ARTICLE INFO
ТАРИХИИ ДАВРЛАРАРО УЗИГА ХОСЛИК ВА МУШТАРАКЛИК
Шодиев Шахобиддин Шарофиддинович
ф.ф.ф.д.
Бухоро инновацион таълим ва тиббиёт университети "Умумтаълим фанлар кафедраси" https://doi.org/10.5281/zenodo.14513831
ABSTRACT
Qabul qilindi: 10- Dekabr 2024 yil Ma'qullandi: 15- Dekabr 2024 yil Nashr qilindi: 18- Dekabr 2024 yil
KEYWORDS
уйгониш даври, ижод, трагедия, драматург,
тафаккур, жамият ва инсон, театр, комедия,
Ушбу макола Инглиз Уйгониш даврининг буюк мутафаккири, драмматург Уильям Шекспир ижодини талкин ва тахлил килишдан иборат булган хронологик даврларни уз ичига олади.
Ажойиб а;л эгаси булган Шекспир ижтимоий хаётни уз замондошлари, хатто давр донолари пай;аб етмаган томонларини шунчалик тугри тасвирлаганки, хозиргача мутахассисларни хайратда ;олдириб келмо;да: файласуфлар унинг борли; хаёт зиддиятлари диалектикасини на;адар тугри тушунганига, тарихчилар — давлатлар, хал;ларни идора этиш ;онунларини билишига, табиатшунослар — табиат ;онунларини фахмлашига, психологлар эса инсон ;албининг энг нозик томонларини билиб, очиб беришига ;ойил ;оладилар.
Шекспир ижоди ози;ланган манба Европа хал;лари тарихи, адабиёти ва театрини урганиш ва уша даврнинг илгор тафаккур жавхарларидан хам бахраманд булишдир. У ана шу икки асосни уз асарларида бирлаштира олганлиги сабабли уз даври ижодкорларидан узиб кета олди. Барча тарихий даврда кузатилганидек, Шекспир яшаган давр хам турли зиддият ва ;арама-;аршиликларга тула булган. Шекспир уз давридаги зиддиятлар, ижтимоий хаётдаги номутаносибликлар, инсонлар та;диридаги мураккабликларни теран х,ис этган, шунинг баробарида, жамият ва инсон хаётининг ;алтис ну;тасида юзага келган драматизмни тасвирлашга алохдда ди;;ат ;илган. У ха;и;ий драматург сифатида персонажларнинг у ёки бу хатти-харакатларини келтириб чи;арган ижтимоий, маиший, маънавий ва рухий сабабларни очиб ташлаб, уларнинг х,ар бирига уз хул;-атворидаги кескин узгаришларни тула асослаш ёки изохлаш имконини яратган.
Шекспир Уйгониш даврига хос гуманизм ва инсонпарварлик гоялари билан во;еликда тобора ривожланиб бораётган худбинлик, мунофи;лик, ёвузлик уртасидаги зиддиятни куриб, шу зиддиятларни уз асарларига конфликт сифатида жалб этади. У уз трагедияларида бадиий майорат чу;;исига эришган. Шекспир ижодининг сунгги даврига оид романтик драма ва трагик комедиялар унинг дунё;арашида х,аётий зиддиятларни ижобий хал ;илиш мумкин, деган умид пайдо булганидан гувохлик беради.
Шекспирнинг бутун ижодини нурлантириб турувчи фазилат юксак ахло;ий-маънавий муаммоларнинг тасвиридир. «Ромео ва Жульетта» лирик, «Юлий Цезарь» сиёсий, «Хамлет» интеллектуал трагедия, «Отелло» эса эхтирослар трагедияси хисобланса-да, улар замирида урта асарлар учун хам, хозирги замон учун хам катта ахамиятга молик булган ахло;ий масалалар ётади. Агар «Юлий Цезарь», «Хамлет», «Макбет», «Ромео ва Жульетта» сингари асарларда тасвирланган драматик конфликт ;ахрамонларга узини билиш, узининг рухий кучини руёбга чи;ариш имконини берган булса, Отелло, Лир сингари адашган кахрамонлар онги фа;ат фожеа руй бериб, мукаррар халокат я;инлашганидан кейингина нурланиб кетади. Шунга карамай, уларнинг х,ар бири ва умуман Шекспир асарларининг ;ах,рамонлари асосан катьий характерга эга булган, онги ва ахло;ий карашлари шаклланган, во;еликка хушёр куз билан каровчи, кучли ва мард инсонлардир.
Узбек томошабинларининг Шекспир билан танишуви 1935 йилда «Хамлет» трагедиясининг Хамза номидаги драма театри (хозирги Узбек миллий академик драма театри)да сахналаштирилиши булди. Шундан сунг бирин-кетин юртимиздаги узбек ва рус театрларида унинг «Отелло», «Ромео ва Жульетта», «Юлий Цезарь», «Кирол Лир», «Кориолан», «Вероналик икки йигит», «Кийик; кизнинг куйилиши», «Ёз тунидаги гаройиб отлар» сингари асарлари сахналаштирилди. Гафур Гулом, Яшин, Уйгун, Шайхзода, Туроб Тула, К. Мирмухамедов каби ёзувчи ва таржимонларнинг саъй-харакатлари билан Шекспирнинг асарлари узбек тилига угирилди. Жамол Камол эса буюк драматург асарларини бевосита инглиз тилидан узбек тилига таржима ;илди. Адабиётни «хисли кунгул тарихи» деб билган Чулпон томонидан амалга оширилган «Хамлет»нинг таржимаси эса хозирга кадар узбек таржима санъатининг шох, намуналаридан бири булиб ;олмо;да.
Буюк драматург ижодий эволюциясининг икки этапини курамиз: бири илк замондошлари Лили, Грин, Кид ва Марлога та;лидий драматик хроникалар («Генрих VI нинг уч ;исми, «Ричард III»), комедиялар («Адашишлар комедияси» «Кийик; кизнинг куйилиши»), биринчи трагедия («Тпт Андроник») ва Овидийга та;лидий икки поэма («Венера ва Адонис», «Лукреция») яратилиши, Шекспирнинг драматург ва шоир сифатида шаклланиш даври; иккинчиси — муста;ил етук асарлар («Ричард II», «Кирол Жон», «Генрих ^»нинг икки ;исми, «Генрих V» хроникалари, «Ромео ва Жульетта» трагедияси, «Вероналик икки йигит», «Мухаббатнинг махсулсиз уринишлари», «Ёз кечасининг туши», «Венециялик савдогар», «Бекордан бекорга туполон», «Виндзориялик хазилкашлар», «Бу сизга ё;адими», «Ун иккинчи кеча» комедиялари ва сонетлар туплами яратилган, драматург энг куп махсул берган давр. Иккинчи давр -буюк трагедиялари «Юлий Цезарь», «Хамлет», «Отелло», «Кирол Лир», «Макбет», «Антоний ва Клеопатра», «Кориолан», «Афиналик Тимон» ва кулгидан кура фожиа элементлари купро; булган комедиялар: «Троил ва Крессида», «Яхшилик билан тугаган иш яхши», «Учга уч»ларнинг яратилиши давридир. Учинчи давр — драматург ижодининг сунгги йиллари, 1608 йилдан унинг театрдан узо;лашгани, 1613 йилгача булган давр булиб, романтик драмалар ёки трагикомедиялар («Перикл», «Цимбелий», «Кишки эртак», «Бурон») ва охирги хроника («Генрих VIII») яратилган давр. Шекспир ижодидаги бу эволюция фа;ат драматург дунё;араши, ижодий улгайишининг
CENTRAL ASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH IF = 5.441 ,
натижасигнна булмай, мамлакатнинг социал-сиёсий х,аётидаги узгаришлар бнлан х,ам богликдир.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халкимиз билан бирга курамиз. -Тошкент: Узбекистон, 2017. - 360 б.
2. Мирзиёев Ш.М. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш - халкимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустах,кам пойдеворидир // Халк сузи, 2017 йил 4 август.
3. Shodiev Shahobiddin Sharofiddinovich. (2022). PHILOSOPHICAL WORDS AND THE CONCEPT OF NATURE AND SOCIETY IN THE TRAGEDIES "MACBETH" AND "ABULFAYZ KHAN". EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH, 2(13), 925-931. https://doi.org/10.5281/zenodo.7472725
4. Shodiev Shahobiddin Sharofiddinovich. (2022). MEANS OF LEXICAL-SEMANTIC EXPRESSION OF THE PHILOSOPHY OF HUMANISM AND SPIRITUAL-MORAL CONCEPTS IN THE DRAMAS OF U. SHAKESPEARE AND A. FITRAT. EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH, 2(13), 966-970. https://doi.org/10.5281/zenodo.747273
5. Шодиев Шах,обиддин Шарофиддинович. (2022). У.ШЕКСПИР ВА А.ФИТРАТ ДРАМАЛАРИДА ГУМАНИЗМ ФАЛАСАФАСИ ВА МАЪНАВИЙ-АХЛОКИЙ ТУШУНЧАЛАРНИНГ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК ИФОДА ЭТИШ ВОСИТАЛАРИ. EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH, 2(13), 971-977. https://doi.org/10.5281/zenodo.7472745
6. Шодиев , Ш. (2023). УИЛЬЯМ ШЕКСПИР ДАВРИ ВА ИЖОДИДАГИ ИЖТИМОИЙ-АХЛОКИЙ, ФАЛСАФИЙ ТУШУНЧАЛАР. Евразийский журнал академических исследований, 3(5 Part 4), 101-106. извлечено от https://in-academy.uz/index.php/ejar/article/view/15726
7. DOI: https://doi.org/10.5281/zenodo.7981926
8. Шодиев , Ш. (2023). ИНГЛИЗ УЙГОНИШ ДАВРИ ВА ЖАДИДЛАР ТРАГИК АСАРЛАРИДАГИ СЕМАНТИК ИННОВАЦИЯЛАРНИНГ ЛИНГВОФАЛСАФИЙ ТАХ.ЛИЛИ. Евразийский журнал академических исследований, 3(5 Part 4), 117-121. извлечено от https://in-academy.uz/index.php/ejar/article/view/15729
9. DOI: https://doi.org/10.5281/zenodo.79819
Volume 2, Issue 12, December 2024
Page 55