эдэби телнен CYЗлек составында барган Yзгэрешлэр элеге ^ренешлэрне ачык чагылдыра.
Кешелек тарихында беренче социалистик дэYлэт барлыкка килY hэм Yсэ башлау татар теле лексикасынын да алга таба кызу темплар белэн янару hэм YЗгэрYенэ сэбэп була. Яна матди, и^тимагый hэм рухи тормыш шартларында татар теленен CYЗлек составы да ^згэ кYренеп Yсэ башлый. Анын CYЗлек байлыгы, тормышнын терле елкэлэрендэ барган яна ^ренешлэр кебек Yк, сизелерлек арта: и^тимагый-сэяси, икътисадый, фэнни, техник hэм кен^рештэге яна ^ре-нешлэр яна атамалар талэп итэ. Татар теле лексикасынын бу чордагы Yсешен билгели тор-ган теп тенденция - гамэлдэ булган барлык лексик чараларны, нинди чыганактан булуларына карамастан, берлэштерYДЭн гыйбарэт. Татарча-русча CYЗлеклэрдэ бу тенденция нэти^элэре аеруча ачык hэм тулы чагылыш таба.
1. Закиев М.З. Некоторые вопросы развития татарского литературного языка // Вопросы татарского языкознания. Казань, 1965.
2. Будагов Р.А. Проблемы развития языка. М.-Л., 1965.
3. Валгина Н.С. Активные процессы в современном русском языке. М., 2001.
4. Шмелев Д.Н. О некоторых тенденциях развития современной русской лексики // Развитие лексики современного русского языка. М., 1965.
5. Мечковская Н.Б. Социальная лингвистика. М., 1996.
6. Татар грамматикасы: 0ч томда. М., Казан, 1998. Т.1.
7. Рамазанов Ш. Совет чорында татар эдэби теленен усеше (Татарстаннын 25 еллыгына багышлана) // Совет эдэбияты. 1945. №6. Б.87-97.
INNER RESOURCES OF THE TATAR LEXICON DEVELOPMENT
R.S.Nurmukhametova
The article deals with the investigation of the Tatar literary language vocabulary in the first part of the XX century. The internal reasons for it's development such as word-formation, meaning expansion of a word, loan translation, dialect usage are considered. Conclusions are proved by materials of Tatar-Russian dictionaries of the given period.
