CC BY
27CENTRAL ASIAN SCIENTIFIC EXPEDITION OF A. P. FEDCHENKO IN 1869 YEAR
The article discusses the research and results of the Turkestan scientific expedition of A. P. Fedchenko in 1869. A Russian scientist, biologist, geographer and traveler, researcher of Central Asia and the Pamirs. Being at the origins of a genuine scientific of the mountainous regions of Central Asia, the scientist, in fact, laid the foundation for a comprehensive study of certain regions of pre-revolutionary Tajikistan. Acquaintance with the legacy of A. P. Fedchenko reveals a wide range of scientific problems that interested him. Traveling through Central Asia (1868-1871), scientist collected material on the flora, fauna, geography and ethnography of the region. The results of the expedition were so significant that they attracted the attention of wide scientific and public circles.
Key words: Tsarism, conquest, colony, botanical, zoology, topography, geodesy, hydrography, Central Asia, Turkestan governor-general, Samarkand, Zeravshan volley.
ЭКСПЕДИТСИЯИ ИЛМИИ ОСИЁИМИЁНАИИ А. П. ФЕДЧЕНКО СОЛИ 1869
Дар макола тадкдкот ва натичадои экспедитсияи илмии Осиёи Миёнаи А.П. Федченко дар соли 1869 мавриди баррасй карор гирифтааст. Олими рус, биолог, чугрофиёдон ва сайёд, мудаккики Осиёи Миёна ва Помир. А. П. Федченко, ки дар огози тахкдкоти вокеии илмии нодиядои кудии Осиёи Миёна буд, ба омузиши пурраи нодиядои алодидаи Точикистони тоинкилобй замина гузошт.
Шиносой бо осори А. П. Федченко доираи васеи масоили илмиеро, ки таваччуди уро ба худ чалб кардаанд, ошкор мекунад. Олим дар сафари Осиёи Миёна (1868-1871) оид ба олами набототу дайвонот, чугрофия ва мардумшиносии ин минтака мавод чамъ кардааст. Нати-чадои экспедитсия чунон назаррас буданд, ки таваччуди доирадои васеи илмй ва чамъиятиро ба худ чалб карданд.
Калидвожа^о: уукумати мутлац, футууот, мустаъмира, ботаника, зоология, топография, геодезия, гидрография, Осиёи Миёна, Туркистон, Самарцанд, водии Зарафшон, Циззах, Помир, Тиёншон.
Сведения об авторе: Пирумшоев Мунир Хайдаршоевич - кандидат исторических наук, доцент кафедры всеобщей и отечественной истории факультета истории и международных отношений Российско-Таджикского (Славянского) университета (РТСУ) (Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail: [email protected]
About the author: Pirumshoev Munir Khaidarshoevich - Candidate of Common Historical Sciences, Associate Professor, Department of Russian History, Faculty of History and International Relations of the Russian-Tajik (Slavonic) University (RTSU) (Republic of Tajikistan, Dushanbe), Email: [email protected] 4-♦
УДК- 61+930.85
ТАЪСИС ВА РУШДИ АКАДЕМИЯИ ГУНДИ ШОПУР
ГУЛОМШОЕВ С., Институти таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Давраи Сосониён дар таърихи ташаккули фарданги халкиятдои ориёи-табор накши калон гузошта, Эронзамин ба маркази тамаддуни умумибашарй табдил гардид. Адди Сосониён яке аз даврадои рушди илмдои тиб, риёзиёт, нучум ва фалсафаю чугрофия ба шумор рафта, дар ташаккули он Академияи Гунди Шопур накши бузург бозид.
Гунди Шопур шадр ва ё урдугоди бузурги низомй буда, барои нигод доштани такрибан дафтод дазор нафар асирон бо супориши Шопур I (242-
272) ба чойи вaйpонaxои Ч,анто Шопyp («БоFxои зeбо») бо ëpии aсиpони pyмй сохта шyдaaст. Бyнëди он аз pyйи накшаи шaxpи Aнтиоx шaбexи тахтаи шaтpaнч ба хам пайваста анчом ëфтaaст. Ба Aкaдeмияи Гунди Шопyp фapзaнди aсосгyзоpи Сосониëн Apдaшep (кохини маъбади Aноxито) Шопypи I дap миëнaи aсpи III дap кисми чанубии xозиpaи Эpон асос гузошт. Шопypи I aмp кapд, ки баъди ба анчом paсидaни сохтмони он дap болои дapвозaи шaxp ин сyxaнxоpо: «Донишу xиpaд аз шaмшep зypтap аст» сабт намоянд [11, 584-585].
Мувофики бaъзe pивоëтxо Шопypи I бо дyxтapи импepaтоpи Рум -Aвpeлиaн (Aurelianus, 214 -275) xонaдоp шуда, ин pyмидyxтap xaмpоxи худ ду табиби юнониpо ба Гунди Шопyp овapд, ки таълимоти онхо бap пояи тибби Бу^от асос ëфтa буд [14].
Соли 529 импepaтоpи Византия Юстиниан (483-565) тамоми aкaдeмияxои амалкунандаи Aфинapо баст ва донишмандон ба Эpон омада, соли 271 мило-дй дap кaлaмpaви чанубии Эpон, дap наздикии шaxpи Хузистони мyосиp, Шопypи I шaxpepо бо номи Aкaдeмияи «Гунди Шопyp» таъсис дод. Ин мap-кази илмиpо дap адабжти тaъpиxй бо номхои: «Гyндишопyp», «Ганди-шaпyp», «Чyндишaпyp» ва «Ч,aндишaпyp» ном мeбapaнд. Aзбaски apaбxо бо чойи xapфи «г» гоxe xapфи «ч», гоxe xapфи «f» мeнaвисaнд, ин ду калимаи аввал шакли тaxpифшyдaи калимаи «Канди Шопyp» мeбошaнд. Калимаи «канд» аслан сyFдй буда, маънои «чой», «шaxp», «макон» ва «кишвap»-pо доpaд. Aкaдeмияи Канди Шопyp аслан маънои «Aкaдeмияи шaxpи Шопyp»-pо дошт [4, 229-262].
Бо дaстypи Шопypи I олимон aсapxои мaшxypи табибони Юнону X,индpо ба забони пахлавй (забони давлатии Сосониëн) тapчyмa мeкapдaнд. Вай хамчунин aмp кapдa буд, ки матнхои Aвaстоpо гиpд овapдa, мypaттaб намоянд. Дap давоми мавчудияти бeш аз 400-солаи давлати Сосондан Гунди Шопyp ба мapкaзи хакикии илму фapxaнг табдил ëфт. Табибон ба тоифаи махсуси ахли давлати Сосониëн мансуб буда, сaзовоpи xypмaтy эxтиpом буданд ва имтдазхои хос дошта, аз андозу xиpоч озод буданд [2, 120].
Aкaдeмияи Гунди Шопyp нахустин мapкaзи тиббии чахон аст, ки то aндозae дap он чо илми тиб аз тaъсиpи дин озод гашт ва заминаи махсуси муоличавй ва шуъбаи доpyсозй дошт. Раванди таълим аз кисмхои нaзapиявй ва амалй ибоpaт буда, то панч сол дap сypaт мeгиpифт. Дap бapномaи таъ-лимии табибон Faйp аз омузиши фанхои тиббй боз омузиши забону aдaбиëт, тaъpиx, илми нучум, санъати сухан, фалсафа ва Fanpa пeшбинй мeшyд. До-нишчyëн бо забонхои пахлавй ва юнонй ва сypиëнй тахсил мeкapдaнд. Са-вияи донишу малакаи донишчyëн бeвоситa дap сapи бистapи бeмоp санчида мeшyд.
Дap давлати Сосониëн ду гypyx табибон - табибони чисм ва табибони pyx амал мeкapдaнд. Якум бeмоpонpо бо ëpии доpyю тeFи чappоxй ва дуюм (табибони pyxшинос - тимсоли псиxотepaпeвтони xозиpa) бо ëpии сexpи сухан, мapосимy дуохонй ва соиpи воситахои тaъсиp ба pyxи бeмоp муолича мeкapдaнд.
Ба Донишгохи тиббй факат чaвононe пaзиpyфтa мeшyдaнд, ки хафт чузъи мyxиммтapини илмpо (сахву нахв, хандаса, хисоб, нучум, диaлeктикa, илми маонй ва бaëн, мусикй) омухта, дap ин сохахо дониши кофй дошта бошанд.
Хусусияти фавкулодаи низоми таълими табибони ояндаи Гунди Шопyp хамин буд, ки дap онхо дap бapобapи тибби Эpони кадим, тибби хинду apaб ва юнонию pимй низ мeомyxтaнд [7,120].
Мувофики талаботи Гунди Шопyp табиб бояд сохти узвхои одaмpо нaFз донад, вaзифaxояшpо ба хубй ичpо кунад, китоби бисëp хонад, дap боpaи гиëxxои шифобахш дониши xaмaтapaфa дошта бошад, асбоби чappоxиpо ис-тифода кapдa тавонад, дap мaвpиди зapypй ба aëдaти бeмоpон xозиp шавад, дунболи сapвaтy давлат нагашта, аз pyйи мexpy шафкат ва rn^^pñ бeмо-pонpо муоличаю ^pad^H намуда, вазифаи xyдpо садокатмандона ичpо кунад ва нисбат ба бeмоpон мexpyбонy пypтокaт бошад [7, 94].
Донишгохи тиббии Гунди Шопyp дap дaвpaи Сосониëн аз нахустин мap-казхои таълимиву тиббии чахон ба шyмоp мepaвaд, ки дap бapобapи табобати мapизон, инчунин тaбибонpо низ омода мeкapд ва дap назди ин бeмоpистонxо нахустин доpyxонaxо ба вучуд омаданд [7, 74].
Aкaдeмияи Гунди Шопyp дap замони Хyсpaви I (531-579), ки бо номи Хyсpaви Aнyшepвон мaъpyф аст, ба мapкaзи илмхо табдил ëфтa, дap он чо табибони эpонй, хиндй, юнонй ва сypиягй аз тaчpибaи xaмдигap вaсeъ истифода мeбypдaнд.
Хyсpaви I ба донишмандони юнонй ва магехдани сypиягй, ки аз таъкиби импepияи Византия фиpоpй буданд, панох дод. Дap навбати худ, шох ба фиpоpиëн сyпоpиш дода буд, ки ба тapчyмaи матнхои тиббй аз забонхои юнонию сypëнй ба забони пахлавй (поpсии миëнa) мaшFyл шаванд [8, 96].
Дap замони Хyсpaви I ва Бyзypгмexp бисëp донишмандон сapфи нaзap аз акидахои динй, нажодй ва забон дap Aкaдeмияи Гунди Шопyp фаъолият намуда, ба маъхазхои гуногуни илмй таваччухи зиëдe доштанд. Намунаи бapчaстaи он кушиши Хyсpaви I бapои аз хиндухо гиpифтaни китоби махфии онхо «Па^тан^а» («Ч,овидон xиpaд») мeбошaд, ки то имpyз бо номи «Калила ва Димна» бокй мондааст. У бapои ин коpи мухим донишманди мaшxyp Бapзyйpо пинхонй ба Х,индустон фиpистод.
Бapзyй бо шapофaти исгеъдоди баланди дипломатии худ ин aсappо пайдо намуда, нусхаи онpо ба Aкaдeмияи Гунди Шопyp овapд. Дap он чо «Калила ва Димна^о ба пахлавй ва забонхои дигap тapчyмa кapдa, aсpоpи тибби Х,инди кадим дас^ам олимони кишвapxои Ш^ку Fapб гapдид [13, 177].
Донишгохи Гунди Шопyp бeш аз 300 сол фаъолият намуда, дap омузиши тиб ва нучум ахаммияти калон дошт ва табибони он ба таълим, тapчyмaи aсapxо ва тapтиб додани мачмуахои комусй мaшFyл буданд.
Дap Aкaдeмияи Гунди Шопyp панч xaзоp нaфap донишчyëн тахсил доштанд, ки ба тapбияи онхо панчсад нaфap устодон (омyзгоpон) мaшFyл буда, дap назди он китобхонаи калон мавчуд будааст.
Донишгох доpои китобхонаи бyзypг буд, ки 259 бино дошта, мавод ба забонхои пахлавй (аз забонхои юнонию хиндй, ба монанди «Калила ва
Димна» таpчyма шyда бyданд), юнонй ва санскрит иборат бyданд. Ч,олиби таваччух аст, ки сартабиби дармонгох (клиника) дар як вакт вазифаи раиси донишгохро низ ичро мекард.
Ба ин мансаб мyтаxассиси донишмандy ботачриба Баxтишо таъйин гар-дид. Лкадемияи Гунди Шопур хамчун маркази ташкили бисëp чамъомадхои олимон интиxоб гардид. Масалан, бо амри Хyсpави I Лнyшеpвон хануз соли 561 дар Гунди Шопур аввалин хамоиши олимони тибби донишгоххои кариб хамаи давлатхои мутараккй даъват шуда, он ба инкишофи минбаъдаи илми тиб мусоидат намуд [3,60]. Дар хайати Гунди Шопур Fайp аз донишкадаи асосии тиббй шуъбахои дигар - файласуфу pиëзидонон, адибу муначчимон ва мyтаxассисони дигари сохаи илмхои гуманитарй фаъолият мекарданд.
Дар замони хукмронии шохони Cосонй табибон муваффакиятхои калонро сохиб шуданд. Лз чониби табибони Гунди Шопур ба таври пурра омyxтани кисми тиббии китоби «Лвасто» ба рох монда шуда буд. Онхо бемории сирояткунанда, рухй ва маризхои дигарро, ки дар тибби «Лвасто» зикр ëфтаанд, табобат мекарданд [3,66].
Хизмати калони шохони ^сонй ва мyтаxассисони тибби форс-точик дар он аст, ки онхо тибби «Лвасто»-ро бо илми тибби юнонй, хинд, тибетй муто-бик намуда, онро аз махдудияти чандинасраи динй озод карда, зина ба зина баланд бардоштанд. Дар сохаи тиб усулхои навтарини муолича кашф ва тавсия кардаанд, ки назар ба усулхои мактабхои тиббии юнонию хинд самараноктар буданд. ^тироъ ва истифодаи дорухо ривоч ëфта, истифодаи васеи омеxтахои тилло, нукра, мис, охан ва xлоpy сулфат оFоз гардид. Махз аз ин давра масъалахои мухофизати модару кудак, гигиенаи шаxсй ва чамъиятй, масъалахои одобу аxлоки тиббй матрах гардид [6, 4-12].
Дар ахди Cосониëн бо ëpии табибон таълимоти Лвасто доир ба никох ва бушди оила боз хам инкишоф ëфта, мачмyаи маxсyси конунхо интишор гардиданд, чанд фасли он ба масъалаи никох ва оила баxшида шуда буданд. Ин конунхо манфиати модар ва кудакро хифз мекарданд. Никохи байни xешовандони наздик манъ шуда, дyxтаpони 14-сола ва писарони 16-18 сола ба балоFатpасида дониста мешуданд. Никох факат дар сурате имконпазир дониста мешуд, ки агар шавхару хамсар хамдигарро аз руйи мехру мухаббат интиxоб карда бошанд. Лмалияи муохидаи никох дар хузури камаш панч шохид пеш аз заношyйй тартиб дода шуда ба он муохида домоду аpyс ва шохидон имзо мегузоштанду мухр мемонданд. Мувофики муохидаи никох шавхар ва зан хардуяшон баробархукук дониста мешуданд ва касе, ки агар xиëнат мекард, хатман чарима месупорид [8, 178-195].
^лхои сиюми асри XX чупоне бо номи Чураалй - сокини дехаи Хайр-обод, аз кухи MyFи каламрави нохияи хозираи Лйнии Точикистон хуччатхои чолиби сyFдиëни кадимро пайдо кард, ки дар байни онхо муохидаи никохи байни домод Уттеген ва арус Чата мавчуд буд. Дар он Уттеген ба Чата кавл додааст, ки шавхари поквичдону содик ва сазовори хамсари xyд xохад шуд [8,86]. Лз гуфтахои боло бармеояд, ки ачдоди мо, xyсyсан табибон аз замонхои кадим ба масъалахои никох ва оила таваччухи xоса зохир
мeнaмyдaaнд. Зepо ба хубй мeдонистaнд, ки оила сapчaшмaи асосии саломатй ва посдоpии маънавии чамъият, покизагии авлод ва ояндаи тавоноии давлат мeбошaд [14,10-35].
Соли 651 давлати Сосониëн таназзул ëфтa, як кисми табибон ва китоб-хонаи Гунди Шопyp дap замони халифа X,оpyнyppaшид (786-809) ба пойтахти хилофати Aббосиëн ба «Байтул-хикма»-и БaFдод интикол дода шуданд. Дap байни онхо Aбдyллоx ибни Мукаффаъ, Бapмaкй, Рyзбex бapин донишман-дони мaшxyp буданд.
Ибни Мукаффаъ ба туфайли китобхояш «Aдaби калон» ва <^даби xypд» шyxpaти калон пайдо кapд, ки онхо доиp ба тapбия ва ахлоку одоб бахшида шудаанд [7,87]. Удap pисолaxои мaшxypи худ доиp ба фаъолияти нахустин омyзгоpонy шогиpдони Гунди Шопyp маълумот дода, яте аз китобхои кадим-тapини хиндии «Калила ва Димнa»-pо аз забони пахлавй ба забони apaбй тapчyмa намудааст.
То замони мо дap aсapxои Aбyбaкpи Розй ва Aбyaлй ибни Сино факат номи бaъзe аз омyзгоpонy шогиpдони Гунди Шопyp зикp ëфтaaст, ки ба БaFдод кучидаанд.
Aз чумла, доиp ба сapомaди сapсyлолaи аввалин сapвapи Донишгохи Гунди Шопyp - Бахтишуи I, ки асли насабаш аз Сypияи нaсpонй буд. Дap он чо як зyмpa пизишкони оилаи Бахтишуъ коp мeкapдaнд. Aз нимаи аввали aсpи VI то aсpи XI дap оилаи Бахтишу тешаи пизишкй аз насл ба насл гузашта, намояндаи мaшxypтapини сулолаи Бахтишуъ Ч^чис ба шyмоp мepaвaд, ки aсapи кaлонтapин y «Пaндeктxои мaшxyp» мeбошaд. Вай соли 755 ба сифати мyдиpи дapмонгоxи (клиникаи) мактаби тиббии Гунди Шопyp бо шогиpдонaш Aйс ва Ибpоxим ба назди халифаи бeмоpи БaFдод aл-Мaнсyp хонда шуда, ypо муолича кapдaaнд.Ч,ypчис бо хохиши халифа чоp сол дap БaFдод монда, тaчpибaи xyдpо ба табибони махаллй омузонда, якчанд aсapи тиббиpо низ аз забони юнонй ба забони apaбй тapчyмa кapдaaст. Писapи Ч^чис Бахтишуи II (соли 801 вафоташ) табиби асосии халифаи БaFдод Рашид буд, ки вай саломатии xyдpо ба ин табиб ^ppa бовap мeкapд [3,69]. Сулолаи Бахтишуъ бeштap аз 200 сол сapвapии табибони олами исломиpо дap Гунди Шопyp бap ухда дошта, яте аз муассисони он махсуб мeшyдaнд. Табиби шинохтаи Донишгохи Гунди Шопyp Бapзyйи оpиëитaбоp буда, дap чaмъовapии китоби «Калила ва Димна» накши боpиз гузоштааст.
Бapзyя бо сyпоpиши шаханшохи Сосонй - Хyсpaви Aнyшepвон (531-579) ба Диндустон paфтa, китоби «Пaнчaтaнтpa»-pо («X,aëra бeзaвол») ба Эpон овapдa, онpо аз забони хиндии кадима ба забони пахлавй тapчyмa кapдa, «Калила ва Димна» номид. Бapзyя ба ин китоб боби мaxсyсepо илова намуд, ки он дapaчaи тибби замони Сосондан ва одобу ахлоки тaбибpо дap бap мeгиpaд [2, 30-33].
Китоби «Калила ва Димна» дap aсpи VIII аз чониби табиби мaшxypи Гунди Шопyp Aбдyллоx ибни Мукаффаъ (721-779) аз забони пахлавй ба забони apaбй тapчyмa шуда, дас^а^ тамаддуни чахонй гapдид ва баъдан он боз бо 60 забони душ тapчyмa гapдидa, 200 мapотибa нaшp шудааст [2,35].
Дар асри XII Лбулмаолии Шсруллох «Калила ва Димна»-ро аз забони арабй аз нав ба забони форсй тарчума намуд, ки он то асри XV шухрати дошт ва дар асри XV Mавлоно Хусайн Воизи Кошифй ба тарчумаи Лбулмаолии Hасpyллох либоси нав пушонида, «Калила ва Димна»-ро аз нав тахрир намуд. У ба шарофати Шайx Лхмади Cyхайлй, ки аз наздикони султон Хусайни Бойкаро (1468-1506) буд, ба ин китоб «Лнвори Cyхайлй» ном гузошт [13, 154-155].
Баъди завол ëфтани Гунди Шопур бо таъсири он як силсила марказхои тиббй, дар Эрони Fаpбй, Mаpв ва Хоразму БаFдод барпо гардидаанд [8,185187].
Доир ба тиббу дорусозй аввалин маротиба дар кисмати «Вандидод»-и китоби «Лвасто» низ маълумот дода шудааст. Дар китоби «Лвасто» зиëда аз сад намуди гдаххои шифобаxш, ба мисли коку, xyма (бандак), сипанд, зира, кунчит, сир, пиëз, сабзй, турб ва Fайpа номбар шудаанд, ки дар байни онхо «xаома» ^ома) xеле машхур буд. Ин растанй дар байни мардум бо номи хум ë бандак маълум буда, аз вай бо усули маxсyс шарбати ««аома» тайëp мекарданд [2, 90].
Хамин тарик, дар ташаккули тибби Шарк, ки шухрати чахонй дорад, табибони форсу точик, Лбубакр Myхаммад Закаpиëи Розй, Шайxyppаис -Шарафулмулк Лбуалй ибни Cинои Бyxоpой, Лбубакр Рабеъ ибни Лхмад Лвайнии Бyxоpй, Лбурайхон Myхаммад ибни Лхмад Берунии Хоразмй, Шарафуддин Лбулфатх Cайид Исмоили Ч,урчонй ва дигарон бо таъсири бевоситаи Гунди Шопур сахми калон доранд [6, 60].
Tабиби намоëни насронй Tеодоpyс солхои зиëд дар Лкадемияи Гунди Шопур аз тибби юнонй дарс медод ва табиби шаxсии Шопур (310-379-и милодй) буд. Tеодоpyс китоби тиббиеро бо номи «Tавлдоpyс» бо забони пахлавй таълиф кард ва Шопур ба нишони миннатдорй дар назди Гунди Шопур барои y калисои насронй соxта, бисëp хамватанони уро аз асорати харбии озод кард [2,60].
Tабиби хиндуиасл Mанка (Mанга) ал-Хиндй солхои дароз дар Лкадемияи Гунди Шопур фаъолият дошта, китоби тиббии хинди кадим «Шонакака»-ро бо номи «Китоб-ус-самум» аз хиндй ба пахлавй тарчума карда, онро шогир-дони Гунди Шопур ба сифати китоби дарсй истифода мекарданд [5,169]. ^мояндагони давраи оxиpини (асрхои VШ-IX)-и Гунди Шопур Лбузакрда ибни Mасавайх донишманди машхур (дар баъзе адабдат Лбyзакаpиë Яхë ибни Mосyя -777-857) сарвари дорусозони Гунди Шопур буд. Ибни Myсавайх (Юуханно) ин касбро аз табиби машхур Баxтишyи I омyxта, баъдтар дар дарбори xалифахои БаFдод Хорунуаррашид ва Myтаваккил кору фаъолият намудааст. MашFyлияти асосии y тарчумаи асархои тиббй ва таълимй буда, ба калами y 10 рисола: <^ачмуаи ибни Mасавайх», «Mачмyаи тиб», «Ко-мил», «Китоб дар боби маxав», «Китоб дар боби адвияи бадалй» мансуб мебошанд.
Hамояндаи дигари ин мактаб Шопур ибни ^хл (вафоташ соли 869) дар шахри Гунди Шопур дар оилаи табиб ба душ омада, дар заминаи тачрибаи
бойи дорушиноси ба камол расида, солхои 848-850 дар шахри Багдод фаъолият доштааст. У дар таърихи илми дорусозй аввалин китобро бо номи «Китоб-ал-карабодин-ул-кабир» таълиф намудааст. Ин китоб аз 17 лавха иборат буда, доир ба хосияти дорухои гуногун маълумот додааст, ки холо дастхати ягонаи он дар Китобхонаи Мюнхен мавчуд мебошад [8,125].
Аз охири асри VII тачриба ва тахкикоти назариявии табибони Гунди Шо-пур дар рушду такомули илмхои тиб ва дорусозй дар Багдод, Мовароуннахру Хуросон ва Бухорову Самарканд ва Хучанд шароити хеле мусоидро ба вучуд овард.
Пас аз нимаи дуюми асри VII бо сабаби бо забони арабй тарчума гардидани китобу рисолахои тиббй, осори дорушиносй ва дорусозии Шарку Еарб дар тибби араб пахн гардидааст.
Сабаби асосии пахншавии тибби Шарк ба кисматхои китъаи Аврупо асосан Испания ва чазираи Ситсилияи Италия махсуб мешуданд, ки дар инчо дини ислом хукмрон буд. Дар шахри Толедои Испониё Раймунд мачмае ба номи «Анчумани мутарчимон» ташкил намуда, дар он донишмандону адибонро чалб намуд. Дар ахди Фридрихи Барбарос (Сурхриш), тарчумаи асархои зиёд авч гирифт.
Мутарчими бузурги испонй Жерари Кремонй (1114-1187) дар байни солхои 1170 то 1187 аввалин шуда, китоби «Конуни тиб»-и Ибни Сино ва баъдтар китоби нодири Закариёи Розй «Тибби Мансурй»-ро ба забони лотинй тарчума карда, олами гарбро комилан тасхир намуд [1,160].
Хулоса, Академияи Гунди Шопур зиёда аз сесад сол фаъолият дошта, баъдтар соли 832 намояндагони он ба маркази хилофати Аббосиён Академияи «Байтул-хикма»-и («Хонаи хирад») Багдод ба кор гузаштанд.
Кадимтарин маркази илмии дунёй Академияи Афлотун кариб 900 сол фаъолият дошта, дар он асосан фалсафа ва донишхои табиию риёзй омухта мешудаанд, Академияи Гунди Шопур зиёда аз 300 сол фаъолият дошта, дар он чо донишмандони намоёни кишвархои Миср, Юнон, Х,индустон, Рум ба таълиму тадрис ва омузиши донишхои тиббй, фалсафй, ситорашиносй ва гайра машгул буданд.
АДАБИЁТ
1.Ибни К. Дар дурохаи фано ва эхёи миллати кадим. -Душанбе. Эр-граф, 2007. -170 с.
2.Исхокй Ю., Точиев Я. Таърихи мухтасари тибби точик. -Душанбе, 1993.
3.Исхокй Ю. Б., Точиев Я. Таърихи тиб. -Душанбе, 1997.
4.Комилй А. Аз таърихи пайдоиши академия ва Академияи илмхо//Илм, технология ва технологияи инноватсонй. -Ашкобод, 2014. - ^ 229-262.
5.Курбон И. Дар дурохаи фано ва эхёи миллати кадим. -Душанбе, 2007.
6.Нуралиев Ю.Н., Додалишоев Ч,. Гиёхномаи Абумансури Муваффак. -Душанбе: Ирфон, 1989.
7.Нуралиев Ю. Медицина эпохи Авиценны. -Душанбе, 1981. -192 с.
8.Нуралиев Ю. Медицина эпоху Мухаммада ал-Хоразми//Хоразм и Мухаммад ал-Хоразми в мировой истории и культуре. -Душанбе: Дониш, 1983. - С. 187-195.
9.Нуралиев Ю. Тибби замони Абуалй ибни Сино. -Душанбе, 1981.
10.Нуров А. Р., Исупов С. Ч,. Таърихи мухтасари пайдоиш ва инкишофи илми дорусозй дар асрдои VIII-X. -Душанбе, 2012.
11.Расулиён К. Гунди Шопур//Энсиклопедияи миллии точик. -Ч. 4. -Душанбе: СИЭМТ, 2015. - С.584-585
12.Умарзода И. Таърихи тамаддуни ориён. -Душанбе, 2008. - С. 436
13.Шарофзода Р. Таърихи номадои Ачам. -Душанбе, 1997. -239с.
14.Як,убов Ю. Ёдгоридои болооби Зарафшон. -Душанбе, 1977. - С.10-35.
[Электронный ресурс]. -Режим доступа: https: //ru.wikipedia.org /wiki/ Cyril _Elgood.
ТАЪСИС ВА РУШДИ АКАДЕМИЯИ ГУНДИ ШОПУР
Макола доир ба яке аз нахустин марказдои тиббии замони Сосониён Академияи Гунди Шопур маълумот медидад, ки он шадр ва ё урдугоди бузурги низомй буда, бо супориши Шопур I (242-272) соли 271 дар назди Хузистон бунёд ёфтааст. Дар он чо зиёда аз панч дазор нафар донишчуйён таълим мегирифтанд, кариб панчсад нафар омузгорон ба таълим ва тарбияи ондо машгул буданд. Дар болои дарвозаи Гунди Шопур сухандои: «Донишу хирад аз шамшер зуртар аст» сабт шуда, дар назди он китобхона бо чадорсад дазор нусха китоб мавчуд будааст.
Гунди Шопур аз бемористон, дармонгод ва дорухона иборат буда, дар баробари табобати маризон, табибонро низ омода менамуд.
Дар замони Хусрави I Анушервон (531-579) ва Бузургмедр бисёр дониш-мандон сарфи назар аз акидадои динй, нажодй ва забонй дар Академияи Гунди Шопур фаъолият доштанд. Бо супориши Хусрави I барои аз диндудо гирифтани китоби «Панчтантра» («Човидон хирад») Барзуйро пиндонй ба Х,инд фиристод ва онро бо номи «Калила ва Димна» ба Гунди Шопур дастрас намуд.
Академияи Гунди Шопур беш аз 300 сол фаъолият намуда, дар омузиши тиб адаммияти калон дошт. Аз чониби табибони Гунди Шопур ба таври пурра омухтани кисми тиббии китоби «Авасто» ба род монда шуда, онро бо тибби юнонй, динд, тибетй омехта намуданд. Аз растанй ва омехтадои тилло, нукра, мис, одан, тайёр намудани дору огоз гардид.
Дар академияи Гунди Шопур донишмандони Миср, Юнон, Х,индустон, Рум ба ташаккули илмдои тиб, риёзиёт, нучум ва фалсафаю чугрофия машгул буданд ва пас аз шикаст хурдани давлати Сосониён намояндагони он ба маркази хилофати Аббосиён Академияи «Байт-ул-дикма»-и Багдод кучиданд.
Калидвожа^о: Академияи Гунди Шопур, бемористон, гиёууои шифобахш, дармонгод, дониш, дорусозй, илм, китоб, тащицот, тиб, табиб, табобат, Эрони цадим.
ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ АКАДЕМИИ ГУНД ШАПУРА
В данной статье речь идёт об одном из первых медицинских центров эпохи Сасанидов -Академии Гунд Шапура. Этот город или военный лагерь был построен по приказу Шапура I (242-272) в 271 году в близ г. Хузистана. Там обучались больше пять тысяч студентов и около пятьсот преподавателей. На воротах, Гунди Шапура была надпись: «Знания и мудрость сильнее меча» и поблизости находилась большая библиотека с четыреста тысячами книг.
Академия Гунд Шапура имела больницу, клинику, аптеки и там одновременно проводили лечение больных и готовили будущих специалистов в области медицины.
Во время правления Хусрава I Анушервана (531 -579) и его везиря Бузургмехра многие учёные независимо от вероисповедания, расы и языка осуществляли свою научную деятельностью в Академии Гунд Шапур.
По приказу Хусрав I с целью доставания книги «Панчтантара» («Вечный мудрость») Барзуй тайно отправлено в Индии и он доставал этой книгой под название «Калила и Димна», который принёс в Гунд Шапура.
Академия Гунд Шапур существовала более 300 лет, и имел большое значение для развитие медицины. Учение Гунд. Шапура впервые начали изучение медицинской части книгу «Авесто» и синтезировали с гречской, индийской и тибетской медицине. Из лечебной
растений и примесь золота, серебро, мед, железа началось изготовление лекарство. В Академии Гунд Шапур работали египетских, греческих, индийских, римских учёныхи внесли свою лепту в развитие медицинских, математических, астрономических, философских и географических науки.
После падения Сасанидского государства представителей данной научный центр переселялись в Академии «Байт ул хикма» в столицу Аббасидского Халифата Багдада.
Ключевые слова: Академия Гунд Шопур, больница, лечебные растения, поликлиника, знания, фармакология, наука, книги, исследование, медицина, врач, лечения, древний Иран.
FORMATION AND DEVELOPMENT ACADEMY OF GUND SHAPUR
In this article, we are talking about one of the first medical center of the Sassanid era - Gund Shapur Academy, which this city or military camp was built on the orders of Shapur I (242-272) in 271 near Khuzistan. More than five thousand students and about five hundred teachers studied there. On the gate of Gundi Shapur there was an inscription «Knowledge and wisdom are stronger than the sword» and nearby there was a large library with four hundred thousand books.
In this article, we are talking about one of the first medical center of the Sassanid era - Gund Shapur Academy, which this city or military camp was built on the orders of Shapur I (242-272) in 271 near Khuzistan. More than five thousand students and about five hundred teachers studied there. On the gate of Gundi Shapur there was an inscription «Knowledge and wisdom are stronger than the sword» and nearby there was a large library with four hundred thousand books.
Gund Shapur had a hospital, a clinic, a pharmacy, and they simultaneously treated the sick and trained future doctors. During the reign of Khusrav I Anushervan (531-579) and his vizier Buzurgmehr, many scientists, regardless of religion, race and language, carried out their scientific activities at the Gund Shapur Academy. By order of Khusrav 1, in order to get the book «Panchantra» («Eternal Wisdom»), Barzui was secretly sent to India and he got this book called «Kalila and Dimna», which he brought to Gund Shapur.
The Gund Shapur Academy existed for more than 300 years and was of great importance for the development of medicine. The teachings of Gund Shapur first began studying the medical part of the book «Avesto» and synthesized with Greek, Indian and Tibetan medicine. From medicinal plants and an admixture of gold, silver, honey, iron, the manufacture of medicine began. Egyptian, Greek, Indian, Roman scientists worked at the Gund Shapur Academy and contributed to the development of medical, mathematical, astronomical, philosophical and geographical sciences.
After the fall of the Sasanian state, representatives of this scientific center moved to the Academy «Bayt ul Hikma» in the capital of the Abbasid Caliphate, Baghdad.
Key words: Gund Shopur Academy, hospital, medicinal plants, polyclinic, knowledge, formocorlogy, science, book, illness, Sosonidi, research, medicine, doctor, treatment, ancient Iran.
Сведения об авторе: Гуломшоев Сулаймоншо - кандидат исторических наук, научный сотрудник отдела древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша НАНТ. Тел.: (+992) 93-526-68-52. E-mail: [email protected]
Information about the author: Gulomsoev Sulaymonsho - сandidate of Historical Sciences, research assistant of the Department of Ancient, and Medieval History of the Institute of History, Archeology and Ethnography named after. A. Donish of the Academy of Tajikistan. Sciences of the Republic of. Phone: (+992) 93-526-68-52. E-mail: [email protected]
