CC BY
0УДК 36. 1/5
ТАШАККУЛИ ДАРОМАД&О ВА ТАВСИФИ ХАРОЛОТ&ОИ БУЛЕТИ ДАВЛАТ1 БА СО&А&ОИ ИЛТИМОИИ МАМЛАКАТ
РАХИМОВА НИГОРАЛОН ШАРИФЛОНОВНА
Дотсенти кафедраи молия ва карзи Донишгоаи давлатии аукук, бизнес ва сиёсати
То—икистон, Ху—анд, То—икистон
&ОШИМОВА НОДИРА БА&ОДИРОВНА
Магистранти курси 1-уми ихтисоси 1-25.01.04, Донишгоаи давлатии аукук, бизнес ва сиёсати То—икистон, Ху—анд, То—икистон
Аннотатсия: Дар маколаи мазкур оид ба муайян намудани мопият ва накши булети давлатг дар рушди илтимоию иктисодии давлат бахшида шудааст. Мопият ва апамияти булет дар шароити муосир ошкор карда шудааст. Таплили мухтасари харолоти маблаггузории булети давлатг ба самти илтимоии мамлакат оварда шудааст. Роппои асосии бехтар намудани тараккиёти илтимоию иктисодии давлат муайян карда шудаанд. Ба шарофати булет мувофики Конститутсияи давлатг имконият пайдо мекунад, ки захирапои молиявиро ба самтхои мупимми тараккиёти илтимоию иктисодг мутамарказ намояд. Максади макола муайян намудани накши булет дар рушди илтимоию иктисодии давлат мебошад.
Вожатои калиди даромад, харолот, булети давдатг, даромадпои андозг, болу хирол.
Асоси ташаккули кисми даромади низоми бу—ети давлат! дар Конуни ЛТ «Дар бораи молияи давлатии Лумаурии То—икистон» дар— гардидааст. Тамоми воридоте, ки ба бу—ет аз руи сатаи бу—ет "бу—ети —умаурияв! ё бу—ети мааалл! дохил мегарданд тибки ин конун таксим карда мешаванд. Даромадаои бу—ети —умаурияв! аз даромадаои андоз! ва гайриандоз!, грантао, инчунин аз воридоти маблагаои беподош иборат мебошанд.Ба даромадаои андозии бу—ети —умаурияв! инао дохил мешаванд:
-андозаои умумидавлат! ва дигар пардохтаои аатм! ба бу—ети —умаурияв!, ки феаристу меъёри онао бо конунгузории Лумаурии То—икистон дар соааи андоз, гумрук ва бо—и давлат!, инчунин дигар санадаои меъёрии аукукии Лумаурии То—икистон муайян гардидаанд;
-бо—аои давлатие, ки мувофики Конуни Лумаурии То—икистон "Дар бораи Бу—ети давлатии Лумаурии То—икистон барои соли навбатии молияв! ба бу—ети —умаурияв! ворид мегарданд.Андозаои умумидавлат! дар Кодекси андози Лумаурии То—икистон мукаррар гардидаанд. Тибки Кодекси андоз ба андозаои умумидавлат! инао дохил мешаванд [2 с. 1113]:
-андоз аз даромад;
-андоз аз арзиши иловашуда;
-аксизао;
-андози и—тимо!;
-андозао барои захирааои таби!;
-андоз аз фуруши алюминийи аввалия.
Ба даромадаои гайриандозии бу—ети —умаурияв! инао дохил мешаванд:
- даромадао аз хизматрасониаои пулакии макомоти аокимият ва идоракунии давлат!, инчунин ташкилотаои бу—етии тобеи макомоти мазкур, ки мувофики санадаои меъёрии аукукии Лумаурии То—икистон ан—ом дода мешаванд;
- фоидаи Бонки миллии То—икистон, инчунин корхонааои давлат! тибки меъёраое, ки конунгузории Лумаурии То—икистон мукаррар кардааст;
- даромад аз фуруши захираву пасандозаои давлат!, фоиз аз депозитао ва сармоягузории давлат!, дивидендао аз дороиаои молияв!;
- илорапул! барои истифодабарии молу мулки лумаурияв!;
- воридоти маблаги бо тартиби лазои линоят! ва маъмур! ба фоидаи давлат ситонидашаванда;
- воридоти маблагао аз дигар манбаъаое, ки санадаои меъёрии аукукии Лумаурии Толикистон манъ накардаанд, аз лумла, ларима, пеняао ва фоизао барои риоя накардани уададориаои шартномав!, луброни зараре, ки ба булети лумаурияв! дар натилаи вайрон кардани интизоми молияв! расонида шудааст.Ба даромадаои булети лумаурияв! аз аисоби манбаъаои гайрибулет! аамчунин инао тааллук доранд:
- грантао ва дигар маблагаои беподош, ки аз шахсони воке! ва аукук!, ташкилотаои байналмилал! ва аукуматаои давлатаои дигар ворид мешаванд;
- маблагаое, ки дар натилаи аисоббаробаркунии байни булетаои лумаурияв! ва мааалл! ворид мешаванд;
- маблагаое, ки аз истифода ва фуруши молу мулк ворид мешаванд, инчунин карзгирии давлатии дохил! ва берун!, ки дар булети лумаурияв! берун аз даромад аамчун манбаи маблаггузории касри булет истифода мешавад.
Даромадаои булетаои мааалл! аз даромадаои андоз! ва гайриандоз!, инчунин аз воридоти маблаг аз аисоби андозу пардохтаои танзимшавандаи умумидавлат! ва пардохтаои дигар иборат мебошанд.
Ба даромадаои андозии булетаои мааалл! инао дохил мешаванд:
- андозаои мааалл! ва дигар пардохтаои аатм! ба булети мааалл!, ки номгуи онаоро конунгузории Лумаурии Толикистон муайян менамояд;
- даромадао аз андозу пардохтаои танзимшавандаи умуми-давлат!, ки бо тартиби мукаррарнамудаи Конуни Лумаурии Толикистон дар бораи Булети давлат! барои соли навбатии молияв! муайян гардида, ба булетаои мааалл! дода мешаванд;
Лумаурии Толикистон барои соли навбатии молияв! ба булети лумаурияв! ворид карда мешавад.Тибки Кодекси андози ЛТ ба андозаои мааалл! инао до-хил мешаванд:
- андоз аз воситааои наклиёт;
- андозао аз молу мулки гайриманкул.
Тибки Конуни ЛТ Дар бораи дигар пардохтаои аатм! ба булет дигар пардохтаои аатмии мааалл! иборатан
-хирол барои амалаои бозрасии давлатии автомобил!;
-хирол барои амалаои бозрасии назорати давлатии техникаи кишоварз!;
-хирол барои бакайдгирии давлатии аукук ба амволи гайриманкул ва аадао бо он;
-хирол барои бакайдгирии давлатии киштиаои дарёгарди
хурдаалм;
-пардохт барои лойгир намудани рекламаи берун!
Ба даромадаои гайриандозии булетаои мааалл! инао до-хил мешаванд:
- даромад аз булети лумаурияв!, ки дар шакли кумаки молиявии беподош (дотатсия), мусоидати молияв! (субвенсия), кумаки молияв! (субсидия), инчунин дар шакли аисоббаробаркунии мутакобила ба булети мааалл! ворид мешавад;
- илорапул! барои истифодабарии молу мулки мааалл!;
- даромад аз хизматрасониаои пулакие, ки макомоти илроияи маааллии аокимияти давлат!, ташкилотаои булетии аз аисоби булетаои мааалл! маблаггузоришаванда ба анлом мерасонанд;
- воридоти маблаг аз дигар манбаъаое, ки санадаои меъёрии аукукии Лумаурии Толикистон манъ накардаанд, аз лумла ларимаао, пеня ва фоизао барои риоя накардани уададориаои шартномав!, баркарор намудани зарари дар натилаи вайрон кардани интизоми молияв! ба булетаои мааалл! расонидашуда;
- даромадао аз манбаъаои гайрибулет!, грантао, дигар пардохтаои беподош аз шахсони воке!, аукуй ва ташкилотаои байналмилал!. Кайд кардан ба маврид аст, ки аз соли молиявии 2007 огоз намуда, захирааои Барномаи сармоягузории давлат', маблагаои карзгирифташуда ва маблагаои махсуси ташкилотаои булет! низ бевосита ба аалми булети давлат! дохил карда мешаванд. То ин вакт маблагаои мазкур аамзамон бо маблагаои булет! баррас! намуда, ба аалми умумии маблагаои булети давлат! дохил карда намешуданд.Сабаби асосии дигаргунсозиаои мазкур зарурияти таъмин намудани, аз як тараф, шаффофияти бештар ва аисоботдиаии ягона барои аамаи равандаои молия, ва аз тарафи игар, гузаронидани сиёсати ягона дар илрои афзалиятаои мукарраргардидаи милл! ва соаав! ба шумор меравад.йамин тарик, аалми умумии даромади булети давлат! таркибан аз аисоби сарчашмааои зерин ташаккул меёбад:
- воридоти андоз!;
- воридоти гайриандоз!;
-грантао барои дастгирии булет аз аисоби ташкилотаои байналмилалии молияв!;
- булети лоиаааои инвеститсион!;
- карзаои давлат! барои лоиаааои инвеститсион! (асосан барои бахши энергетика ва наклиёт);
- маблагаои махсуси ташкилотаои булет!.
Вазифааои авваларо даромадаои булет илро мекунанд, ки андоз аз даромади субъектаои холагидор! (иштирокчиёни лараёни истеасолоти ламъият!), карзао, даромадао аз моликияти давлат!, даромад аз эмиссияи пулаои когазиро дар бар мегиранд. Таркиби даромадаои булет! доим! нест ва аз шароити иктисод! ва аз тараккиёти давлат вобаста мебошад. Дигаргуншавии таркиби даромади булет дигаргуниаои раванди иктисодиётро инъикос мекунанд. Масалан, ивазёбии мутаносиби байни андоз ва карз, бо тарафи зиёдшавии карз ин инъикоси пастшавии истеасолот ва ивазёбии мутаносибии байни истеъмол ва пасандозро нишон медиаад [4 с. 120].
Вазифааои дуюми булет бо харолотаои максадноки булет! вобаста аст. Давлат, аамчун субъекти холагидории асос!, бояд манфиатаои иктисодии аамаи иштирокчиёни раванди такрористеасолиро ба инобат гирад, барои аамин аам харолотаои булет! аамаи соаааои иктисодиётро дар бар мегирад. Талаботи илроиши таносуби макроиктисод! дар холагии халк маблаггузории булетии соаааои алоаидаи холаг!, ташкилотаои соааи моликият, субъектаои алоаидаи холагидориро талаб мекунад. Таркиби харолотаои булет аз таркиби даромадаои булет! аам зиёдтар дигаргун мешавад. Дигаргуншавии таносуби байни харолотаои аарб! ва талаботаои илтимо! ба манфиати аввала, ин инъикоскунандаи пастшавии истеасолот ва иктисодиёт мешавад [4 с. 124].
Бояд тазаккур дод, ки дар Лумаурии Толикистон кисми бештари харолоти булети давлат! ба соааи илтимо! равона мегардад, ин нишондиаанда ифодакунандаи оптимал! будани харолоти булети давлатиро инъикос мекунад. Дар соли 2023, сарфи зиёда аз 51 фоизи маблагаои булет! ба ин сoаa равона карда шудааст. Кисми даромади булети давлат! 102,5 фоиз таъмин гардида, давлат ва йукумати мамлакат лиаати илрои уададориаои илтимоии худ ва аалли масъалааои вобаста ба рушди соаааои иктисодиву илтимоии кишвар тадбираои мушаххасро роаандоз! намуд.
Ба ин максад танао аз аисоби булети давлат! беш аз 40 миллиард сомон! равона карда шуд, ки нисбат ба соли 2022-юм 5,3 миллиард сомон! зиёд мебошад [3]. Харолотаои булет бо ааргуна аломатао таснифот карда мешаванд. Яке аз асоситарин - ин маблаггузории вазифааои давлат: самтаои иктисод!, илтимо!, мудофиа, макомоти идоракун! ва гайра мебошад.
Аз булети лумаурияв! харолотаои аатмии зерин маблаггузор! мешаванд: [1 с. 75]
бо шакли функсионалии таксимот:
✓ нигоадории макомотаои аокимият ва идора;
✓ мудофиа;
✓ макомотаои аифзи аукук, суд, прокуратура;
✓ маориф (сатаи —умаурияв!);
✓ тандуруст! (сатаи —умаурияв!);
✓ сугуртаи и—тимо! ва аифзи и—тимо! (сатаи —умаурияв!);
✓ аифзи табиат ва хо—агии коммунал! (сатаи —умаурияв!);
✓ чорабиниаои мадан!, тандуруст! ва —амъият!;
✓ комплекси сузишворию - энергетик!;
✓ хо—агии кишлок, —ангал, моаидор! ва шикор;
✓ наклиёт ва алока;
✓ вазоратао ва муассисааое, ки бо фаъолият ва хизматрасониаои иктисод! машгуланд;
✓ дигар харо—отао.
Аз аисоби воситааои бу—ети —умаурияв! ва бу—етаои аукуматаои вилояти ЛТ харо—отаои зерин маблаггузор! мешаванд:
✓ чорабиниаои и—тимо!-мадан! ва илм!;
✓ тараккиёти иктисодиет;
✓ дигар чорабиниаое, ки дар бу—ети —умаурияв! ва бу—етаои вилоятао дар соли молиявии навбат! пешбин! шудаанд.
Маориф дар —ааони имруза ба захираи муаимтарини рушди иктисодию и—тимоии кишварао, баланд бардоштани некуаавол! ва рушду такомули инфиродии шаарвандон мубаддал мегардад.
Рушди соааи маориф яке аз самтаои афзалиятноки сиёсати и—тимоии давлати мо эълон гардидааст.
Маориф дар тарбияи кувваи кории соаибихтисос ва ташаккули иктидори —омеаи босубот накши аалкунанда мебозад.
Та—рибаи байналмилал!, дар навбати аввал дар кишвараои тараккикарда ва ру ба инкишоф нишон медиаад, ки манбаи асосии рушди босуръати и—тимоию иктисодии онао таасилоти миллат аст. Сармоягузор! ба иктисодиёти давлатаое, ки ааолии он дорои сатаи пасти таасилот ё таасилоти ба талаботи замон —авобгу набуда мебошад, танао ба бунёди истеасолоти аз —иаати технолог! камсамару кафомонда, кафомонии аарчи бештари кишвар аз тамоюлоти —ааонии рушди иктисодиёти ба дониш асосёфта мусоидат карда метавонаду халос.
Дар шароити имрузаи рушди иктисодиёти ба дониш асосёфта маориф яке аз омилаои муваффакияти иктисодии дав-лат мегардад. Рушди —омеа, таъмини амнияти —амъият ва давлат, сифати зиндагии мардум, расидан ба сатаи —ааонии иктисодиёт, азхудкунии имкониятаои нави технолог! ва умуман рушди и—тимо! мустакиман аз сатаи маориф, ташкили раванди мураттабу хушсифати таълиму тарбияи талабагону дониш—уён, хулоса , аз сатаи саводнокии миллат вобаста аст.
Тибки моддаи 41-и Конститутсияи Лумаурии То—икистон аар шахс аукуки таасил карданро дорад. Таълими умумии асос! аатмист. Давлат таълими умумии асосии аатмии ройгонро дар муассисааои таълимии давлат! кафолат медиаад. Шахс дар доираи мукаррарнамудаи конун дар муассисааои таълимии давлат! метавонад ба таври ройгон таълими миёнаи умум!, ибтидоии касб!, миёнаи касб! ва олии касб! гирад.
Тибки Конуни ЛТ«Дар бораи маориф»давлат дар муассисааои таълимии давлатии таасилоти ибтидоии касб!, миёнаи касб!, олии касб! ва касбии баъд аз муассисаи олии таълим! як маротиба гирифтани таълими ройгонро кафолат медиаад.
И—рои кафолати давлатии шахс ба таасил бо ташкили низом ва шароити мусоид барои гирифтани маълумот таъмин карда мешавад.
Низоми маориф макомоти идоракунии маориф, муассисааои таълим!, субъектаои раванди таълиму тарбия, муассисаю дигар ташкилотаои соааи маориф, иттиаодияаои муассисааои таълим!, воаидаои сохтор! ва дигар сохтораое, ки дар асоси стандартаои
давлатии таасилот малмуи барномааои таълим! ва сиёсати давлатиро дар соааи маориф амал! менамоянд, дар бар мегирад.
Дар Толикистон намудаои зерини муассисааои таълим'1 фаъолият карда метавонанд: томактаб!;
таасилоти умум! (ибтидо!, умумии асос!, миёнаи умум!); таасилоти ибтидоии касб!; таасилоти миёнаи касб'1'; таасилоти олии касб'1';
таасилоти касбии баъд аз муассисаи олии таълим'1'; таасилоти иловаг!; таасилоти махсус;
муассисааои таълимии дигаре, ки раванди таълиму тарбияро амал'1 мегардонанд.
йар як муассисаи таълим'1 аз тарафи муассис ё муассисон ташкил карда мешавад, ки онао фаъолияти ин муассисааои таълимиро маблаггузор! мекунанд.
йамин тарик, мараилаи нави ислоаоти иктисод'1 ва илтимо! дар Толикистон аамчун самти афзалиятноки харо-чоти давлат! сармоягузориро барои нигоадории низоми таъмини зиндагии шоиста дар назар дорад. Харолоти булети давлат'1 ба соааи маориф мааз чунин сармоягузор! ба аисоб меравад, зеро рушди аамаи соаааои иктисодиёт бевосита аз сатаи дониши ааол'1 вобастаг! дорад.
Манбаи маблаггузории тамоми фаъолияти таълимию истеасол!, илм! ва холагидор!, инкишофи илтимоию иктисодии маорифро маблаги булет! ва гайрибулет!', аз лумла маблаги худи муассис (муассисон) ва дигар сарчашмааое, ки конунгузории Лумаурии Толикистон манъ накардааст, ташкил медиаанд.
Маблаггузории соааи маориф аар сол дар булети давлат! бо сархати алоаида зикр гардида, он бо назардошти меъёраои аадди акали маблаггузории муассисааои таълим! сурат меги-рад. Ин меъёрао вобаста ба намуд, шакл, зинааои таасилот, мааалли лойгиршав! ба як таълимгиранда, ба як муассисаи таълим! ва ё дар дигар асос муайян карда шуда, бояд барои пурра пушонидани харолоти лории вобаста ба раванди таасилот мусоидат намоянд. Тартиби аисоб намудани меъёраои маблаггузории хизматрасонии таълим!, аз лумла маблаггузории сарикас!, аз аисоби булети давлат! аз лониби йукумати Лумаурии Толикистон мукаррар карда мешавад.
Таъмини маблаггузории фаъолияти илмию таакикотии муассисааои таълимии таасилоти миёна ва олии касб! ба таври лудогона дар шакли кумаки молияв! (субсидияао) барои илрои мавзуъаои накшавии таакикот! бо супориши муассис (муассисон) дар шакли озмун амал! карда мешавад.
Ба муассисааои таълим! дар аудуди маблаги лудокардашуда ва аз дигар сарчашмаао воридшуда мустакилияти молиявию холагидор! дода мешавад. Раванд ва тартиби истифодаи маблаги муассисааои таълим! тибки конунгузории Лумаурии Толикистон ва оинномаи муассисаи таълим! сурат мегирад.
Фаъолияти холагидории муассисааои таълим! дар доираи максад ва вазифааое, ки дар оинномаи онао пешбин! шудаанд, аз лумла фармоишаои давлат!, муайян карда мешавад.
Тибки конунгузор! муассисааои таълим! уададоранд, ки фармоиши давлат! ва фармоишаоро оид ба фуруши маасулот (кор ва хизматрасон!) дар аалми на бештар аз фармоишаои дахлдор илро намоянд. Муассисааои таълимии давлат! аукук доранд барои конеъ гардонидани талаботи худ маасулот, кор ва хизматрасониро бо тартиби мукаррарнамудаи конун-гузор! оид ба хариди давлатии мол, кор ва хизматрасон! харидор! намоянд.
Муассисаи таълим! метавонад бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузории Лумаурии Толикистон маблаги иловаг!, аз лумла асъориро, бо роаи хизматрасонии иловагии пулак! ва амалигардонии фаъолияти дигар, ки оинномааш пешбин! кардааст, инчунин аз аисоби
эасонкор! ва пардохтаои максадноки шахсони воке! ва аукук!, аз —умла хори—!, —алб намояд.
Манбаъаои иловагии маблаггузории муассисааои таълим! инао мебошанд: даромад аз фуруши маасулот, и—рои кор ва хизматрасо-нии муассисааои таълимию истеасол!;
воридот аз и—рои кор ва хизматрасоние, ки хусусияти илм! ва илмию метод! доранд; тайёркун!, такмили ихтисос ва бозомузии пулакии мутахас-сисон дар муассисааои таълимии давлат! дар асоси шартнома;
пардохтаои ихтиёрии эасонкор! ва дигар маблаге, ки аз ташкилотаои давлат!, гайридавлат! ва шахсони воке! ворид мешаванд; грантао;
карзаои ташкилотаои карз!.
Тибки моддаи 38-и Конститутсияи Лумаурии То—икистон аар шахс аукуки аифзи саломат! дорад. Шахс дар доираи мукаррарнамудаи конун аз ёрии тиббии ройгон дар муассисааои нигаадории тандурустии давлат! истифода менамояд. Давлат барои солимгардонии муаити зист, инки-шофи оммавии варзиш, тарбияи —исмон! ва туризм тадбирао меандешад.
Конуни заминав! дар соааи тандуруст! - Конуни Лумаурии То—икистон "Дар бораи аифзи саломатии ааол!» мебошад. Ин Конун муносибатаои байни макомоти аокимияти давлат!, шахсони мансабдор, шаарвандон, ташкилотаою иттиаодияаои —амъият!, корхонааоро катъи назар аз шакли моликияташон дар соааи аифзи саломатии ааол! мувофики Конститутсияи Лумаурии То—икистон муай-ян ва танзим мекунад.
Тандуруст! - ин системаи чорабиниаои —амъият!, давла-т!, и—тимоию иктисод! ва тиббие мебошанд, ки сатаи балан-ди аифз ва беабудии саломатии ааолиро таъмин менамоянд.
Ба системаи давлатии нигаадории тандуруст! дар Лумаурии То—икистон инао дохил мешаванд:
✓ Вазорати тандуруст! ва аифзи и—тимоии Лумаурии То—икистон ва воаидаои дахлдори сохтори макомоти аокимияти и—роия дар мааалао;
✓ муассисааои табобатию пешгирикунандаи бемор!, со-лимии репродуктив! ва табобатию баркарорсоз!, назорати давлатии санитарию эпидемиолог! оид ба масъалааои та-шаккули тарзи ааёти солим, илмию тадкикот! ва таълимии тибб!, корхонаао ва муассисааои фармасевт!, экспертизаи судию тибб!, техникаи тибб! ва маснуоти таъиноти тибб!, дигар корхона ва муассисааои таъминоти моддию техник!, корхонааои истеасолкунандаи та—аизотао барои нигаадории тандуруст!, ки моликияти давлат! буда, ба макомоти идораи системаи давлатии нигаадории тандуруст! тобеъ мебошанд;
✓ муассисааои табобатию пешгирии бемориао ва дигар муассисааои нигаадории тандурустии сохтори дигар вазорату идорааои Лумаурии То—икистон, ки дар ихтиёри худ чунин муассисааои нигаадории тандуруст! дошта метавонанд.
Шаарвандони Лумаурии То—икистон аукуки аифзи саломат! доранд. Ба шаарвандони Лумаурии То—икистон дар муассисааои системаи давлатии нигаадории тандуруст! бо тартиби мукаррарнамудаи йукумати ЛТ кумаки тиббию санитарии ройгон расонида мешавад. Дар дигар аолатао ба шаарвандон кумаки тиббию санитар! дар корхонаао ва муассисааои системаи давлатии нигаадории тандуруст! бо тартиби мукаррарнамудаи йукумати ЛТ аз аисоби маблаги шахсони воке! ва ё аукук! расонида мешавад.
Дар —омеа дар шароити муносибатаои иктисодии бозоргон! аамзамон —ор! шудани дигар намудаои аифзи и—тимо!, ба мисли таъминоти и—тимо! ва кумаки и—тимо! мумкин мебошад. Дар аакикат, ин кумакаои хайриявии яквакта ва муваккат! барои таъмини гуруаи калони одамони муато— кифояг! намекунанд. Бинобар ин дар —омеа сугуртаи и—тимо! аамчун асоси аифзи и—тимоии ааол! фаъолият менамояд.
Даромаду пасандозаои гуруау табакааои калони ааол! чи дар давлатаои хурду калон ва чи дар давлатаои тараккикарда ва ру ба тараккиниаода барои дар вакти бемор! ва пиронсол! таъмин кардани худ нокифоя мебошад. Аз тарафи дигар, ягон фарди —омеа ба вукуъ омадани аолати сугуртавиро пешбин! карда наметавонад ва барои он маблаги заруриро пасандоз аам намекунад. Ба гайр аз ин, дар —омеа гуруаи муайяни ода-мон аастанд, ки дар нисбати такдири оянда ва саломатии худ муносибати бепарвоёна зоаир мекунанд.
Бинобар ин, дар аар як давлат барои аал намудани ин масъалаао барои —амъоварии маблагаои максаднок зарурат пайдо мешавад, ки онао асоси сугуртаи и—тимоиро ташкил медиаанд.
Сугуртаи давлатии и—тимо! дар То—икистон тибки Конуни Лумаурии То—икистон «Дар бораи сугуртаи давлатии и—тимо'1» танзим карда мешавад.
Конуни мазкур асосаои аукук!', иктисод! ва ташкилии сугуртаи давлатии и—тимоиро муайян мекунад ва амали он нисбати сугуртаи ихтиёрии и—тимо! татбик намешавад.
Тибки ин Конун «Сугуртаи давлатии и—тимо! низоми навъаои аз —ониби давлат кафолатдодашудаи таъмини ашхоси сугурташуда аангоми маарум гардидан аз музди меанат ё даромад дар нати—аи бемор'1, осеби меанат!' ё бемории касб!, маъюб!, аомиладор! ва таваллуд, пир!, бекор!, аз даст дода-ни саробон, фавтидан ва дигар аолатаои мукаррарнамудаи конунаои Лумаурии То—икистон аз аисоби саамаои аатмии сугуртаи корфармоён ва шаарвандон иборат мебошад».
Принсипаои асосии сугуртаи давлатии и—тимо! иборатанд аз:
^ хусусияти умум! ва аатм! доштани сугуртаи давлатии и—тимо! ва таъмини аифзи и—тимоии ашхоси сугурташуда;
^ кафолати давлатии нигоа доштани сатаи бадастомадаи аифзи и—тимоии ашхоси сугурташуда;
^ табакабандии сатаи аифзи и—тимоии ашхоси сугурташуда бо назардошти саами меанати онао, сабабаои аодисааои сугурта ва дигар омилао;
> масъулияти сугуртакунанда ва муассисаи сугурта —иаати таъмини аукукаои ашхоси сугурташуда;
> масъулияти ашхоси сугурташуда, ки иштироки бевоситаашонро барои ба расмият даровардан ва маблаггузории сугуртакунии и—тимоии худ пешбин! менамоянд;
^ баробараукук! ва аифзи аукукии субъектаои сугуртаи давлатии и—тимо!;
> иштироки намояндагони аамаи субъектаои сугуртаи давлатии и—тимо! дар идораи сугуртаи давлатии и—тимо! (намояндагони давлат, сугуртакунанда, иттиаодияаои корфармоён ва кормандон дар симои шахси намоянда);
^ дастрас! ба таъмин ва татбики аукуки ашхоси сугурташуда ва ташкили назорати низоми сугуртаи давлатии и—тимо!;
> махсус будани маблагаои молиявии сугуртаи давлатии и—тимо! ва ан—ом додани пардохтао ба ашхоси сугурташуда вобаста ба и—рои уададориао оид ба сугуртаи и—тимо!;
> масъулияти давлат барои истифода, —ойгиркун! ва аифзи воситааои сугуртаи давлатии и—тимо!.
Тибки конунгузор! сугуртаи давлатии и—тимо!, бидуни истисно, тамоми ашхоси вокеиро, ки тибки шартнома (карордод)-и меанат! дар корхонаао, муассисаао ва ташкилотаои аамаи намуди моликият ва фаъолияти хо—агидор! кор мекунанд, шаарвандони алоаида, инчунин ашхосе, ки аъзои ё иш-тирокчии корхонаао мебошанд, дар бар мегирад.
Шаарвандони Лумаурии То—икистон, ки фаъолияти худро тибки шартномаи дорои хусусияти гражданию аукук! ан—ом медиаанд, аз —умла дар намояндагиаои давлатаои хори—!, ташкилотаои байналмилал! ва дипломат! дар аудуди Лумаурии То—икистон, инчунин шаарвандони хори—ï ва шахсони бешаарванд, ки фаъолияти мехнат!, хо—агидор! ва соаибкориро (бе ташкили шахси аукук!) дар аудуди Лумаурии То—икистон ба амал мебароранд, мутобики конунгузор! бояд таати сугуртаи аатмии давлатии и—тимо! карор
гиранд. Тартиби ба сугуртаи аатмии давлатии илтимо! фаро гирифтани шахсони зикргардидаро йукумати ЛТ муайян менамояд.
Тибки Конуни Лумаурии Толикистон «Дар бораи сугуртаи давлатии илтимо'1» дар Лумаурии Толикистон навъаои зайли таъминот оид ба сугуртаи давлатии илтимо'1 мукаррар карда мешаванд:
таъминоти нафака;
кумакпул! барои корношоямии муваккат!;
кумакпулии аомиладор! ва таваллуд;
кумакпулиаои оилав!;
кумакпул'1 ба сабаби бекор!;
кумакпул'1 барои дафн (кумакпулии маросим!);
харолоти маблагао барои тандурустии кормандон ва аъзои оилаи онао, инчунин барои татбики дигар тадбирао, ки ба вазифа ва функсияаои онао оид ба аифзи меанат ва танду-рустии кормандон ва аъзои оилаи онао мувофик аст;
иловапулиао ба нафака аз аисоби маблаги андухти нафакаи аисобномааои андухти инфирод!; дигар навъи пардохтао, ки мутобики конунаои Лумаурии Толикистон таъин гардидаанд, инчунин таъминотаои таъминкунандаи илрои вазифааои муассисаи сугуртакунанда.
Тартиби мукаррар намудан, таъин, аисобу китоб ва пардохти аамаи намудаои нафака бо Конун "Дар бораи таъмини нафакаи шаарвандони Лумаурии Толикистон" ва дигар санадаои меъёрии аукукии Лумаурии Толикистон муайян карда мешавад. Мувофики аамин Конун чунин нафакаао таъин карда мешаванд:
а) нафакааои меанат':
аз руи синну сол (пиронсол!); аз руи маъюб!;
барои маарум шудан аз саробон; барои хизмати дарозмуддат;
б) нафакааои илтимо'1.
Маблаги пардохти кумакпулиао тибки Конун «Дар бораи сугуртаи давлатии илтимо'1» ва карораои алоаидаи йукумати ЛТ мукаррар карда мешавад.
Маблаггузории пардохти нафака, кумакпулиао ва дигар пардохтаои дорои хусусиятаои максаднок оид ба сугуртаи давлатии илтимо'1 аз лониби муассисаи сугурта дар симои Агентии давлатии сугуртаи илтимо'1 ва нафака анлом дода мешавад, ки дар боби 21 оид ба он сухан меравад.
йифзи илтимоии ааол! яке аз самтаои асосии сиёсати илтимоии давлат буда, сатау сифати зиндагии сокинони мам-лакат аз татбики босамар ва окилонаи он вобаста аст.
Таркиби харолоти бахши сугуртаи илтимо'1 ва аифзи илтимо'1 (бахши 06 тибки гуруабандии вазифавии булет) чу-нин зербахшаоро дар бар мегирад: сугуртаи илтимо!'; аифзи илтимо!';
фаъолияти дигар дар соааи сугуртаи илтимо'1 ва аифзи илтимо'1. Зербахши "Сугуртаи илтимо!" вазифааои зеринро дар бар мегирад: барномааои давлатии нафака;
кумакпулиао аз руи бемор'1, аомиладор'1, таваллуд ва нигоаубини кудак; кумакпулиао аз руи синну сол; кумакпулиао аз руи маъюб!';
кумакпулиао дар мавриди аз даст додани саробон; кумакпулиао барои шугли ааол!';
кумакпулиао ба оилааои серфарзанд ва кумакпулиао ба-рои кудакон; кумакаои дигар ба ааол!';
сугуртаи илтимо!, ки ба категорияаои дигар дохил карда нашудаанд.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Зербахши "йифзи илтимо!" вазифааои зеринро дар бар мегирад:
муассисаао барои кудакон (хонааои кудакон, интернатао, марказаои тавонбахш!);
муассисаао барои калонсолон (беморхонааои касалиаои руа! ва г.);
муассисаао барои пиронсолон;
осоишгоаао-профилакторияао;
муассисааои дигари аифзи илтимо'1, ки ба дигар категорияао дохил карда нашудаанд. Вазорати пешбари ин бахш Вазорати тандуруст! ва аифзи илтимоии ааолии ЛТ мебошад.
Банакшагирии харолоти вазифааои бахш ва барномааои он дар Булети давлатии Лумаурии Толикистон ба воситаи чунин ТАМБ ва ТАБ-ао аз кабили: Вазорати тандуруст! ва аифзи илтимоии ааолии ЛТ; Агентии сугуртаи илтимо'1 ва нафакаи назди йукумати ЛТ; Вазорати меанат, муаолират ва шугли ааолии ЛТ ва сохтораои зертобеи онао амал! мегар-дад.
Асосаои аукук! ва самтаои асосии сиёсати давлат! дар соаа, ки барои тааияи булети бахш замина мебошад, инао бааисоб мераванд: Конуни ЛТ "Дар бораи сугуртаи давлатии илтимо!" (13.04.2017); Конуни ЛТ "Дар бораи мусоидат ба шугли ааол!» (30.01.2020). ^онуни мазкур муносибатх,ои чамъиятиро оид ба шугли ах,олй танзим намуда, асосх,ои хукукй, ичтимоию иктисодй ва ташкилии сиёсати давлатй дар ин самт. Конуни ЛТ "Дар бораи таъмини нафакаи шаарвандони Лумаурии Толикистон"(25.07.1993); Конуни ЛТ "Дар бораи нафакааои сугуртав! ва давлат!"(соли 2010); Конуни ЛТ "Дар бораи аадди акали зиндаг!"; Консепсияи аифзи илтимоии ааолии Лумаурии Толикистон; Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2015; Стратегияи баланд бардоштани сатаи некуааволии мардуми Толикистон барои солаои 2013-2015; афзалиятаои соаа аз Паёми аарсолаи Президент ба Маллиси Ол! ва дигар санадаои меъёриву аукук!.
Маблаггузории бахши мазкур аз Булети сугуртаи илтимо! ва нафака, булети лумаурияв! ва аамчунин аз булетаои мааалл! амал! карда мешавад.
1. Буриева М.Ч. Булет ва низоми булети Лумаурии Толикистон. Китоби дарс! / М.Ч. Буриева - Душанбе: Эр-граф, 2014.- С. 245
2. Кодекси андози Лумаурии Толикистон. Душанбе, 2022 с.
3. Паёми Президенти Лумаурии Толикистон Эмомал! Раамон ба Маллиси Олии Лумаурии Толикистон. Душанбе 28.12.2023
4. Перепанова Т.С., Балтахинова О.Р. Основы бюджетной системы и бюджетного учета. Учеб. пособие / Перепанова Т.С., Балтахинова О.Р. - Улан-Удэ, 2004.
АДАБИЕТ
