CC BY
12
5.6 (07 00 00) ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ
5.6 ИЛМ^ОИ ТАЪРИХ
5.6. HISTORICAL SCIENCES
5.6.1(07 00 02) Отечественная история 5.6.1 Таърихи Ватан 5.6.1 Domestic history
УДК 930.85
DOI10.24412-2413-2004-2022-2-5-13
АЗ ТАЪРИХИБУНЁДИ Цах&оров Умед Ашура^мадович, ассистенти
БЕМОРИСТОНХО ДАР кафедраи таърих ва диншиносии Донишгоуи
МОВАРОУННАХРУ ХУРОСОН ДАР давлатии ууцуц, бизнес ва сиёсати
ЦУРУНИВУСТО Тоцикситон (Тоцикистон, Хуцанд)
ИЗ ИСТОРИИ СОЗДАНИЯ Каххоров Умед Ашурахмадович, ассистент БОЛЬНИЦ В МАВЕРАННАХРЕ И кафедры истории и религиоведения ТГУПБП ХОРАСАНЕ В СРЕДНИЕ ВЕКА (Таджикистан, Худжанд)
FROM THE HISTORY OF THE Kahhorov Umed Asurahmadovich, assistant of CREA TION OF HOSPITALS IN the Department of History and Religious Studies MAVREANNAHR AND KHORASAN under the Tajik State University of Law, Business IN THE MIDDLE AGES and Politics, (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: [email protected]
Калидвожах;о: илми тиб, бемористони собит, бемористони сайёр, бемористони Чундишопур, дастмузди пизишкон
Таърих ва фаъолияти бемористощо ва мадориси тиббии цуруни вустои Хуросону Мовароуннаур баррасй шудааст. Ташкили мадориси тиббию бемористощо, инчунин тарзи гузаронидани озмунуои довталабони соуаи тиб, дастмузди пизишкон дар китоби Авесто, сабабуои сохтмони бемористощо мавриди таулилу баррасй царор гирифтааст. Инчунин маънои вожаи бемористон, сабабуои сохтмони шаури Чундишопур, вожаи Чундишопур, бино намудани мадрасаю бемористони Чундишопур, густариш ва ташаккули бемористони номбурда, раисону табибони ин бемористон мавриди омузиш царор дода шудаанд. Ба гайр аз ин нацши дастпарварони бемористони Чундишопур дар Хилофати Араб, намудуои бемористонуои он давра: собит ва сайёр, аввалин бор дар цауон пайдоиши омузиши бемориуои хусусияти баурнавардидошта дар бемористони Чундишопур ба риштаи тауциц кашида шудаанд. Бар замми масъалауои бемористони Рашид, бемористони Бармакй, бемористонуои Мовароуннауру Хуросон дар давраи уукмронии Сомониён,,, бемористонуои Низомия ва хусусиятуои онуо тауциц гардидаанд. Хрмчунин доир ба сарпастони бемористощо низ маълумот дода шудааст.
Ключевые слова: наука врачевания, больница, стационарная больница мобильная больница, больницы Джундишапура, жалование врачей
Раскрывается история создания больниц и специальных медицинских учебных заведений в Мавераннахре и Хорасане в Средние века. Освещено создание больниц, методы проведения конкурсов среди будущего медперсонала, а также причины создания медицинских учреждений. Здесь же анализируется смысл понятия "больница", причины
создания города Джундишапура и его медицинских школ и больниц, а также назначения их руководителей. Также показана роль выпускников медицинских учреждений в развитии медицины в период Арабского халифата, представлены типы существовавших в то время больниц, как стационарных, так и мобильных, а также касающиеся болезней, имеющих отношение к мореплаванию. Кроме того рассмотрены проблемы средневековых больниц-Рашида, Бармаки, больниц Мавераннахра и Хорасана в период правления Саманидов, больниц Низомия и их осбенностей, функционирования и лечебных свойсв бань. Даются сведения о меценатах этих медицинских учреждений.
Key-words: science of medicine, hospital, permanent hospital, mobile hospital, Jundishapur hospital
The article dwells on the history of creating hospitals and special medical educational establishments in Maverannahr and Khorasan in Middle Ages. Such issues are highlighted as launching of hospitals, methods of conducting competitions among a future medical staff and also the reasons associated with the enterprises in question. The author analyzes the sense of the notion "hospital", the reasons accounting for the creation of Jundishapur-city with its medical schools and hospitals and also for the assignment of their chiefs. He discloses the role of the graduates of medical institutions in medicine development through the period of Arabian khalifate, presents the types of hospital which existed at that time, both permanent and mobile ones; diseases beset with navigation being described as well. Into the bargain, there are canvassed the problems of mediaeval hospitals named after Rashid, Barmaki, the hospitals of Maverannahr and Khorasan in the period of the Somonids, Nizomiya hospitals with their peculiarities of functioning, medicinal properties of bath-houses. Information about Maecenases of the medical institutions enumerated is given.
Илми тиб аз кадимулайём дар миёни кавмхои ориёй яке аз сохахои мухим ба хисоб мерафт ва сиёсатмадорони давр ба равнаки илми тиб ва сохтмони бемористонхо эътибори махсус медоданд. Тибби форсу точик аз замонхои кадимтарин арзи вучуд намуда, таърихи беш аз сехазорсоларо дар бар мегирад. Рочеъ ба масоили марбут ба тиб мо маълумоти аввалияро аз китоби «Авесто» дар ихтиёр дорем. Ба хусус дар бандхои 37, 38, 39 ва 40 фасли хафтуми «Вандидод» ба гузаронидани тачрибахои довталабони сохаи тиб ишора рафтааст. Мутобики маълумоти Авесто бемористонхо тахти назорати муъбадони зардуштй карор дошта, дар онхо инчунин тачрибахо гузаронида мешудааст. Дар кисмати «Вандидод» тачрибаро на дар маздопарастон балки бо дастури Ахурамаздо дар девпарастон (динаш гайризардуштй) мегузаронидаанд ва агар хангоми се девпарасти барои муолича муайянгардида хамаашон бифавтанд барои чунин табиб бояд «...аз он пас хеч гох набояд бигзоранд у ба дармони маздопарастон даст занад. Х^еч гох тани маздопарастеро ба корд дармон кунад ва тани вайро бихарошад» [2,с.519]. Тибки таълимоти Авесто чунин табиб «...агар у ба дармони маздопарастон даст занад ё маздопарастонро бо корд дармон кунад, подафраи гунох куштани огохона бар у равост» [2,с.519]. Дар кисмати "Вандидод" гайр аз ин, ба масъалаи дастмузди пизишкон низ дар алохидагй ишора рафтааст ва аз он маълум мегардад, ки табибон дар байни мардуми ориёинажод макому манзалати баландро доро будаанд. Аз чумла оварда мешавад, ки: «Пизишк бояд мубадро дар баробари офарину омурзишхохии вай хонахудоро ба арзиши варзови камбахое, деххудоро ба арзиши варзови миёнабахое, шахрбонро ба арзиши варзови пурбахое ва шахриёрро ба арзиши гардунае чахораспа дармон кунад» [2,с.519]. Инчунин, пизишк бонувони хонаводахои дар боло ишорашударо низ ба арзиши модахар, модагов ва модашутур дармон мебахшид. Дар Авесто ба масъалахои хифзи модару тифл, оила ва никох, одоби табибу табобат эътибори махсус дода шудааст.
Бояд гуфт, ки дар замони мавчудияти шоханшохии Сосониён чунин тачрибахои тиббиро дар асирони чангй, шахсони ба катл махкумгардида ва чинояткорони хатарнок
ан^м медoдaaнд. Дар хамин давра дар Ч,yндишoпyр инчунин нишaстxoи илмй миëни пизишкoн ва бaргyзoрии им1иxoни пизишкй низ мавчуд бyдaacт [7,c.41].
Лoзим ба ëдoвaриcт, ки рoчеъ ба тaъриxи ташкил ва ташаккули бемoриcтонxo дар куруни вycтo дар Чумхурии Тoчикиcтон то ба имруз tox^^^o киcмaн ба ичрo рacидaaнд, ки ба таври кoфй ин мacъaлaрo фaрo нагирифтааст. Аз ин ру, мo тacмим гирифтем, ки 6o такя ба caрчaшмaxoи тaъриxии отхаи табби куруни вycтo ва ra^^ora^ oлимoни xoричй ин мacъaлaрo мавриди oмyзиш ва пажухиш кaрoр дихем.
К^били зикр acт, ки аз кaдимyлaйëм дар шахр^и эрoнзaмин дар бaрoбaри биш^и o'гaшкaдaxo, матчи,^ мaдoриc инчунин биж^и бемoриcгoнхo низ мавчуд буданд, ки дар o^o дaндoнпизишкoнy чашмпизишшн ва чaррoхoнy тaбибoни бемoрихoи мyxтaлиф ба габс^ат бемoрoн мaшFyл буданд. Одаган чунин бемoриcгснхo 6o мaблaFи эхдoнaмyдaи шaxcoни xaйрпешa, аз кабили шoхoнy caрвaтмaндoн ва дигар caxoвaгмaндoн coxia ва ба иcгифoдa дoдa мешуданд.
Зимнан xoгирнишoн cox1, ки бемoриcтонхoи куруни вycто на ra^o маркази 1aбoбaг, балки маркази имузиши илми гиб низ буданд, ки дар oнхo мy,гaxaccиcoни мyx1aлифи ин coxa аз манотики гyнoгyн ба raxcra фaрo гирифта мешуданд. Сипае, 1aбибoни фoриFyг1axcил ба манотики xya, баргашга ба кoри 1aбoбaги мардум coxибкac6oнa мaшFyл мегардиданд.
Бoяд гуфг ки яке аз бемoриcтонxoи маъруфи зaмoни Сocoниëн дар шахри Ч,yндишoпyр (шахре дар Хyзиcтони Эрoн мебoшaд, ки oн дар миëни шахри Баораи Ирoк ва вилoя1и Фoрc кaрoр дoрaд) вoкеъ гардида будааст, ки oнрo 6o нoми академия ë ки дoнишгox низ жм мебурдаанд. Дoир ба пaйдoиши тми шахри Ч,yндишoпyр Мухаммад ибни Ч,арир аг-Табарй дар китобаш «Тавр^^ aр-рycyл ва-л-мулук», Аб^а^ци Гардезй дар «Таьржи Гардезй», Абулха€ани Кифгй дар китоби «Axбoрy-л-xyкaмo», Ёкуги Хдмавй дар «Aчoибy-л-бyлдoн» ва f. нукгаи нaзaрxoи мyxталифрo oвaрдaaнд. Акидаи баьзе oлимoни i^yoc^ дар ин бoрa, ки Шoпyри I ин шaxррo хамчун нишoни пирузй бар императори Визангия Валериан ва xaрoб намудани шахри AmHoxHH (Антокия) бинo намудааст, ниcбa1aн эь1имoдбaxш мебoшaд [12].
Бo нaзaрдoш1и гyфтаxoи бoлo мo пеш аз oн ки ба тавзеху 1aвcифи бемoриcтоxoи куруни вycто гузарем, пеш аз хама меxoxем маьнии иc1илoxи «бемoриcтонрo»-рo мавриди шарх кaрoр дихем. Мacaлaн, дар «Фарханги зaбoни точикй» иc1илoxи «бемoриcтон» чун «...Чoе, ки бемoрoнрo xoбoндa, нигoxyбинy дaвo мекунанд, кacaлxoнa, бемoрxoнa, дoрy-ш-шифo» [15,c.172] тафетр карда шудааст.
Бoяд ëдoвaр шуд, ки ба назари дoктор Ахмади Иcoбaк «Мaьнoи вoжaи бемoриcтон вoжaе хаст фoрcй, мураккаб аз ду калима (jWí бемoр) ба маьнии дардманд ва [паотянд ■^j-^], (ctot jl^1) ба маьнии чoйгox ë xoнa ва мачмуан ба маьнии дoрyлмaризй [^jl^jl^áj], ба кoр мерафтааст» [3,c.21-22]. Инчунин рoчеь ба шархи ин иc1илox дар чoи дигар чунин ишoрa шудааст: «Бo тахкики вoжaи бемoриcтон, мo дaрëф1ем, ки вoжaи бемoриcтон аз Чyзьxoе чун «б» ба маъвди «бе», «мoр» ба маьнии caлoмa1й ва «стан» ба маъвди мaкoни зист ва чамьи oн ибoрa1 аст» [5].
Зимнан ба ин нукга ишoрa фармуд, ки баьзе аз cox,ибнaзaрoн дар 1aфcири истишхи «бемoриcтон» ба ин акида хастанд, ки дар гули 1aьриx o^o ба cифa1и дaрмoнгoxxoи умумй бемoрoнрo бaрoи мyдoвo бистарй менамуданд вале «... 6o гузашги зaмoн дyшвoрию вaйрoниxo дар oн рox ëф1 ва берун рафтани бемoрoн аз oн 1aнxo чoйгox,и девoнaгoн шуд ва аз oн па€ шунаванда аз вoжaи «мoриcтон» мафхуми девoнaxoнaрo дaрмеëф1» [3,c.22].
Крбили зикр аст, ки гибки маьлумоти caрчaшмaxoи 1aьриxй дар куруни вyстo хануз œ карн пеш аз иcлoм rnxyCT™ бемoристoн дар Ч,yндишoпyр дар давраи xyкмрoнии cyлoлaи Сocoниëн 1aьcиc дoдa шуда будааст. Тибки мaьлyмo1xoи ин caрчaшмaxo мaдрacaи таббй ва бемoриcтони ин шaxррo Хycрaви I Сocoнй ташкил намуда, бaрoи кoр ба ин муатежа 1aбибoни юнoнию x,индyрo низ чалб намуда будааст. Ба кавли баьзе аз мyaрриxoни дигар мaдрacaи
тиббии Чyндишoпyр TYë дар карни ча^руми милoдй бyнëнгyзoрй шуда, дар зaмoни Шoпyри I бoшaд мaдрacaи дуввуми тиббй coxтa шyдa бoшaд [11,c.3]. Тaбибoни Чyндишoпyр, 6o иcтифoдa аз дoнишy малакаи тaбибoни юшнию xиндй ва ба илoвaи тачрибаи тиббии xyд як катер китoбxoи дaрcирo низ дар ин замина oмoдa намуда будаанд [3,c.56].
Зимнан ^били тaзaккyр acт, ки мaдрacaю бeмoриcтoнxoи тиббии Чyндишoпyр пас аз забти Эрoнзaмин аз ^ниби aрaбxo нaтaнxo аз байн нарафт, балки oн дар acрxoи аввали иcлoм либocи иcлoмй ба бар кард ва дар зaмoни xилoфaти Умaвиëнy Aббocиëн дар тaълимy тaaллyми тaбибoни араб низ накши 6узург бoзидaacт. Хатто баъзе oлимoни Faрб мaдрacaи тиббии Чyндишoпyррo дoнишгox низ вдмидаанд.
Ёдрac намудан бамаврид аст, ки дар зaмoни xyкмрoнии Хycрaви Aнyшeрвoн Чyндишoпyр ба яке аз бyзyргтaрин мaркaзxoи тиббии зaмoни xyд табдил мeëбaд. Бo дacтyри ин шoxи cocoнй на тан^ китoбxoи зиëди тиббй аз дигар зaбoнxo ба паялавй тарчума карда шyдaнд, балки у «...Барзуяи тaбибрo бaрoи oвaрдaни китoбxoи тиббй ва шoяд дар мутолиа дар тибби x™^ ва oвaрдaни иддае аз пизишшни xиндй 6o xaйъaтe ба Хиндустон фиристод» [11,c.5].
Мyвoфики мaълyмoтxoи мавчуда, кайд нaмyдaн ба маврид аст, ки Хycрaви 1 Aнyшeрвoн (531-579) дар шли 561 аввалин мaрoтибa кoнгрeccи oлимoни тибби дoнишгoxxoи давлат^и мyтaрккирo дар дoнишгoxи Чyндишoпyр даъват намуда, дар тaбoдyли тачриба ва бaxcxoи илмй ва инкишoф минбаъдаи илми тиб садми xyдрo гуюштааст [9,с.32].
Лoзим ба ëдoвaриcт, ки дар caрчaшмaxoи тaъриxй ва acaрxoи oлимoни эрoнию мyxaккикoни кишвaрxри Faрб нoми як катер рaиcoнy тaбибoни мaшxyри Чyндишoпyр ба мисли Ч,ирчис ибни Бyxтaйшyъ, писари вай Бyxтaйшyъ ибни Ч,ирчис, Сирчис, Иco ибни Шaxлoнo [Шaxлoфo], Ч,абраил ибни Бyxтaйшyь, Бyxтaйшyь ибни Ч,абраил ва дaxxo нaфaрoни дигар зикр шудаанд. Ба навиштаи ин мyxaккикoни Шаркию Faрбй яке аз чунин тaбибoни мaърyф, раиси бeмoриcтoни Чyндишoпyр Ч,ирчис ибни Бyxтaйшyъ будааст, ки у аз руи мaълyмoтxoи дакик xaлифaи Aббocй - Aбyчaъфaри Мaнcyррo тaбoбaт намуда будааст. Писари вай Бyxтaйшyъ ибни Ч,ирчис низ ба мисли падараш табиби xoзик будааст, ки xaлифaи панчуми aббocй Хррунаррашид рaëcaти Чyндишoпyррo ба у мecyпoрaд [3,с.20-21].
Бoяд гуфт, ки тибки мaълyмoти caрчaшмaxoи acримиëнaгии coxaи тиб дар oн зaмoн ду намуди бeмoриcтoнxo дар oлaми истом мавчуд будаанд, ки якeрo тобит (дoимй) ва дигaрeрo caйëр мешмидаанд. Дар ин маврид Axмaди Итобак муаллифи «Тaъриxи бeмoриcтoнxo дар иошм» бeмoриcтoни coбитрo чунин муаррифй намудааст: «Биши coxтaшyдa ва Faйри ^били инти^л ба чoи дигар аст. Дар сарзамин^и иcлoмй xocca дар шaxрxoи бузург, чун K^ox^a, БaFдoдy Димишк ва дигар шaxрxo тeъдoди биcëрe аз ин гуна бeмoриcтoнxo вучуд дoшт, ки ocoри бaрxe аз oнxo ба рaFми гузашти зaмoн xaнyз бар чoй мoндaacт» [3,с.25].
Ба навиштаи Axмaди Итобак бeмoриcтoнxoи caйëр oдaтaн xaнгoми пaйдoиш ва авчгирии бeмoрии тoyн ва дар мaйдoнxoи чанг ташкил карда мешуданд. Ин бeмoриcтoнxo 6o тaмoми мaвoди зарурии пизишкй, аз чумла дoрyвoрй, Fизo ва xaттo 6o либoc таъмин будаанд. Ба xycyc дар oн зaмoн xaнгoми пaйдoиши бeмoрии тoyн дар шадре, ки чунин бeмoриcтoн нaдoшт oчилaн чунин бeмoриcтoнрo ба xaмoн шaxр инти^л мeдoдaaнд [3,с.26].
Бoяд xoтирнишoн coxт, ки дар давраи xyкмрoнии Сocoниëн бaxрнaвaрдй ба дарачаи баланд пешрафта будааст, ки oн ба aрaбxo ва аз oнxo ба бaxнaвaрдии Aврyпo низ тaъcиргyзoр будааст [6]. Aз ин ру дар Дoнишгoxи Чyндишoпyр нaxycтин бoр дар чaxoн бeмoриxoи xycycияти бaxрнaвaрдидoштaрo низ ба нaвъxo чyдo намуда, пизиштони ин coxaрo oмoдa менамудаанд. Ба навиштаи oлими эрoнй И.Ибрoxимй «дар зaмoни cocoнй дар дoнишгoxи Чyндишoпyр бaxшe ба гирдoвaрии иттилooт дар бoрaи бeмoриxoи дaрëнaвaрдoн (яъне мaллoxoн) ва рoxxoи дaрмoни oнxo Hxracoc дoштaacт» [7,с.41].
Ин нукта добили таваччух аст, ки дар гузашта дар девони хулафою шохону амирон хамаи бемористонхо сарпарастони худро доштаанд, ки он одатан ноиб-ус-салтана будааст. Дар ин бора Абулаббоси Калкашандй дар асараш «Субх-ул-ашй» чунин овардааст, ки Ноиб-ус-салтана: «...илова бар ниёбати султон, назорат бар бемористони бузурги Нурии Димишкро низ бар ухда дорад, чунонки назорат бар бемористони Мансурй дар Кохира бар ухдаи атобаки (атобак ба маънии амир аст, ки ноиби кофил низ мегуянд УК) сипох аст» [3,с.33].
Зимнан бояд хотирнишон сохт, ки пас аз чорй гардидани дини ислом дар Эронзамин шукух ва шахомоти Чундишопур на танхо паст нагардид, балки нуфузу эътибори он дар олами ислом, дар давраи хилофати Аббосиён ба маротиб баланд гардид. Ба хусус дар замони хилофати Хррунаррашид, ки у Чабраили писари Бухтайшуъро аз Чундишопур барои дармони бемории худ даъват намуда буд, аз руи баъзе маълумотхо пас аз шифо ёфтанаш барои вай дар Багдод бемористонеро бо номи Рашид дар соли 787 таъсис медихад, ки он аввалин бемористони ба мисли Чундишопур дар давраи исломй будааст [14]. Бемористони Рашид ба гайр аз бо дармонгох ва дорухона мучаххаз будан инчунин бо номи "Дорулхукамо" барои икомати пизишкон махаллеро низ доро будааст.
Бемористони дигаре бо химмати Яхё ибни Холиди Бармакй дар байни солхои 791 то 803 (то замони катли оми хонадони бармакй) бо номи бемористони Бармакй дар Багдод таъсис дода шудааст [7,с.46]. Дар ин бемористон низ ба монанди бемористони Чундишопур, намояндахои миллатхои гуногун фаъолият доштаанд ва асархои гуногунро аз забони хиндй ба арабй тарчума намудаанд.
Кайд намудан ба маврид аст, ки соли 259/873 Ахмад ибни Тулун дар Миср беморхонаи бузургро бунёд мекунад. Мувофики маълумотхо он хаммоми мардона ва занона дошта, танхо барои камбагалон пешбинй карда шуда будааст [16,с. 303].
Бояд таъкид намуд, ки дар сохтмони беморхонахо накши олимони сохаи тиб хеле бузург аст, ки яке аз онхо Закариёи Розй ба шумор меравад. У дар бунёди беморхона дар шахри Багдод маслихати худро дода, таъкид намудааст, ки беморхона дар чои хушманзараю мусоид сохта шавад, зеро беморон ба хавои тоза ба бехтарин шароити санитарй эхтиёчи зиёд доранд. Дар давраи зиндагии у (соли 918) дар Багдод ду беморхона сохта мешавад ва аз эхтимол дур нест, ки дар бунёди онхо ширкат намуда бошад.
Беморхонаи шахри Багдод якчанд шуъбахо доштаанд: чашмпизишкй, чаррохй ва табобати умумй. Дар хар кадоми онхо сардорон ва духтурони хурд кор мекардаанд. Fайр аз ин, донишчуён тахти рохбарии табибони пуртачриба тачриба мегирифтанд. Сарварии умумии ин беморхонаро Закариёи Розй бар ухда дошт. Беморони омадаро аввал табибони хурд муоина менамуданд. Агар онхо ташхисро муайян карда натавонанд, беморонро ба духтурони калон нишон медоданд. Вакте ки онхо низ ташхиси дуруст монда натавонанд, худи Розй онхоро муоина карда ташхис мегузоштааст [10,с. 81].
Дар Багдод рохбарии "Панч беморхонаи Багдод" ба Синоп ибни Собит дода мешавад. Бо таъсири у инчунин ду беморхонаи дигар бунёд мегардад, ки яке аз чониби худи халифа дар назди "Дарвозаи Сурия" ва дигаре аз хисоби модари халифа дар сохили дарёи Дачла бунёд мегардад, ки масъулуи харду беморхона Синон будааст. Бояд тазаккур дод, ки инчунин дар соли 311/923 аз чониби вазири машхури дарбори Аббосиён Абулхасан Алй ибни Фурот боз як беморхона бунёд мегардад, ки барои нигахдоти он хар мох аз хазинаи шахсии у 200 динор чудо мегаштааст. Fайр аз ин дар сохили гарбии Дачла дар соли 941 сохтмони беморхонаи дигар огоз гардид, аммо аз сабаби дер давом намудани сохтмон, дар соли 978 Фанохусрав ибни Рукнуддавла Хасан ибни Абушуои Буя мулаккаби Изудуддавла (936-983) сохтмони беморхонаро ба охир мерасонад. Дар соли 966 аз чониби Муиззуддавла дар наздикии пули Дачлаи шахри Багдод бемористон сохта мешавад.[16,с.304]. Кобили тазаккур аст, ки дар хамин давра бемористонхое аз кабили
бемoриcтонxoи Муьтазидй, Ибни Фурот, Саидй, Мукгадирй ва f. мавчуд будаанд, ки идoрaи 0нх0 гибки ycyли идoрии бемoриcтони Чундиш0пур ба рox мoндa шуда будааст [14].
Мигали равшани дарачаи баланди инкишoфи амалияи 1иббй дар Мoвaрoyннaxрy Хyрocoн дар ахди Coмoниëн (coлxoи 819-999) муш0хида мегардад. «Дар ин давра, — менавжад мyaрриxи машхури coxaи гиб Ю.Б Иcxoкй, - дар бoнyфyзтарин шaxрxoи давлата Coмoниëн бемoрxoнaxo ва дoрyxoнaxoи cершyмoр мавчуд буданд, ки дар 0нх0 дyx1yрxo ва дoрycoзoн кoр мекарданд» [8,c.16].
Caрчaшмaxo нишoн медиханд, ки чунин бемoрxoнaxo дар мaмлaкa1xoи Шарк, аз чумла дар Оcиëи Миëнaи acрxoи IX-X, aкcaр вакг дар шaxрxoи кaлoн cox1a мешуданд [4,c.309]. Онxo на 1анх0 мyaccиcaxoи 1иббй, балки як нав caрпaнox бaрoи бечoрaгoн низ буданд. Дар биcëр шaxрxoи кaлoн, мoнaнди Самарканд, Бyxoрo, Урганч, Марв, Faзнa бемoрxoнaxoи гражданй мавчуд буданд.
Дар Оcиëи Марказй, бемoрxoнaxo acocaн дар назди мaдрaca cox1a шуда, дар намуди oмyзишгoxи 1иббй (мacaлaн, бемoрxoнaxoи Самарканд, Х^ирот ва Бaлx) фaъoлия1 мебурданд. Чунин мyшoxидa мегардад, ки вaзифaxoи шифoxoнa ва мaдрaca дар як бинo ичрo мегаш1. Дар чунин бемoрxoнaxo якчанд шyъбaxo — мyoличaи чашм, 1aбoбa1й, чaррoxй ва рaвoнй фaъoлия1 дoш1aнд. Мacaлaн, дар бемoрxoнaи Марв, ба Faйр аз дигар шyъбaxo, кacaлxoнaи кacaлиxoи рухй мавчуд буд ва дар Кухнаурганч, ба кавли Aбyрaйxoни Берунй шyъбaxoи чaррoxй ва мyoличaи чашм амал менамуданд.
Бo мaкcaди 1аьмин намудани кoри пай дар паи бемoрxoнaxo xoкимoн, ки oнxoрo cox1a ва 1aъcиc дoдaaнд, ба бемoрxoнaxo хамчунин aмвoли мaxcycрo вакф мекарданд, ки oн ба мyaccиca дaрoмaди кoфй меoвaрд. Шaxcи мaxcycе, ки дaрoмaдрo oдилoнa идoрa ва 1aкcим мекунад «му1аваллй» yнвoн дoш1.
Тибки вaкфнoмaи xoкими 1yркxoи Kaрaxoнй Ибрoxим TaмF0чx0н дар acри XI бемoрxoнaи давла1й (бемoриc10н) ва мaдрacaе дар шахри Самарканд (отли 1066) tob^c дoдa мешавад, ки дар oн 1иб низ 1аълим дoдa мешуд [10,c.89]. Ба хайа1и бемoрxoнa 1aбибoн, xyнaрмaндoн, oшпaз, имoм-xa1иб, муаззин ва фaррoш шoмил буданд.
Дар «Taьриxи Мaъcyдй»-и Байхакй 1aбибoне зикр шудаанд, ки дар мaxфилxoи дaрбoри Faзнaвй маъруф буданд [1,c.319-320].
Дар Оcиëи Миëнa мaдрacaxo дар Бyxoрo, Самарканд ва Марв фaьoлия1 мекарданд, ки дар oнxo илми 1иб вагаъ 1аълим дoдa мешуд. Онxo як навъ oмyзишгoxxoи 1иббй буданд, ки дар oнxo ба чaвoнoн 6o cyпyрдaни ха1мии им1иxoнxoи xa1м ва caвгaнди дyx1yрй назария ва амалияи 1ибрo меoмyx1aнд [8,c.39-40].
Одаган, дар бемoрxoнa Faйр аз хучрах0и 6ем0р0н, инчунин кигoбxoнaxo ва хучрах0и лекcияxoнй oид ба гиб, инчунин дигар хучрах0и бaрoи гаълими кааби гиббй зарурй мавчуд буданд.
Дар назди бемoрxoнaxo ха1ман xaммoм низ бужд мегаш1. Дoxил шудани xaммoм ба мачмааи 1иббй 1acoдyфй нест. Дар Шарк xaммoм на 1aнxo чoи шустушуи мардум, балки oбъек1и coлимгaрдoнй низ ба шyмoр мераф1. Faйр аз ин, дар xaммoм рacмиë1и 1aбoбa1й гyзaрoнидa мешуд. Мacaлaн, ба бyFyмxoи бемoрoни гирифтори бемoриxoи гун0гун (ар1ри1, aр1рoз ва f.) мархам мемoлидaнд. Дар xaммoм мacx (ма^еж) дар якчoягй 6o ваннаи бyFй 1aрoвa1, caбyкй ва 1абъи xyш медoд.
Дар бoрaи мавчудия1и бемoристoнxo дар хайъа1и давла1и Caлчyкиëн (1040-1194) "яке аз мухаккик0ни машхури эрoнй Ибрoxимй И. Чунин навиштааст:"Бем0рист0ни Низoмия аз мачмуи икдoмo1и Хoчa Низoмyлмyлки Tycй дар coxили шарки Дачла дар худуди coли 459к. (1067м.) cox1a шуда буд" [7,c.49].
Дар шахри Нишoпyр 6o иб1икoри Низoмyлмyлк мaдрaca ва бемoриc10ни низoмия cox1a мешавад. Ба cox1oри шахри Ниш0пур назар нам0ем, дар давраи Салчук^н аз 72
махалла иборат будааст [7,с.71]. Пизишкони шахр дар махалхои гуногун зиндагй ба сар мебурдаанд. Ба беморхона мардуми зиёд барои муоинаву муолича аз шахрхои дигар ташриф меовардаанд. Инчунин, дар назди беморхона дорухонаи бузурге мавчуд будааст, ки беморон аз он чо дорухои заруриро харидорй мекарданд.
Яке аз бемористонхои машхури Эронзамин, ки таърихи мавчудияташ ба давраи пеш аз ислом мерасид, бемористони Рай ба хисоб мерафтааст. Мувофики сарчашмахо "Закариёи Розй пас аз иштигол дар бемористони Язди Багдод, раиси бемористони Рай будааст" [3,с.159]. Ин бемористон то давраи забткорихои мугулхо мавчудият ва шукуху шахомати худро нигох доштааст.
Дастмузди табибон дар хар давру замон масъалаи асосй барои фаъолияти бардавому пурсамари табибон ба хисоб мерафтааст. Пизишкон аз халифахову шохон ва амирон бахрахои бузург ва неъматхои фаровону бахшишхои пай дар пай меёфтанд, инчунин мустамаррихо ва чорпоёни савора ба онхо пардохт мешуд [3,с.36].
Он пизишконе, ки дар хидмати халифа, подшох, султон ё амир карор доштанд аз ду нафар иборат буданд ва дастмузди мохонаи хар кадоми онхо 50 динорро ташкил медод, пизишкони баъд аз онхо, ки се ё чор нафар буданд ва дар кох икомат доштанд хар мох 10 динор, пизишкони маъмулй бошад 15 динор маъош мегирифтанд [3,с.37]. Инчунин дар шахри Багдод аз чониби Ал-Муътамид (892-902) барои табибон, чашмпизишкон, парасторон, дарбонхо, нонпазхо ошпазхо ва дорусозон мохе 450 динор маош чудо карда мешудааст [16,с. 303]. Аз гуфтахои боло ба хулосае омадан мумкин аст, ки табибони дарбор ва дигар пизишкони маъмулй ба тарзи кофй дастмузд ва гайр аш он бахшишхои зиёд ба даст меовардаанд. Ин боис гардидааст, ки пизишкон бештар барои такмили дониш ва малака вакт сарф намоянд.
Инчунин, барои амали чаррохй низ дастмузд, аз чумла барои чаррохии чашм, аз 80 то 100 динор вобаста ба амали чаррохй муайян карда шуда будааст [3,с.37].
Бояд хотирнишон сохт, ки дар Хуросону Мовароуннахр бемористонхо дар Рай, Марв, Хоразм (Урганч), Бухоро, Нишопур, Заранг (Заранч), Сиистон, Язди Шероз, Исфахон, Кирмон ва бемористонхои салчукй амал мекардаанд [15]. Аксарияти кулли табибони ин бемористонхо ба мисли Ибни Сино, Ибни Рушд, Ибни Туфайл, Ибни Зухр, Мусо ибни Маймун ва г. дар баробари табиб буданашон инчунин хаким ва файласуфхои номдори асри худ буданд. Ба навиштаи Низомии Арузии Самаркандй «хар табиб, ки шарафи нафси инсон нашиносад ракик-ул-хулк набувад ва то мантик надонад хаким-ун-нафс набувад ва то муъайяд набувад ба таъйиди илохй чайдулхадс набувад ва хар ки чайдулхадс набувад ба маърифати иллат нарасад» [13,с.139]. Мувофики маълумотхои дигар бо ташаббуси Ибни Сино дар шахри Хамадон беморхонае (мувофики баъзе маълумотхо ду беморхона) бунёд мегардад ва пас аз итмоми сохтмон, хокими Хамадон Шамсуддавла таклиф менамояд, ки номи онро "Хонаи беморон" бигзоранд. Аммо Ибни Сино онро кабул намекунад ва боадабона ба таври боварибахш чавоб мегардонад, ки "Хонаи беморон" дар беморон барои шифо ёфтан умеду боварй намебахшад. Аз ин лихоз номи онро "Хонаи Шифо" гузошта шавад, ки ба беморон умед мебахшад ва ин барои муоличаи бомуваффаконаи беморон мусоидат менамояд. Бо хамин номи беморхонаи мазкур "Хонаи Шифо" номгузорй мегардад [10,с.64].
Таъкид намудан ба маврид аст, ки фикру мулозахои Ибни Сино дар барои ба тартиб бино намудани бинохои чамъиятй киммати баланд доранд. Ба фикри у бояд дар бунёди манзилу бинохои чамъиятй, пеш аз хама, шароити чугрофй, иклим, вазиши шамол, вучуд доштани обхои равон ва дастрасии офтобро ба назар гирифтан зарур аст. Беморхонахо бояд дар чойхои баланд, шамолрав, дар наздикии обхои тоза ва чангалзор аз кабристонхо, ботлокзорхо ва дигар объектхое, ки обу хаворо ифлос мегардонад сохта шуда, хавои бино бояд озодона тоза карда шавад, дару тирезахо ба самти чанубу шарк ру ба ру шаванд то ки
нури офтоб вориди бино шавад. Аз ин бармеояд, ки Ибни Сино дар масъалаи тарзи сохтмони беморхонахо ва бинохои чамъиятй низ тачрибаи баланд доштааст.
Храмин тавр дар таърихи тамаддуни кавмхои ориёй аз кадимулайём ба рушди сохаи илм ва аз чумла илми тиб диккати махсус дода мешуд, ки мо намунаи барчастаи онро дар мисоли мадраса ва бемористонхои Чуилишопур ва шахрхои Хуросону Мовароуннахр, ки ба марказхои илмии карнхои аввали кишвархои мусулмонй таъсири амик расонида буданд, ба хубй эхсос менамоем.
Пайнавишт:
1. Абу-л-Фазл Байхаки. История Масуда (1030 - 1041). Серия: Памятники письменности Востока XXII / Перевод с персидского, комментарий и приложение А.К.Арендса. -Москва: Вост. лит-ра, 1969.- 1008 с.
2. Авесто. Китоби I. - Душанбе: Бухоро, 2014. - 839 с.
3. Аумад Исобак. Таърихи бемористонуо дар Ислом. Тарцумаи доктор Нуруллоу Кисои.Теурон 1371. - 240 с.
4. Большая медицинская энциклопедия. 2-е издание. В 35-ти томах. Т. 17. — Москва: Медгиз, 1960. - 1008 с.
5. Вожаи цадиди цойгузини "бемористон" мешавад. //https://www.mehrnews.com/news/1606631/ (санаи муроциат: 09.01.2022)
6. Заходер Б. Иран при Сасанидах // Исторический журнал. Декабр 1936. //http://libmonster. ru/m/articles/view/ ИРАН-ПРИ-САСАНИДАХ (санаи муроциат: 12.01.2022).
7. Иброуими И. Таърихи дармонгоу ва бемористон дар Эрон баъд аз ислом. - Табрез, 1394. - 137 с.
8. Исхаки Ю.Б. Ибни Сино и медицинская наука /Ю. Б. Исхаки. - Душанбе : Ирфон, 1984. -175 с.
9. Исуоци Ю.Б., Тоциев Я.Т. Таърихи мухтасари тибби тоцик. - Душанбе: ДДТТ, - 128 с.
10. Кадыров А. А. История медицины Узбекистана. — Ташкент: Изд-полигр. об-ние им. Ибн Сины, 1994. - 233 с.
11. Мауди М. Мацолот ва баррасиуо. Нашрияи гурууи тауцицотии донишкадаи илоуиёт ва маъорифи исломи. Дафтари панцум ва шашум. Теурон 1350. //http://ensani.ir/file/download/article/201102 08123508 (санаи муроциат: 03. 01.2022)
12. Муцтабо Гарованд, Башири Озарцу. Цойгоуи илми пизишки дар Донишгоуи Цундишопур ва таъсири он бар марокази илмии тамаддуни исломи. //http://ensani. ir/fle/download/article/2017020807 2547-10066-113.pdf(санаи муроциат: 12.02.2022).
13. Низомии Арузии Самарцанди. Чауор мацола. Тауия ва тавзеуи Фахриддин Насриддинов - Хуцанд: Ношир, 2015. - 192 с.
14. Доктор Хрсан Тоцбахш. Таърихи бемористонуо корномаи дурахшони Эрониён //http://ensani.ir/file/download/article/20120426105617-4034-514.pdf (санаимуроциат: 3.01.2022)
15. Фаруанги забони тоцики. (аз асри Х то ибтидои асри ХХ). Иборат аз ду цилд. Дар зери таурири Н.Ш.Шукуров, В.А. Капранов, Р. Х,ошим, Н.А Маъсуми. Цилди I. Москва: 1969. - 951с.
16. Мец Адам. Мусульманский Реннессанс. Изд. 2-е. [Пер. с нем., предисл., библиогр. и указатель Е. Э. Бертельса. Отв. ред. В.И.Беляев]. - Москва: Главная редакция восточной литературы, 1973. - 473 с.
Reference Literature:
1. Abu-l-Fazl Bayhaki. The History of Masud (1030-1041). Series: Monuments of Scripture Referring to the East of the Xl-th Century//Translation from Persian, commentaries and Appendix by A.K. Arends. - Moscow: Oriental Literature, 1969. - 1008pp.
2. Avesto. Book 1. - Dushanbe: Bukhara, 2014. - 839pp.
3. Isobak, Ahmad The History of Hospitals in Islam. Translation by Dr. Nurulloh Kisoi. Tehran, 1371 hijra. - 240pp.
4. Big Medical Encyclopedia. The 2nd edition. In 35 volumes V, 17. - Moscow: Medical State Publishing House, 1960. - 1008 pp.
5. The Newest Moderrn Word Being a Substitute for that one of "бемористон " (hospital) // https: www.mehrnews.com/news/1606631/ (Date of appeal: 09. 01. 2022)
6. Zahoder B. Iran under the Sasanids// Historical Journal. December 1936. https://libmonster.ru/m/articles/veiw/ IRAN UNDER THE SASANIDS (Date of appeal: 12.01.2022)
7. Ibrohimi I. The History of Medicinal Institutions and Hospitals in Iran after Introduction of Islam. - Tabrez, 1394 hijra. - 137pp.
8. Ishaki Yu.B. Ibni Sino and Medical Science// Yu.B.Ishaki. - Dushanbe: Cognition, 1984. -175 pp.
9. Ishaki Yu.B., Tojiev Ya.T. Brief History of Tajik Medicine. - Dushanbe: DDTT (State University of Tajik Medicine). 128 pp.
10. Kadyrov A.A. The History of Uzbekistan Medicine. - Tashkent Polygraphic Publishing-House named after Ibn Sina, 1994. - 233 pp.
11. Mahdi M. Articles and Scientific Essays. The Eddition of the Team of Researches of Devine Knowledge and Islamic Education. Note-Books five and six. - Tehran, 1350 hijra //http://ensani.ir/file/download/article/201102 08123508 (Date of appeal: 03/01/2022)
12. Mujtabo Garovand, Bashiri Ozarchu. The Place of Medical Science in Judishap University and its Influence Rendered by the Centre of Islamic Civilization. //http://ensani.ir/file/download/article/201702080 7 2547-10066-133pdf (Date of appel: 12.02.2022)
13. Nizomii Aruzii Samarkandi. Article. Preparation and Commentaries by Fahriddin Nasriddinov. Khujand: Publosher, 2015. - 192 pp.
14. Dr. Hasan Tadgebakhsh. The History of Hospitals in the Iranian Radiant Chronicles// http://ensani.ir/file/download/article/20120426105617-4034-514.pdf (Date of appeal: 3.01.2022)
15. Tajik Language Dictionary (since the X-th up to the Beginning of the XX-th Centuries) In two volumes. Under the editorship of N.Sh.Shukurov, V.A. Kapranov, R.Khoshim, N.A.Masumi. Volume 1. Moscow, 1969. - 951 pp.
16. Mets, Adam. Moslemic Renaissance. The 2nd edition (Translation from German, preface, bibliography and indicator by Ye.E. Bertels. Editor-in-charge: V.I. Belyaev. - Moscow: Central editorial boardpf Oriental Literature, 1973. - 473 pp.)
