1TALABALARNING MUSTAQIL ISHI — TA'LIM JARAYONINING
YETAKCHI SHAKLI
Sh. P. Begzatova
ChDPU, katta o'qituvchi begzatovash@gmail .com
ANNOTATSIYA
Maqolada talabalar mustaqil ishining turlari va shakllarining o'ziga xosligi keltirib o'tilib, uning nazariy asoslari va oliy ta'lim tizimida unga tayyorgarlikning asosiy xususiyatlari ochib berilgan.
Kalit so'zlar: Rekonstruktiv-variativ, evristik mustaqil ish, aqliy hujum
The article reveals the specifics of the types and forms of independent work of students, reveals the theoretical foundations of independent work of students and the features of preparation for it at the university.
Keywords: reconstructive-variative, heuristic independent work, mental attack
Universitet ta'limini rivojlantirishning jahon yo'nalishlarida mustaqil ta'lim ulushining tendentsiyasilari oshishi yaqqol namoyon bo'lmoqda va bunda o'qitishdan o'rganishga o'tkazishga asosiy urg'u berilmoqda. Ta'lim jarayonida kompetentsiyali yondashuv tizimiga o'tish uchun eng avvalo talabalarning mustaqil ishlashida konikma va malakalarini, mustaqil faoliyat madaniyatini tarbiyalash va shakllantirish muhim ahamiyatga ega.
Zamonaviy ta'lim jarayonida mustaqil ishlash tizimini tashkil etish, auditoriya darslarida ma'lumotlarni mustaqil qidiruvini ta'minlashga, o'quv materialini ijodiy idrok etish va tushunishga, bilishning turli shakllarini ochib berishga, darsdan tashqari faoliyatida esa analitik qobiliyatlarni rivojlantirish, nazorat qilish qobiliyatlari, o'quv vaqtini mustaqil rejalashtirish, ko'nikma va malakalarni rivojlantirish, hamda ilmiy salohiyatni oshirishga xizmat qiladi.
INDEPENDENT WORK OF STUDENTS-THE LEADING FORM OF THE EDUCATIONAL PROCESS
ABSTRACT
KIRISH
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
December, 2024
Demak, mustaqil ish - ta'lim jarayonini tashkil etishning bir shakli bo'lib, faollikni rag'batlantirish, mustaqil fikrlash, talabalarning bilishga oid qiziqishlarini yuksaltirishga qaratilgan.
Me'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq talabalarning mustaqil ishi ta'lim jarayonining majburiy komponenti hisoblanadi, chunki u ma'ruzalarda olingan bilimlarning mazmunini anglash va bu bilimlarni kengaytirish malakalari, umumiy madaniy va kasbiy shakllanishning dolzarb muammolarini yechish malakasi, kasbiy kompetensiyalar, tadqiqot faoliyati, seminar, laboratoriya ishlari, testlarni topshirish va imtihonlarga tayyorgarliklarni mustahkamlaydi.
Mustaqil ishlash ko'nikmalari har bir shaxs tomonidan erta bolalikdan o'zlashtiriladi va butun hayoti davomida sayqallanadi. Universitetda o'qishni boshlashidan avval har bir talaba o'zining shaxsiy tajriba va ko'nikmalariga ega bo'ladi ya'ni bularni o'rta mahsus kasb-hunar kolleji yoki litseyi, maktab, darsdan tashqari mashg'ulotlar paytida va kundalik hayotdan o'rganadi. Biroq oily ta'lim muassasasida o'qishni boshlaganda, mustaqil ta'lim jarayoniga qo'yiladigan talablar sezilarli darajada oshadi, chunki ular murakkab umummadaniy va kasbiy kompetensiyalarni o'zlashtirish bilan bog'liq bo'ladi.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, talabalar mustaqil ishlash uchun qo'yilgan talablarni amalga oshirish darajasiga ko'ra farqlanadi, bunda ularni ikkita asosiy guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh vakillari, mustaqil ish vazifalarini amalga oshirishga to'liq e'tibor qarata oladi va universal o'quv kompetentsiyalarga (olingan ma'lumotlarni tushunish va eslab qolish qobiliyati, mantiqiy fikrlash, materialni yozma va og'zaki bajara olish, hisob-kitoblarni amalga oshirish, dizayn va boshqalar) ega bo'lib, yuklatilgan vazifani amalga oshira oladilar. ikkinchi guruh talabalarida esa, o'quv materialini o'zlashtirishga xizmat qiluvchi doimiy mustaqil ishni bajarishga yo'naltirilganlik layoqati va universal ta'lim kompetensiyalari va ko'nikmalarining yo'qligi bilan ajralib turadilar.
Oliy ta'lim tizimida o'quv jarayoni doirasida mustaqil ishlash quyidagi vazifalarni bajaradi:
> talabalarning darsda va darsdan tashqari mashg'ulotlarda olgan bilim, hamda ko'nikmalarini mustahkamlash va kengaytirish, bu vazifalarni aqliy va jismoniy faoliyatning stereotiplariga aylantirish;
> o'quv dasturiga muvofiq qo'shimcha bilim va ko'nikmalarni egallash;
> tadqiqot faoliyati bilan bog'liq bilim va ko'nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish;
> ta'lim dasturi bo'yicha chuqur ko'nikma hosil qilish;
> o'z-o'zini kashf etish ko'nikmalarini rivojlantirish;
> mustaqil fikrlash o'z-o'zini rivojlantirish, o'z-o'zini takomillashtirish va o'zini o'zi anglash qobiliyatni shakllantirish;
December, 2024
234
> nazariy, amaliy va o'quv tadqiqotlari ko'nikmalarini samarali shakllantirish.
Talabalarning mustaqil ishi vazifalarini tashkil etish va uni amalga oshirish uchun muassasa tomonidan quyidagi bir qator qulayliklar bilan ta'minlangan bo'lishi talab etiladi:
> moddiy-texnika bazasining mavjudligi;
> darsda va darsdan tashqari vaqtda talabalar bilan mustaqil ish olib borish uchun ma'lumotlar bazasi bilan taminlangan bo'lishi lozim;
> mustaqil ishlarga jalb qilingan talabalarning muayyan vazifalarni bajarish uchun xonalarning mavjudligi;
> talabalarning mustaqil ishga kiritilgan vazifalar mazmunining asosliligi;
> mustaqil ish vazifalarining ishchi dasturlar bilan muvofiqligi;
> o'qituvchilar tomonidan talabalarning o'zini o'zi kashf qilish ko'nikmalari, hamda universal ta'lim kompetensiyalarini rivojlantirilishi;
> vazifani amalga oshirishning barcha bosqichlarida, joriy va yakuniy natijalarini olinayotgan vaqtda o'qituvchi tomonidan nazorat qilib turilishi.
Zamonaviy ta'lim jarayoni doirasida mustaqil ishlarni tashkil etishning o'ziga xos tamoyillari quyidagilardir:
- o'qitishning interaktivlik tamoyili (talabaning harakatlarini nazorat qilish va tuzatish imkonini beruvchi interaktiv muloqot va mulohazalarni ta'minlash);
- talabaning intellektual salohiyatini rivojlantirish tamoyili (algoritmik va nazariy fikrlash tarzini shakllantirish, noaniq vaziyatlarda maqbul yoki o'zgaruvchan qarorlar qabul qilish qobiliyati, axborotni qayta ishlash qobiliyati);
- ta'limning didaktik davrining yaxlitligi va uzluksizligini ta'minlash tamoyili (mavzu, bo'lim, modul doirasida didaktik davrning barcha yo'nalishlarini bajarish imkoniyatini berish).
Talabalarning mustaqil ishi har bir o'qituvchi tomonidan fanning ishchi dasturida rejalashtiriladi va uning bosqichlari modulda qayd etiladi, unda talabalar mustaqil ishlarning hajmi, ularni bajarish vaqti va ularni bajarish natijalarini baholashda maksimal ball haqida ma'lumot topishlari mumkin bo'ladi.
Auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarga ajratilgan vaqt miqdori quyidagilarda aks ettiriladi: o'quv rejasida, odatda nazariy ta'lim bo'yicha, har bir fan uchun; bo'limlarda yoki muayyan mavzularda aniq taqsimotga ega bo'lgan o'quv fanlarining ishchi dasturlarida.
Talabalarning mustaqil ishlari quyidagicha tasniflanadi: tashkil etish joyiga ko'ra (dars va darsdan tashqari); tashkil etish maqsadiga ko'ra (fan dasturlarida shakllantirilgan va asoslantirilgan maqsadlari); tashkil etish usuli bo'yicha (individual, guruh bo'lib).
December, 2024
Talabalarning mustaqil ishini tashkil etish shakllari (individual yoki guruh bo'lib) o'quv jarayonining mundarijasi va mashg'ulot turi (ma'ruza, seminar, amaliy dars, laboratoriya mashg'uloti, nazorat darsi va boshqalar) bilan aniqlanadi.
Quyida mustaqil ishlarning turli darajalarini batafsil ko'rib chiqaylik:
1. Model bo'yicha mustaqil ish - mustaqillik darajasi past.
Bu vazifalar "Muayyan algoritmlar" asosida amalga oshiriladi, o'qituvchi tomonidan ilgari ko'rsatilgan va oldingilarni bajarish paytida talabalar tomonidan sinovdan o'tgan vazifalar bajariladi. bu turdagi mustaqil ishni bajara turib, talabalar ma'lum bir usulni to'g'ridan-to'g'ri fan ichidagi holatga o'tkazib yuborishadi. bunda talabaning barcha harakatlari mustaqil faoliyat usullarini o'zlashtirishga bo'ysunadi. Shunday qilib, bu turdagi mustaqil ishlar talabaning mahorati va malakasini oshirib, muayyan vaziyatlardagina mustaqil ishlashni o'rgatadi.
Bunday holda, talabaning barcha xatti-harakatlari mustaqil faoliyatning bir qator usullarini o'zlashtirishga bog'liq. mustaqil ishlash usullarini o'zlashtirishning asosiy imkoniyati ushbu va ilgari ma'lum bo'lgan shartlarning o'xshashligidan kelib chiqadi (mavzu maydonining o'xshashligi va ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlar) va tegishli usullarni qo'llashning maqsadga muvofiqligi yoki vazifaning shartlari bilan yoki o'qituvchining ko'rsatmalari bilan belgilanadi.
2. Rekonstruktiv-variativ mustaqil ish turi - mustaqillikning chegara darajasi.
Bu turda bilimlarni odatiy vaziyatlarga o'tkazish, faktlar, hodisalarni oson tahlil qilishni o'rganish, talabalar tafakkurining rivojlanishi uchun sharoit yaratish, qabul qilish va anglash faoliyatlarini shakllantiradi.
3. Evristik mustaqil ishlar - mustaqillik darajasi rivojlangan.
Bu turdagi ishni bajarayotganda doimiy ravishda yangi yechimlarni izlash, umumlashtirish, mavjud va yangi olingan bilimlarni tizimlashtirish, ularni nostandart holatlarga o'tkazish bilan shug'ullaniladi. Talabalarning ijodiy shakllanishiga hissa qo'shadi.
4. Fan ichra va fanlararo tadqiqot mustaqil ishlari - mustaqillikning yuqori darajasi.
Bu mustaqil ish tizimidagi eng yuqori darajadir. Bu turdagi mustaqil ishni bajarish uchun, vazifalarning o'zgacha va yangi yechiminlarini mustaqil izlab topish, ularning maqsadi, reja va mazmunini ishlab chiqa oladigan darajada bo'lish lozim.
Ushbu turdagi mustaqil ishlar odatda kognitiv vazifalarni o'z ichiga oladi va quyidagi shartlarni bajaradi: g'ayritabiiy vaziyatlarni tahlil qilish; ushbu vaziyatlarda yuzaga keladigan ta'lim muammolarining o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash; ushbu muammolarni hal qilish yo'llarini qidirish; ma'lum usullardan eng oqilona maqbulini tanlash, ularni o'rganish holatining shartlariga muvofiq
o'zgartirish.
December, 2024
Turlí darajadagí mustaqil ishlarni samarali bajarish uchun talaba har xil ta'lim vazifalarini hal qila oladigan barqaror faoliyat turlariga ega bo'lishi kerak. Eng avvalo, bu vazifalarga misollarni tanlash, taqqoslash, fanlararo aloqalarni o'rnatish, qo'shimcha adabiyotlardan foydalanish, tushuntirish qobiliyati va boshqalar kiradi.
Alohida e'tiborni faoliyatning metakognitiv usuliga qaratish lozim, bunda umummadaniy va kasbiy malakalarni shakllantirishga yordam beradi va o'z-o'zini tashkil etish va ta'lim faoliyatini nazorat qilish ko'nikmalarini rivojlantirishni ta'minlaydi. Bularga quyidagilar kiradi:
— rejalashtirish (rejani tuzish, mantiqli reja yaratish, maqsadni belgilash, maqsadni amalga oshirish va h. k.);
— kuzatuv (erishilgan natijalarni baholash, o'z-o'zini nazorat qilish uchun savollarga javob berish, nazariyani amalda qo'llash, mavzu bo'yicha tezislar tayyorlash, boshqa ilmiy manbalarga murojaat qilish va boshqalar);
— tartibga solish (o'z-o'zini baholash, qo'shimcha resurslardan foydalanish, topshiriqning muayyan ketma-ketligi va boshqalar).
Mustaqil ishning auditoriya mashg'ulotlariga tayyorgarlik ko'rishdagi o'rniga yuzlanadigan bo'lsak, mashg'ulotlarning asosiy turlariga - ma'ruza, amaliy mashg'ulotlar va seminarlarni kirgizishimiz mumkin. Quyida ushbu turdagi mashg'ulotlarga mustaqil tayyorgarlikning xususiyatlarini batafsil ko'rib chiqaylik.
Ma'ruza uchun tayyorgarlik. Ma'ruzaga tayyorgarlik ko'rishdagi mustaqil ishning zaruriyati har qanday intizomni o'rganishning ishchi dasturida taqdim etilgan bo'limlarini o'zlashtirishning muayyan mantig'iga asoslanadi. Ko'pincha, muayyan mavzuni o'rganish mantig'i umumiy ilmiy asoslarni ko'rib chiqishdan, ushbu mavzuning ishlashi va o'zgarishini aniqlaydigan muayyan jarayonlar va omillarni tahlil qilinishiga yo'naltirilgan bo'ladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, o'qituvchilar ma'ruzalarining qisqacha xulosalarini ishchi dastur bilan birgalikda taqdim etadilar yoki muallifning darsliklari, o'qitiladigan fanlari bo'yicha qo'llanmalarini modulga joylaydilar yoki talabalarga taqim etadilar. Talabalar tomonidan esa ma'ruzaning asosiy rejalari bilan avvaldan tanishish, uning asosiy qoidalarini bilishga, tushunmagan joylarini aniqlab, ma'ruza jarayonida kerakli va aniq savollarini berishga imkon beradi.
Muayyan intizomning mazmunini mustqil o'zlashtirish, to'g'ridan-to'g'ri talabaning o'zi, tashqi majburlashsiz, ma'ruzalarda mavjud bo'lgan intizomni to'ldiradigan yangi bilimlarni olish uchun xizmat qiladi. Ma'ruzalarni quyidagi metodlar yordamida olib borish talabalarning fikrlash va anglash qobiliyatlarini yanada shakllantiradi:
1. Muammoli ma'ruza;
2. Rejalashtirilgan xatolar bilan boyitilgan ma'ruza.
December, 2024
237
3. Vizuallashtirilgan ma'ruza.
4. Ma'ruza-dialog. Bu darslarni quyidagi metodlarni qo'llab boyitish
maqsadga muvofiq:
- Adabiyotlar bilan mustaqil ishlash;
- Kollektiv aqliy faoliyat;
- Aniq vaziyatlarni taxlil qilish usuli;
- Evristik suhbat;
- Aqliy xujum;
- Davra suhbati usuli;
- Ishbilarmonlar o'yini usuli;
- Keys-metod.
Amaliy mashg'ulotlarga tayyorgarlik. Amaliy mashg'ulotga tayyorgarlik mustaqil faoliyatning quyidagi elementlarini o'z ichiga oladi: mashg'ulotni amalga oshirishning maqsad va vazifalarini aniq tasavvur qilish; bo'lajak ishning natijasi bo'lgan aqliy, analitik va ilmiy faoliyat ko'nikmalarini anglash.
Talaba malakasining rivojlanishi, o'rganilayotgan jarayonlar haqida yangi ma'lumot olish va talaba hozirgi vaqtda amaliy mashg'ulotlarda foydalanadigan tadqiqot faoliyati usullariga qanchalik ega ekanligini bilishga asoslangan. Natijada, amaliy mashg'ulotlarda ishlash nafaqat talabaning tashqi dunyodagi muayyan hodisalarni bilishiga, balki o'zini anglashiga ham qaratilgan.
Ikkinchi natija juda muhimdir, chunki u o'z-o'zini tashkil etish va o'z-o'zini tarbiyalash qobiliyati, tashkiliy va boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun keng qamrovli axborotni yig'ish, qayta ishlash va talqin qilish usullaridan foydalanish qobiliyatini ham shakllantiradi.
Amaliy mashg'ulotlarga mustaqil tayyorgarlik ko'pincha o'quv ishlari olib boriladigan materiallar, ma'lumotlar va maxsus manbalarni tanlashni talab qiladi. Talabalar uyda monografiyalarda, ilmiy maqolalarda, hisobotlarda, o'quv adabiyotlarida taqdim etilgan tadqiqot mavzusini shakllantirishning 3-4 misolini tayyorlashga tayyorgarlik ko'rishlari kerak bo'ladi. So'ngra mustaqil ravishda tegishli manbalarni izlaydilar, jarayonlar va hodisalarni aniq o'rganishning dolzarbligini aniqlaydilar.
Amaliy mashg'ulotlar davomida talabalar birinchi navbatda tadqiqotning dolzarbligini shakllantirish uchun topilgan variantlarni taqdim etadilar, ularni muhokama qiladilar va eng yaxshi variant haqida o'z fikrlarini asoslaydilar.
Seminar mashg'ulotiga tayyorgarlik. Seminar mashg'ulotlari talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etishning an'anaviy va keng tarqalgan shakli hisoblanadi.
December, 2024
Seminar mashg'ulotlariga mustaqil tayyorgarlik quyidagi yo'nalishlarda amalga oshiriladi:
- ilmiy va boshqa adabiyotlarni o'qish qobiliyatini rivojlantirish;
- ba'zi savollarni chuqurroq tushunishga imkon beruvchi qo'shimcha ma'lumotlarni qidirish;
- seminar mashg'ulotlari rejasining savollariga to'liq javob berish uchun zarur bo'lgan turli xil axborot manbalari bilan ishlashda tanlov qilish;
- tanlangan axborot manbalarini tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish;
- muhokama qilinayotgan masalalar yuzasidan o'z chiqishlarini tayyorlash;
- muayyan ilmiy muammolarni muhokama qilishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan turli fikrlarga tezkor javob berish qobiliyatini shakllantirish.
Xulosa qilib aytganda, yuqorida ko'rilgan mustaqil ta'limga bo'lgan texnologik, ijodiy va keng qamrovli yondashuvlar nafaqat talabalarning malakasini oshiradi, balki idrok etish va tushunishga, bilishning turli shakllarini ochib berishga zamin yaratadi. Mustaqil ishning har qanday turi o'z vazifasini to'laqonli bajaradi va bo'lajak mutaxassis uchun juda muhim sanaladi. Bo'lajak mutaxassis o'qish yillari davomida barqaror bilim va amaliy ko'nikmalarni tizimli shakllantirishi zarur, biroq, oily ta'lim tizimidagi dasturlar qanchalik mukammal bo'lmasin, faqat shaxsiy ta'lim dasturi orqali, bilim olish uchun mustaqil harakatlar orqali talaba haqiqiy professionallik va ijodkorlikning eshigiga yaqinlasha oladi.
1.Самостоятельная работа студентов: виды, формы, критерии оценки: [учеб.-метод. пособие] / [А.В. Меренков, С.В. Куньщиков, Т. И. Гречухина и др.] ; М-во образования и науки рос. Федерации, Урал. федер. ун-т. — Екатеринбург : Изд-во Урал. ун-та, 2016. — С. 6-13
2.И. Э. Хмелинина «Значение самостоятельной работы студентов в современных условиях». https://www.sgu.ru/sites/default/files/textdocsfiles/2013/07/15/hmelinina.pdf 3.Sh.P.Begzatova "Talabalarning ta'lim jarayonini tashkil etishda mustaqil ta'limning o'rni" "Yarimo'tkazgichlar fizikasi, zamonaviy elektronika va energetikani fundamental va amaliy muammolari" mavzusidagi xalqaro konferensiya. Namangan 18-19 sentabr, 2024-yil, 139-142 bet
XULOSA
REFERENCES
December, 2024
