Научная статья на тему 'ТАЪЛИМДА ЭРГОНОМИК МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУҲИТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИ'

ТАЪЛИМДА ЭРГОНОМИК МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУҲИТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
161
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муҳит / ўқитувчи эргономик маданияти / эргономик таълим муҳити / технологик тизим / модель

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуллаев С. Х., Бекназарова С. С.

Ўқитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш муҳитини ташкил этишнинг ва ҳозирги замон ўқитувчисининг эргономик маданиятини ривожлантиришда эргономик билим, кўникма ва малакаларнинг долзаблиги асосланган. Қулай муҳитни яратиш шартларини умумлаштириб, уларни жадвалда тақдим этилган. Ўқитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш жараёни мазмуни ва амалга ошириш технологик тизимини, эргономик маданиятини ривожлантириш моделини унинг таркибига кирувчи компонентларни инобатга олиб тақдим этилган. Тадқиқотнинг мақсади ўқитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш жараёнини ўрганиш асосида таълим муҳити ва эргономик маданиятни ривожлантиришни ташкил этиш бўйича амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМДА ЭРГОНОМИК МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУҲИТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИ»

III. ИННОВАЦИОННЫЕ МЕТОДЫ И СРЕДСТВА В

ВЫСШЕМ ОБРАЗОВАНИИ

ТАЪЛИМДА ЭРГОНОМИК МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУХИТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИ

Абдуллаев С.Х., Бекназарова С.С

Аннотация: Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мухитини ташкил этишнинг ва хрзирги замон укитувчисининг эргономик маданиятини ривожлантиришда эргономик билим, куникма ва малакаларнинг долзаблиги асосланган. Кулай му^итни яратиш шартларини умумлаштириб, уларни жадвалда такдим этилган. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш жараёни мазмуни ва амалга ошириш технологик тизимини, эргономик маданиятини ривожлантириш моделини унинг таркибига кирувчи компонентларни инобатга олиб такдим этилган.

Тадкикотнинг максади укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш жараёнини урганиш асосида таълим му^ити ва эргономик маданиятни ривожлантиришни ташкил этиш буйича амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Калит сузлар: мухдт, укитувчи эргономик маданияти, эргономик таълим му^ити, технологик тизим, модель.

SYSTEM AND TECHNOLOGY OF ORGANIZATION OF

ENVIRONMENT FOR THE DEVELOPMENT OF ERGONOMIC CULTURE IN EDUCATION PROCESS

Abdullayev S.X., Beknazarova S.S.

Abstract: It is based on the importance of creating an environment for the development of ergonomic culture of teachers and the development of ergonomic culture of modern teacher, ergonomic knowledge, skills and competencies. Summarizing the conditions for creating a comfortable environment, they are presented in the table. The content of the process of development of ergonomic culture of teachers and the technological system of its implementation, the model of development of ergonomic culture are presented taking into account its components.

The purpose of the study is to develop practical suggestions and recommendations on the organization of educational environment and development of ergonomic culture based on the study of the process of developing the ergonomic culture of the teachers.

Keywords: environment, teacher ergonomie culture, ergonomie learning environment, technological system, model.

Кириш. Жахонда олий таълим тизимида булгуси укитувчиларни касбий тайёрлаш омили сифатида дарс машгулотларининг интернет ва ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланилган холда масофадан туриб амалга ошириш, муайян лойиха асосида ташкил этиш, аник максадга эришишга йуналтирилган, таълим натижасини кафолатлайдиган педагогик жараёнларда укув материалларини танлаш ва тизимлаштириш, таълим муассасаси укув моддий базаси ва таълим воситаларига куйиладиган эргономик талабларни хисобга олиш долзарб ахамият касб этмокда.

Фанда юзага келган вазиятни мажмуавий тадкик килиш, кадрларни тайёрлашда етакчи илмий йуналишларни урганиш, илмий психологик педагогик, техник ва методик адабиётлар, меъёрий-хукукий хужжатлар базасини тахлил килиш, шунингдек, олиб борилган тадкикотлар хамда шахсий касбий-педагогик фаолият тажрибаси, тингловчи-укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантиришни самарали амалга ошириш учун эргономикк укув билиш мухитини тавсифлаш хамда тингловчи-укитувчиларнинг эргономик билим, малака, компетенцияларни шакиллантириш заруратини курсатади.

Укув жараёни иштирокчилари учун маълумотларнинг купайиб бориши билан, замонавий укувчилари ва укитувчиларининг саломатлигини яхшилаш, укувчи ва укитувчиларнинг хаёти ва соглигини таъминлайдиган хавфсиз, кулай ва самарали укув жараёнини яратиш учун билим, куникмаларни ривожлантириш зарурати ортиб бормокда. Муассаса рахбарлари ва укитувчиларининг шаклланган эргономик маданиятига мос равишда муассасанинг укув мухити узгаради. Булажак укитувчиларда эргономик тайёргарликнинг йуклиги, муассаса рахбарлари ва укитувчиларининг эргономик маданияти талаб даражасида эмаслиги натижасида муассаса учун янги укув мухитини яратиш, укув мухити, иш жойини укувчига кулай, самарали ва хавфсиз мослаштиришни таъминлаш педагогик жамоа диккат назаридан четда колмокда.

Укитувчининг касбий стандартида унинг касбий фаолияти турлари буйича мехнат функциялари тавсифини функционал вазифалари куринишида такдим этилади. Эргономик билимларни хисобга олган холда, замонавий муассасада, укитувчи бажариши керак булган мехнат функциялари ва куникмаларининг руйхати жуда катта. Шу муносабат билан, педагогика олий таълим муасасалари талабалари - муассасанинг булажак укитувчиларини тайёрлашда укув предмети сифатида таълим эргономикасини

Ургaнмaсликлaри MyaMMO^ мaвжyдлиги сaбaбли мaлaкa ошириш тaълим мyaссaсaсидa тингловчилaр учун педaгогик эргономикa бyйичa Укyвлaр Maxcyc тaшкил этилиши мaк;сaдгa мувофик; бyлaди. Укитувчи Ba укувчининг кyлaй иш жойи, сaмaрaли Ba хaвфсиз y;yB мухитини ярaтиш мyaммоси yкитyвчилaрининг эргономик мaдaниятини тaкомиллaштириш aсосидa xan килиниши мумкин.

мПедaгогик эргономикaм модули бyйичa мaлaкa ошириш Ba ^ama тaйёрлaш тизимидa тингловчилaрни укитиш yлaрнинг эргономик мaдaниятининг кyрсaткичлaридaн бири сифaтидa доимий эргономик Ba укув узини-узи тaкомиллaштиришгa булган эхтиёжтарини к;ондирaди. Агaр биз тингловчилaрнинг эргономик билим, мaлaкa Ba кyникмaлaрни мaлaкa ошириш мyaссaсaсидa yзлaштириш учун к;yлaй y;yB мухитини ярaтиш aмaлиётини йyлгa куйсвк, y xолдa эргономик тaълим келaжaкдa yк;итyвчи учун эргономик мaдaниятни шaкллaнтириш Ba ривожлaнтиришнинг етaкчи шaртигa aйлaнaди. Шу мyносaбaт билaн зaмонaвий y;yB мyaссaсaи yкдтyвчисининг тасбий Ba педaгогик мaдaниятининг aжрaлмaс кисми бyлгaн "Укдтyвчининг эргономик мaдaниятим феноменининг мохиятини Ba янги y;yB эргономик мухитини ярaтиш учун эргономик мaдaният тaркибий кисмлaрини aникдaш зaрyр бyлaди.

Эргономик мaдaниятни шaкллaнтиришнинг концептyaл позицияси -Укитyвчилaр Ba Укyвчилaр yртaсидa кyлaйлик, сaмaрaдорлик Ba хaвфсизлик мaдaниятини шaкллaнтириш, yкдтyвчилaрнинг эргономик мaдaниятини шaкллaнтириш жaрaёнининг яхлитлиги Ba изчиллиги учун y;yB жaрaёнининг йyнaлтирилгaнлиги; мyaссaсaнинг эргономик янги y;yB мухитини ярaтиш Ba унинг педaгогик имкониятлaридaн фойдaлaниш. Бизнинг концептyaл FOямиз yкдтyвчилaрнинг эргономик мaдaниятини эргономик билимлaр, кyникмaлaр, фикрлaшлaр Ba йyнaлгaнлик кaби тaркибий кдсмлaр оркдли зaмонaвий мyaссaсa yкдтyвчилaрининг эргономик мaдaниятини тaкомиллaштиришнинг етaкчи тaркибий кдсмлaри э^нлигини aсослaйди.

Mавзунинг долзарблиги yкитyвчилaрнинг эргономик мaдaниятини ривожлaнтириш мухитини тaшкил к;илишдaги тaжрибaлaрнинг етaрли Ургaнилмaгaнлиги, тaълим мухитининг yкдтyвчилaрдaги к;aндaй aхлокдй yзгaришлaргa олиб келишининг xaмдa yкдтyвчилaрнинг эргономик мaдaниятиниривожлaнтиришнинг етaрли дaрaжaдa yргaнилмaгaнлиги билaн белгилaнди.

Mавзу буйича илмий изланишларнинг кискача тахлили.

Мaдaниятни ривожлaнтиришгa оид фaлсaфий, ижтимоий-aнтропологик мaсaлaлaр А.Бегмaтов, М.Kaххaровa, А.Мaврyлов, Ж.Тyленов, Г.Тyленовa, Э.Юсyпов, О.Faйбyллaевлaр томонидaн тaдкик этилгaн.

Психолог олимлардан М.Давлетшин, В.Каримова, А.Леонтьев, А.Маслоу, З.Нишонова, Л.Рубинштейн, Н.Сафаев, Э.Гозиев кабилар томонидан муаммонинг психологик жихатлари урганилган.

Маданиятни ривожлантиришга оид ижтимоий-педагогик, антропологик ва акмеологик масалалар юзасидан Б.Адизов, Р.Джураев, О.Жамолиддинова, У.Махкамов, Ш.Мардонов, О.Мусурмонова, Н.Ортиков, Б.Рахимов, Д.Рузиева, З.Т.Солиева, Д.Шарипова, Ш.Шарипов, Ш.Шодмонова, Н.Эгамбердиева, МДуроновлар илмий изланишлар олиб боришган.

Педагогика олий таълим муассасалари талабаларининг касбий педагогик маданиятини ривожлантириш муаммоси билан богликликда турли соха олимлари томонидан илмий изланишлар олиб борилган булсада, бирок кадрлар тайёрлаш тизимини модернизациялаш шароитида булгуси укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш масаласи тадкик этилмаган.

Маколанинг илмий янгилиги шундан иборатки, олимларимиз томонидан таълим мухитининг укувчи ва укитувчи фаолиятига хамда эргономик маданиятнинг таълим муассасаларидаги таълим жараёнига булган таъсири етарли урганилмаган.

Тадкикотнинг максади укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш жараёнини урганиш асосида таълим мухити ва эргономик маданиятни ривожлантиришни ташкил этиш буйича амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадкикотнинг объекти сифатида малака ошириш муассасаларидаги таълим жараёни танланди.

Асосий кисм.

Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мухитини тавсифлаш учун аввало ушбу концепциянинг мазмунини аниклаш керак. Педагогик энциклопедияда куйидагича талкин берилган: "Мухит тушунчаси одамларнинг ижтимоий, маданий, иктисодий омиллари ва табиий яшаш шароитларини уз ичига олади". Куриб турганингиздек, бу таъриф жуда ноаник. Шунинг учун муаллифлик хукуки позицияларига мурожаат

37

киламиз .

В.С.Ледневнинг ишида мухитнинг таркиби бошлангич нукта сифатида ишлатилади. "Педагогика аксиомаларидан бири шундаки, таълим жараёни таълимнинг максади ва вазифасига жавоб берадиган, педагогик технология талаблари, жамиятнинг чекланган иктисодий имкониятлари ва шартлари

37

Лернер П.С. Учителю об инженерно-техническом проектировании // Производство. 1999. - № 2. - С. 21-23.

билан чегараланган ахборот технологиялари даражаси, махсус ташкил

38

этилган дидактик(педагогик) мухит мавжудлигини назарда тутади" .

В.И.Козырь ушбу концепцияга куйидаги маънони киритади: "Педагогик воситалар атрофдаги табиий ва ижтимоий дунё билан биргаликда укувчилар учун уларнинг яшаш мухитини шакллантиради. Таълим мухити кенг, очик, узгарувчан тизимдир. Бундай сифатга таълим муассасасининг узи хам, ташки ижтимоий-педагогик мухит хам ихтиёрида булган барча

39

педагогик воситаларни бирлаштириш асосида эришиш мумкин"39. В.И.Козырь ижтимоий-педагогик мухит концепцияси сунъий равишда яратилган укув мухитини хам, табиатни, маданият объектлари ва ходисаларини, бошка одамларни ва усаётган одамнинг узини хам уз ичига олган кундалик инсон хаётининг табиий мухитини уз ичига олади, чунки бу шарт уз ривожланиши шартини белгилайди деб тарифлайди.

Г.М.Коджаспирова бу тушунчаларни умумлаштириб: таълимнинг тарбиявий мухити, биринчиси "махсус равишда педагогик максадларга мувофик, уларнинг дунё, одамлар, хар бири билан муносабатларини шакллантиришга каратилган болалар хаётини ташкил этиш шартлари тизими" деб хисоблайди40.

A.А.Макарени ва бошкалар муассаса укувчиларини узгарувчан турмуш шароитларига мослашишда маданий ва ижодий мухитнинг роли канчалик мухимлигини курсатиб беришади. Маданий ва ижодий мухит - бу шахснинг интеллектуал, бадиий ва амалий ривожланишига каратилган таълим муаммоларини хал килиш жараёнида инсонни шахсга айлантиришга ва кейинчалик индивидуалликка айланишига ёрдам берадиган моддий ва маънавий омиллар ва воситаларнинг комбинацияси эканлигини атрофлича

ёритишади41.

B.А.Левин муассасадаги таълим мухитини текшириш муаммосини урганиб чикади ва куйидаги таърифни беради: "Таълим мухити - бу шахсни

38

Левин В.А. Экспертиза образовательной среды. - М.: Сентябрь, 2000. - 123 с.

39

Козырь В.И. Теоретико-экспериментальное прогнозирование развития У МБ как компонент социально-педагогических технологий // Методика изучения и распространения передового опыта. Контроль за состоянием и использованием УМБ. - М.: РАО. - 1990. - 213 с.

40 Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. Педагогический словарь. - М.: Изд. центр Академия, 2000. -176 с.

41 Лернер П.С. Учителю об инженерно-техническом проектировании // Школа и производство. 1999. - №2. - С. 21-23.

шакллантириш учун таъсирлар ва шароитлар тизими, шунингдек, унинг ривожланиш имкониятлари, ижтимоий ва фазовий-объектив мухит" .

Куриб турганимиздек, тадкикотчилар томонидан концепциянинг талкини куп киррали, аммо мазмуни ва мохияти умумий холда мос келади.

Шундай килиб, мухит - бу шахс билан алокада булган ва узини узи ривожланаётган пайтда билвосита ва бевосита шахсият ривожланишига таъсир килувчи куплаб таркибий компонетнлардан ташкил топган ажралмас тизимдир.

Мухит муаммосини куриб чикишнинг турли жихатларига ойдинлик киритамиз. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш нуктаи назардан бизни укув билиш мухити муаммоси кизиктиради.

Башмаков М.И., Позняков С.Н., Резник Н.А. ахборот мухити муаммосини урганиб "Ахборот мухити инсон билимлари билан алока килиш тизимидир ва тупланган билимларнинг мазмунини ташкил этувчи маълумотларни саклаш, тузиш ва такдим этиш учун хам, уни узатиш, кайта ишлаш ва бойитиш учун хам хизмат килади" деган фикр билдиришади ва ушбу тушунчани шундай изохлашади43.

Мухит тушунчасининг мазмунини тавсифлаб, Сова А.Я. ва Гершунская Р.С. ахборот-субъект мухитини таърифлашади: А.Я.Сова бу укувчи ва укитувчини ураб турган нарса, деб хисоблайди, аммо укитувчи томонидан аник укув максадларига, муассаса укувчиларининг билим кобилиятларига уларнинг индивидуал хусусиятларига мувофик равишда ишлаб чикиладиган укув жараёнида укув билиш мухитининг факат маълум бир кисми катнашади дейди, Р.С.Гершунскаянинг нуктаи назари А.Я.Сованинг позициясига зид келмайди, аммо муаллиф бу таркибни бир оз бошкача талкин килади -таълим-тарбия жараёнининг максадларини амалга оширишда фойдаланиладиган идеал ва моддий объектлар туплами сифатида, укув билиш мухити музлатилган эмас, лекин улчовсиз кенг концепция, у бизнинг билим доирамиз кенгайгани сайин кенгайиб боради ва бу жараён узаро боглик ва чексиздир44.

Н.А.Пугал укув билиш мухитида таълимнинг асосий максадларини амалга ошириш учун зарур булган барча укув ускуналари билан жихозланган синфни кандай булишини куриб чикади45.

42

Чередов И.М. Формы учебной работы в средней школе. - М.: Просвещение, 1988. -160 с.

43 Башмаков М.И., Поздняков С.П., Резник Н.А. Информационная среда обучения. -СПб.: Свет, 1997. - 400 с.

44 Симонов В.П. Педагогический менеджмент: 50 ноу-хау в управлении педагогическими системами. - М.: Педагогическое общество России, 1999. - 430 с.

45 Педагогическая энциклопедия. Т. 4. - М.: Советская энциклопедия, 1968. - 911 с.

Т.С.Назарова ва Е.С.Полат укув билиш мухитини замонавий педагогик фан ва амалиёт даражаси, илмий-техник тараккиёт ютуклари ва ижтимоий-иктисодий шароитлар асосида ишлаб чикиш керак, деб хисоблайди. Уларнинг фикрига кура ушбу мухит "узаро таъсирли таълим ва тарбия, узаро ёрдам, шериклик ва хамкорлик мухити сифатида тасаввур килинган, укувчиларга турли хил иш шаклларини, мехнат ва дам олишнинг кулай усулларини танлаш, жисмоний ва ахлокий саломатликни саклаш ва мустахкамлаш имкониятини берадиган мухит"46.

Куриб турганингиздек, куплаб тадкикотчилар укув билиш мухитининг мухимлигини таъкидлайдилар.

Укув билиш мухдти - бу укитувчи ва укувчилар фаолияти амалга ошириладиган моддий шароитлар, бошкача айтганда, хар хил турдаги укув жихозлари билан жихозланган хамда укитувчилар ва укувчилар фаолиятига мослаштирилган хона.

Замонавий муассасада шаклланган укув билиш мухити укув жараёнини замон тенденцияларига мос равишда кайта тиклашга имкон берадиган ва келажакда муассасаининг асосини ташкил этадиган мослашувчан булиши керак.

Шундай килиб, укувчиларни укув хоналарида ва устахоналарда укитиш самарадорлиги уларда кулай мухит, шу жумладан таркибий кисмлар -шароитларнинг яратилишига боглик деб таъкидлаш учун асослар мавжудлигини кайд этиш мумкин.

Юкорида зикр этилган тадкикот ишларида таъкидлаган кулай мухитни яратиш шартларини умумлаштириб, муаллиф сифатида уларни 1-жадвалда такдим этамиз.

Укитиш моделини ишлаб чикиш, танлаш ва купинча таълим воситаларининг индивидуал намуналарини яратиш, шунингдек улардан комплекс фойдаланиш шартлари укитувчини лойиха фаолиятининг узига хос хусусиятларига дуч келишга мажбур килади.

46 Пугал Н.А. От приборов к комплексам, от комплексов к системам. // Народное образование. 1997. - №10. - С. 81-84

1-жадвал.

^улай мухит яратиш учун шароитлар47

Компонентлар Тадбик этиш шартлари

Моддий-техник Етарли майдон; ускуналарнинг мавжудлиги, жойлашиши ва холати, асбобсозлик воситалари; меёрий материаллар, реактивлар ва бошкалар билан таъминлаш; ускуналарга сифатли ва уз вактида техник хизмат курсатиш; мехнат хавфсизлиги ва ёнгин хавфсизлиги талабларига риоя килиш.

Санитар-гигиеник Оддий табиий ва сунъий ёруглик; биноларнинг мувофиклиги, унинг холати ва сакланиши санитария-гигиена стандартлари ва талабларига; окилона харорат шароитлари, хаво алмашинуви ва шамоллатиш; чанг, газ микдори, шовкиннинг минимал даражаси; окилона хаво намлиги; санитария-гигиена воситалари ва биринчи ёрдам курсатиш воситалари билан жихозлаш.

Эстетик Дизайн талабларига мувофик биноларни ва жихозларни буяш учун ранглар схемаси; ободонлаштириш; дизайн услуби ва мазмуни.

Техник-педагогик Укувчилар учун окилона иш режимини саклаш; хар бир укувчини одатдаги жихозланган иш жойи билан таъминлаш; индивидуал укитувчининг иш жойини жихозлаш; индивидуал ва гурухли иш шакллари учун шароит яратиш; мехнатни илмий асосда ташкил этиш талабларига мувофиклиги.

Сунгги 30-40 йил ичида эргономик лойихалаш, дизайн тизими, интерер, фанга айланди, бунда техник - иктисодий курсаткичларни яхшилашнинг асосий вазифасини хал килишда техник ва технологик, ижтимоий, экологик ва эргономик омиллар хисобга олинади. Сунгги 20 йил ичида эргономик лойихалашнинг мухим хусусияти "инсон омили"ни хисобга олган холда, хар кандай лойиханинг инсонга психологик, антропометрик, ижтимоий ва хатто узига хос индивидуал хусусиятларига йуналтирилганлиги хисобланади.

47 Жадвал макола муаллифлари томонидан олиб борган тадкикот натижалари асосида тузилган.

Ушбу тенденция технократик фикрлаш томонидан позицияларнинг гуманитар фойдасига таслим булишини акс эттиради. Бу факт П.С.Лернер асарида кайд этилган48.

Эргономика - бу эргономик лойихалаш учун табиийки фан асосидир. Унинг асосларини билмасдан таълим воситалари ва унинг атрофидаги укув билиш мухитини малакали ва окилона ишлаб чикиш ва амалга ошириш мумкин эмас.

Таълим воситалари ва укув билиш мухити яратувчиларини эргономика ягона талаблар тизимига богланган психология, физиология, гигиена, антропология билимлари билан куроллантиради. Бундан ташкари, таълим воситаларини яратишда, укув билиш мухитини ташкил килишда, инсон ушбу мухитда ёки ушбу таълим воситаси билан нима ва кандай ишлаши хакида хар томонлама тушунча беради. Шундай килиб, нафакат эргономик курсаткичларнинг хусусиятларини, балки улар асосида лойихалаштирилган объектларнинг эргономик хусусиятлари кандай шаклланишини хам билиш мухимдир. Ушбу максад учун лойиха таклифларини ишлаб чикиш ва бахолаш махсус тармок - эргономик лойихалаш ажралиб туради. Ушбу сохада "лойихани башорат килиш" га алохида эътибор берилиши керак, бу энг яхши вариантларни танлаш ва лойихалаш жараёнида нотугри карорларни филтрлаш имконини беради.

Одамларнинг укув воситаси билан узаро муносабатларининг хакикий жараёни одатда умумий курсатмалар ва узига хос эргономик талаблардан ташкарига чикади. Бундай холда, таълим воситалари билан фаолиятни лойихалаштириш муаммоси, нафакат фан мухитини, балки унда фаолиятни лойихалаштириш муаммоси пайдо булади. Ва бу фаолият психофизиологик, эстетик, ижтимоий ва маънавий жихатдан кулай булиши керак.

Илмий ишлар ва тадкикотларда педагогик ва эргономик лойихалаш технологиясини тавсифлаш тажрибаси мавжуд. Биз ушбу тадкикот ишларига ва юкорида зикр этилганларга асосланиб укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мухитини мазмуни ва амалга ошириш технологик тизимини муаллиф сифатида куйидаги схема шаклида такдим этамиз (1-расм).

48

Леднёв В.С. Материально-техническая база системы непрерывного образования и факторы её развития // Методология теоретико-экспериментального прогнозирования развития УМБ. - М.: РАО. 1990. - 317 с.

1-pacM. Эргономик мaдaниятни ривожлaнтириш мухити мязмуни Ba

технологик тизими

Эргономик лойиxaдaш мyрaккaб булиб, фaкaт мaxсyлот ишлaб чикдлмaгaнидa эмaс, бaдки y лойихa бутун комплексдa aмaдгa оширилaди.

Шyндaй килиб, бирор нaрсaни лойиxaдaшдaн укув билиш мухитини лойиxaдaшгa утиш билaн боFлик; xолдa, лойиxa, ярaтиш Ba ишлaб чикдриш технологиясининг турли боскдчдaридa ишлaтилaдигaн эргономик билимлaрнинг роли aйник;сa ошиб бормо^л^. Укдтyвчилaрнинг эргономик мaдaниятини ривожлaниш жaрaёнидa юзaгa келaдигaн эргономик мaълyмотлaргa булган эхтиёж жyдa хилмa-хил.

Эхтиёжни кондириш имкониятлaри, бир томондaн, yкдтyвчилaр тaйёрлaшдa кaсбий тaйёргaрлик бериш дaрaжaси билaн белгилaнсa, иккинчи томондaн, эргономикaгa оид мaълyмотлaрнинг xолaти билaн белгилaнaди. Иккaлa сaволдa xaitf сезилaрли кдйинчиликлaр мaвжyд. Ук;итyвчилaрнинг эргономик тaйёргaрлиги дaрaжaси етaрли дaрaжaдa эмaс Ba педaгогикa олий тaълим мyaссaсaдaридa бyндaй тaйёргaрлик yмyмaн йу;.

Мацсад: Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш

Эргономик маданият асосини ташкил этадиган билим, малака, компетенция

Таълим тизими меъёрий хужжатлари (конунлар, ДТС, МТ, УР ва ш.к.)

Умумпедагогик тамойиллар

I =

Эргономик интегратив ёндашув

Уцув билиш фаолиятида эргономик маданиятни ривож билим, малака, касбий щамиятли шахсий фазилатларн

Эргономи к интегратив ёндашувни амалга ошириш

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Эргономик тамойиллар

Эргономик маданиятни ривожлантириш жараёни мазмуни ва уни амалга ошириш, ташкилий хусусиятларини кайд килиш

Укитувчилар эргономик маданияти даражасини бахолаш ва аникланган камчиликларни бартараф килиш

Натижа: укитувчиларнинг эргономик маданияти юкори даражаси

2-расм. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш муаллифлик модели компонентларининг алокадорлиги

Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мухитини лойихалаштириш учун унга ташки томондан таъсир килувчи омилларнинг таъсирини хисобга олиш керак, яъни лойихалаштирилган объектнинг "укитувчи-укувчи-мухит-укув воситаси" тизимидаги урни тугрисида маълумотларни, шунингдек инсоннинг тегишли психофизиологик, антропометрик ва гигиеник хусусиятларини хисобга олишга имкон берадиган фазовий ва вактинчалик шароитларни. Шунингдек, укув билиш мухитини эргономик ва педагогик лойихалаштиришнинг мохияти курсатилган хусусиятлар ва фазилатларни, таълимнинг моддий шароитларини таъминлашдан иборат булиб, шу асосда укитувчи ва укувчи фаолиятининг рационал шакллари ва усуллари шакллантирилади, уларни такомиллаштириш имкониятлари яратилади.

Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мухитини шакллантириш нуктаи назаридан эргономик ва педагогик ёндашувнинг ахамияти яккол намоён булади.

Юкорида таъкидлаб утилганидек, янги технологиялар ва турли хил саноат технологияларининг таълим сохасига кириб бориши укитувчидан нафакат билимларнинг таржимони булиш кобилиятини, умуман укув жараёни ва унинг алохида таркибий кисмлари узига хос булган шароитда укитувчи-технолог ролида харакат килишни хам талаб килади.

Шунингдек, эргономик интегратив ёндашувли, тизимли-когнетив-рефлексив таълим мухити негизида укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш моделини унинг компонентлари алокадорлигини таъминловчи шаклда ишлаб чикиш зарурлигини аникладик. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш муаллифлик моделини унинг таркибига кирувчи компонентларни инобатга олиб 2-расм шаклида такдим этамиз.

Модель тушунчаси пайдо булгандан буён моделнинг табиатда мавжуд сифат намунаси таърифидан бошлаб, то модель назариясининг катор олимлар томонидан жиддий илмий тадкикот обьектигача булган муайян тараккиёт йулини босиб утди. В.А.Штофф моделни бирор махсулотни оммавий тарзда тайёрлаш, кандайдир бир обьектнинг исталган намунасини кенг маънода лойихалаш ёки унинг «уринбосари» сифатида фойдаланадиган ходиса ёки жараён учун «намуна» (эталон, стандарт) сифатида белгилайди. В.А.Штофф фикрларига кушилган холда моделни "тадкикот обьектини узида акс эттириш оркали уни шундай алмаштиришга кодир булган хаёлан тасаввур килинадиган ёки моддий амалга ошириладиган хамда уни урганиш бизга обьект тугрисида янги маълумотларни берадиган тизим сифатида курамиз". Биз В.А.Штофф карашларини эътироф этган холда моделни "тадкикот обьектини амалга оширадиган ёки уни узида акс эттирадиган узлаштириш

обьекти тугрисида янги ахборотларни берадиган, аклан тасаввур килинадиган ёки моддий амалга ошириладиган тизим", деб таърифлаймиз. Мазкур таърифдан англаш мумкинки, модель обьектларнинг узига хос хусусиятлари, вазифалари, шунингдек бошка воситалар ёрдамида урганиб булмайдиган узаро алокалари хамда амалга ошириш андозасини намоён этиш тугрисида тасавурларни беради. Модель берилаётган ходисалар таркиби ва ривожланишининг бориши эхтимолий алокасини намойиш килади. Тажриба-синов ишлари моделда реал харакатларнинг акс этиш даражасини тасдикдайди ёки инкор этади.

Таълим-тарбия жараёнини ташкил этиш ва бошкариш кандай талабларга, коидаларга, меёрлар ва шу кабиларга асосланиб ташкил этилса унга мос маданиятни ривожланиб боришига олиб келади. Амалга оширилган илмий тахлилларни умумлаштирган холда куйидаги хулосаларга келинди:

1. Эргономик компетентликни муваффакиятли ривожлантириш жараёни билан боглик булган жихатларни тизимлаштириш хамда укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш вазифалари, укув билиш мухитини, укитиш воситаларини педагогик жараён субъектлари фаолиятига тулик мослаштиришнинг дидактик шарт-шароитларини ишлаб чикиш долзарблигини курсатади.

2. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мухити мазмуни ва амалга ошириш технологик тизимида эргономик маданиятни ривожлантириш учун ишлаб чикилган асосий тушунчаларни келтириб утилган кетма-кетликда узлаштирилиши ва укув билиш фаолиятини ташкил этилиши натижасидагина самарали булади.

3. Эргономик компетентлик укитувчининг ахамиятга эга булган шахсий янги хосил килинадиган хусусияти хисобланади, уз-узидан пайдо булмайди ва таълим жараёни субъектларининг объектив мухитдаги манзилли хатти харакатларига боглик булади.

4. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш моделини амалга ошириш тизимлий, фаолиятли ва компетентли ёндашувлар базасида муваффакиятли амалга оширилади.

5. Муаллифлик моделини педагогик жараёнга тадбик килиниши натижасида, юкори таълим самарадорлиги, хавфсиз ва кулай таълим мухитини яратиш, укувчининг кадр-киммати, унинг хаёти ва соглигини химоя килиш, сифатли таълим-тарбия жараёнларини ташкил этиш, укитувчиларининг касбий тайёргарлиги савияси хамда эргономик маданиятига куйиладиган талабларнинг бажарилишини таъминланади.

Хулосаларга таянган холда, амалий таклифларни келтирамиз:

1. Олий таълим тизимида тахсил олаётган булажак укитувчиларни эргономик фаолиятга педагогик эргономика асослари фанини укитишни

жорий килган холда тайёрлаш ва уларнинг эргономик маданиятини тизимли шакиллантириш зарур.

2. Малака ошириш ва кайта тайёрлаш муассасалари тингловчи-укитувчиларининг эргономик маданиятини мунтазам ривожлантириб бориш(уларнинг касбий компетентлиги ва махоратини юксалиб боришига хизмат килади хамда хавфсиз ва кулай таълим мухитини яратиш, укувчининг кадр-киммати, унинг хаёти ва соглигини химоя килиш, сифатли таълим-тарбия жараёнларини ташкил этиш)ни таъминловчи махсус укув модуллари жорий этилиши, илмий-тадкикот ишлари олиб борилиши максадга мувофик булади.

Фойдаланилган адабиётлар:

[1].Башмаков М.И., Поздняков С.П., Резник Н.А. Информационная среда обучения. - СПб: "Свет", 1997. - 400 с.

[2]. Окулова Л. П. Трудовая деятельность педагога современного вуза (эргономический аспект) // Современные проблемы наук: коллективная монография. - Ижевск: Изд. центр «Удмуртский университет», 2016. С. 79101.

[3]. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. Педагогический словарь. -М.: Изд. центр Академия, 2000. -176 с.

[4]. Козырь В.И. Теоретико-экспериментальное прогнозирование развития У МБ как компонент социально-педагогических технологий // Методика изучения и распространения передового опыта. Контроль за состоянием и использованием УМБ. - М.: РАО. - 1990. -213 с.

[5]. Левин В.А. Экспертиза образовательной среды. - М.: Сентябрь, 2000. - 123 с.

[6]. Леднёв В.С. Материально-техническая база системы непрерывного образования и факторы её развития // Методология теоретико-экспериментального прогнозирования развития УМБ. - М.: РАО. 1990. - 317 с.

[7]. Макареня А.А. Културотворческая среда: статус, структура, функционирование. - Тюмень: ТОГИРРО. 1997. - 65 с.

[8]. Педагогическая энциклопедия. Т. 4. - М.: Советская энциклопедия, 1968. - 911 с.

[9]. Пугал Н.А. От приборов к комплексам, от комплексов к системам. // Народное образование. 1997. - №10. - С. 81-84.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.