CC BY
18
imtIyaz SahIbI | Proprietor Burhan CAGLAR
SORUMLU Yazi I$LER| MüDÜRÜ | Managing Editor Ömer Faruk CAN
SS
-a
Osmanli aragtirmalarina münhasir, alti ayda bir (Nisan ve Ekim) negredilen, agik erigimli, gift kör hakem sistemli akademik dergi
Double-blind peer-reviewed open access academic journal published semiannually (April and October) in the fields of Ottoman Studies ^
S 8
SAYI | ISSUE 1 • NISAN | APRIL 2021 ^ ^
a
£
IrtIbat | Contact Kadim • Sakarya Üniversitesi
Esentepe Kampüsü, Fen-Edebiyat Fakültesi, C Blok, Ofis: 113,
Serdivan/Sakarya (Turkey) 54050
Telefon | Phone • 00 90 264 295 60 15
Internet Adresi | Webpage • dergipark.org.tr/kadim
E-posta | E-mail • kadim@sakarya.edu.tr
Tasarim | Design Hasan Hüseyin CAN
Baski | Printed by
MetinCopyPlus • Arti Dijital & Baski Merkezi
Turkocagi Cad. 3/A Cagaloglu/Fatih/lstanbul
Basim TaRiHi | Print Date • NiSAN | April 2021 ISSN 2757-9395 • e-ISSN 2757-9476 UcRETSiz | Free of Charge
Kadimdeki makaleler, Creative Commons Alinti-Gayriticari 4.0 Uluslararasi Lisansi ile lisanslanmigtir. Bilimsel aragtirmalari kamuya ücretsiz sunmanin bilginin küresel paylagimini artiracagi ilkesini benimseyen dergi, tüm igerigine aninda agik erigim saglamaktadir. Makalelerdeki fikir ve görüglerin sorumlulugu sadece yazarlarina ait olup Kadim'in görüglerini yansitmazlar.
Articles in Kadim are licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License. Kadim provides immediate open access to its content on the principle that making research freely available to the public supports a greater global exchange of knowledge. Authors are responsible for the content of contributions; thus, opinions expressed in the articles belong to them and do not reflect the opinions or views of Kadim.
Dergi Park
Editor Editor-in-Chief
Yayin Kurulu Editorial Board
Yazim ve DIl EdItOrlerI Writing and Language Editors
TOrkçe DIl EdItOrG Turkish Language Editor
INGlLlZCE DIL EdITORG English Language Editor
Yayin SekreterI secretariat
Daniçma Kurulu Advisory Board
Arif BILGIN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi
Necmettin ALKAN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Ömerül Faruk BÖLÜKBA?! | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Kerim llker BULUNUR | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Bü§ra ÇAKMAKTAÇ | Dr. Ogr. Üyesi, Sakarya Üniversitesi M. Talha ÇlÇEK | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Üniversitesi Filiz D!G!ROGLU | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Miraç TOSUN | Dr. Ogr. Üyesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi
Ömer Faruk CAN | Sakarya Üniversitesi Burhan ÇAGLAR | Sakarya Üniversitesi Bünyamin PUNAR | Sakarya Üniversitesi
Sedat KOCABEY | Sakarya Üniversitesi
¡rem GÜNDÜZ-POLAT | Sakarya Üniversitesi
Yusuf ¡slam YILMAZ | Cumhuriyet Üniversitesi
Houssine ALLOUL | Dr. Ogr. Uyesi, University of Amsterdam
Muhammet Zahit ATÇIL | Dr. Ogr. Uyesi, istanbul Medeniyet Universitesi
Mukerrem Bedizel AYDIN | Prof. Dr., Sakarya Universitesi
Feridun BÎLGÎN | Doç. Dr., Mardin Artuklu Universitesi
Roger DEAL | Doç. Dr., University of South Carolina Aiken
Randi DEGUILHEM | Prof. Dr., Aix-Marseille Université
Umit EKÎN | Prof. Dr., Sakarya Universitesi
Davut HUT | Prof. Dr., Marmara Universitesi
Kezban ACAR KAPLAN | Prof. Dr., Celal Bayar Universitesi
Michalis N. MICHAEL | Dr. Ogr. Uyesi, University of Cyprus
Ali Fuat ÔRENÇ | Prof. Dr., istanbul Universitesi
Erol ÔZVAR | Prof. Dr., Marmara Universitesi
Kazuaki SAWAI | Prof. Dr., Kansai University
Andelko VLASIC | Dr. Ogr. Uyesi, University of Osijek
Francesco VIOLANTE | Dr. Ogr. Uyesi, Université degli Studi di Bari Aldo Moro
Sadik YAZAR | Prof. Dr., istanbul Medeniyet Universitesi
Hale YILMAZ | Doç. Dr., Southern Illinois University
Îlhami YURDAKUL | Prof. Dr., Bilecik $eyh Edebali Universitesi
Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyilin ilk Yarisinda Anadolu Eyaleti'nde ¡§ehirli Gayrimüslim Nüfus Hakkinda istatistiksel Bir Degerlendirme*
a statistical assessment on urban nonmuslim population of anatolian province at the first half of the sixteenth century according to the tax registers
GÜLCAN AV§iN GÜNE?**
OZ ABSTRACT
Anadolu'daki çehirli gayrimüslimlerin on altinci yüzyilin ilk yarisindaki demografik durumuna odaklanan bu çaliç-manin temel kaynagini, gayrimüslimlerin yerleçtikleri yerler, sayilari ve bu yerleçimlerde sâkin nüfus gibi sosyo-demogra-fik hususlara dair bilgiler veren tahrir defterleri oluçturmak-tadir. Çaliçmada sicillere de müracaat edilerek burada kayit-li isim ve unvanlardan hareketle gayrimüslim nüfusun göster-digi egilimler tartiçilmaktadir. Müslümanlarla ayni mahalleyi paylaçan ya da onlarla sosyal ve ekonomik iliçkilere giren §e-hirli gayrimüslimleri ele alan makalede, on dokuzuncu yüzyil-da ortaya çikan milliyetçilik hareketleri öncesinde, Osmanli Imparatorlugu'ndaki gayrimüslim gruplarin toplumsal uyum içinde yaçadiklari ortaya konulmaktadir.
Anahtar Kelimeler: Nüfus, gayrimüslimler, XVI. yüzyil, tahrir defterleri.
This study aims to determine the demographic status of urban nonmuslims of Anatolia in the first half of the sixteenth century. It surveys urban nonmuslims either sharing the same quarters with Muslims or having social and economic relations with the Muslim population. This study's primary sources are the tax registers giving information on socio-demographic aspects like the number of nonmuslim settlements and inhabitants. The article also investigates entitlements and names recorded in the registers to analyze some tendencies towards nonmuslim populations. Thus, it presents that nonmuslim groups had lived in harmony in the Ottoman Empire until the nationalism movements of the nineteenth century.
Keywords: Population, nonmuslims, sixteenth century, tahrir defters.
MAKALE BiLGiSi | ARTICLE INFORMATION
Makale Türü: Ara§tirma Makalesi | Article Type: Research Article Geli? Tarihi: 7 Mart 2021 | Date Received: 7 March 2021 Kabul Tarihi: 6 Nisan 2021 | Date Accepted: 6 April 2021
l^J?' ATIF | CITATION
AVÇÎN GÜNE5, Gülcan. "Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyilin ilk Yarisinda Anadolu Eyaleti'nde Çehirli Gayrimüslim Nüfus Hakkinda istatistiksel Bir Degerlendirme", Kadim 1 (Nisan 2021), 53-89.
* Bu makale tarafimdan yapilmi^ olan "Gülcan AV§IN, 16. Asrin Ilk Yarisinda Anadolu Eyaleti'nde Gayrimüslimler (Tahrir Defterlerine Göre) (Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006" künyeli tezden üretilmi^tir.
** Dr. Ögr. Üyesi, Bartin Üniversitesi, Tarih Bölümü, avsin.gulcan@gmail.com, ORCID: 0000-0002-5280-5834.
GiRi§
smanli Devleti, kendinden önceki Türk devletleri gibi, sonsuza kadar sürmesi temen-
ni edilen (devlet-i ebed-müddet) ve dünya hakimiyeti hedefi ile yönetilmij (cihan-
jümul) bir devlet olma özelligi tajimaktadir. Bu devlet idealinde, izlerini eski Hint, Qin ve Iran siyaset geleneginde takip ettigimiz adil yönetim vurgusu dikkat ^ekmektedir. Osmanli litera-türünde "Adalet dairesi" olarak adlandirilan bu anlayij önemli yer tutmaktadir. Bir^ok eserde deginilen bu anlayij, Osmanli yazarlarindan Kinalizade Ali Qelebi'nin Ahlak-i Alai adli eserin-de "Adldir mucib-i cihan; cihan bir bagdir divari devlet; devletin nazimi jeriattir; jeriata haris olamaz illa melik; melik zabt eylemez illa lejker; lejkeri cem' edemez illa mal; mali cem' eyleyen reayadir; reayayi kul ider padijah-i aleme adl" jeklinde formüle edilmijtir. Buna göre, devletin gelecegi üretim yapan reayanin (tebaa/halk) hojnut edilmesi, verimliligin ve dolayisiyla devletin geleceginin teminatidir.1 Bir bajka deyijle adalet, devlet, jeriat, hükümranlik, ordu, servet ve halk birbirine bagli halkalar durumundadir. Bu teorik ^er^evede padijah i^in halk Allah'in emaneti (vedi'a) olarak da algilanmaktadir.2
Adil yönetim veya yönetimde adaletin gözlemlenmesi geregi, idari tejkilatlanmayi da etkilemij, ülkenin idari birimlere ayrilmasi ve yöneticilerin atanmasinda bu hususa dikkat edilmijtir. Bu sebepledir ki, Osmanli Devleti'nde birbirini denetleyen ve tamamlayan ikili bir idari yapi mevcuttur: eyalet (vilayet/beylerbeylik) sinirlari i^inde uygulanan askeri-idari tejkilat ve kazai-idari tejkilat.3
Askeri tejkilatta esas birim sancaktir (liva). Padijahi temsil eden ve onun sancagini tajiyan yöneticinin bulundugu yer olmasi ve orduya katilirken bu bölgenin askerlerinin ayni sancak altinda, sancakbeyi (mirliva) emrinde savaja gitmesi dolayisiyla idari birimlere bu ad verilmijtir.4
Kazai tejkilatta ise esas birim kaza olup eyalet tejkilatini yansitan tahrir defterlerin-de sancagin altinda bir birim gibi gözükse de aslinda bagimsiz bir birimdir. Bu birimin bajindaki kadi, hukuki, idari, mali, askeri vb. pek ^ok alanda yetki sahibi olmasi ve özellikle yönetimin en önemli kurumlarindan biri olan divan-i hümayuna dogrudan jikayet hakki (arz yetkisi) bulunmasi sebebiyle sancak beyinin ve diger yöneticilerin hem yardimcisi, hem de denetleyicisi durumundadir.5
Bu ikili idari mekanizma, devletin en önemli eyaletlerinden biri olan Anadolu Eyaleti'nde de ge^erlidir. Anadolu Eyaleti, 1363'te I. Bayezid tarafindan ihdas edilmij olup buraya Timurtaj Paja beylerbeyi tayin edilmijtir. Protokolde Rumeli Eyaleti'nden sonra ikinci
1 Halil inalcik, Osmanli Imparatorlugu Klasik Qag (1300-1600) (Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2003), 11-23; Mehmet Öz, "Klasik Dönem Osmanli Siyasi Dü^üncesi: Tarihi Temeller ve Ana ilkeler" Islami Aratfirmalar Dergisi 12/1 (1999), 30. Ayrica bk. Kinalizade Ali Qelebi, Ahlak-i Ala'i, der. Mustafa Ko^ (istanbul: Klasik Yayinlari, 2012), 135-141.
2 Feridun M. Emecen, Osmanli Klasik Qaginda Hanedan Devlet ve Toplum (istanbul: Tima^ Yayinlari, 2011), 287.
3 inalcik, Klasik Qag, 108; Donald Edgard Pitcher, Osmanli Imparatorlugu'nun Tarihsel Cografyasi (istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 1999), 179.
4 Tuncer Baykara, Anadolu'nun Tarihi Cografyasina Giri$-1 (istanbul: Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü Yayinlari, 2006),
5 ilber Ortayli, "Osmanli Kadisi: Tarihi Temeli ve Yargi Görevi", Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 30/1 (1974), 123-124.
sirada gelen Anadolu Eyaleti'nin önemi, devlet sinirlannin genijlemesi ve yeni eyaletlerin ihdasi sonrasinda da devam etmijtir.6
XVI. yüzyilin ilk yarisinda Anadolu Eyaleti'nin i^yapisina bakilacak olursa, on yedi sancaktan mütejekkil oldugu görülecektir. Bunlar, ajagida zikredilecek olan muhasebe def-terlerindeki siralamaya göre, Kütahya, Karahisar-i Sahib, Sultanönü, Hamid, Ankara, Bolu, Kastamonu, Kengiri, Kocaili, Hüdavendigar, Biga, Karesi, Saruhan, Aydin, Menteje, Teke ve Alaiye sancaklaridir.7 Anadolu Eyaleti, Osmanli Devleti'nin timar sistemi uygulanarak idare edilmij topraklari i^erisinde yer almaktadir.8
Bu yönüyle, belirtilen bölge ile ilgili olarak yapilmij tahrirler, nüfus hakkinda degerli veriler elde etmeyi mümkün kilmaktadir. Genelde otuz-kirk yil araliklarla yapilan tahrirler, demografik malumati edinmek i^in ejsiz bir kaynak grubu olan tahrir defterlerini Osmanli arjivine kazandirmijtir. Bu sayede pek ^ok tarihi olayin sebep veya sonu^lari arasinda yer alan nüfus faktörünün, zamansal mukayeseler de yapabilecek jekilde bilinmesi, tarihi tetkiklerin daha isabetli yapilmasina imkan verebilir.9 Nitekim tümü tahrir defteri kategorisinde olmak üzere, eyalet dahilinde bulunan sancaklarin müstakil mufassal defterleri (gelir kalemlerinin yazildigi ayrintili defterler), icmal defterleri (gider kalemlerinin yazildigi özet defterler) ve özel bir uygulama olarak bir defaya mahsus hazirlanmij olan ve mufassal-icmal niteligi tajiyan muhasebe defterleri, genelde eyalet nüfusu, özelde ise inceledigimiz gayrimüslim nüfus ile ilgili bilgiler i^ermektedir.10 Ancak tahrir defterlerinin tutulma amaci özellikle nüfusu tespit olmadigindan, modern anlamda nüfus istatistiklerinden bahsetmek de mümkün degildir.11
Makalenin amaci, bu önemi haiz tahrir defterlerinden hareketle XVI. yüzyilin ilk yarisinda Anadolu Eyaleti'nde jehir/kasaba özelligi tajiyan merkezlerdeki gayrimüslim-lerin demografik durumlarini tespit etmektir. Böylece, Osmanli jehirlerinde kimi zaman Müslümanlardan ayri, kimi zaman da ayni mahallede yajayan, yalniz kendi dinlerinden olanlarla degil farkli dinden ve mezhepten olan insanlarla ^ejitli sosyal ve ekonomik müna-sebetler kuran gayrimüslimlerin, hangi bölgede ne miktarda yerlejtikleri tahrir defterlerinin imkan verdigi oranda sunulmuj olacaktir. Bu arada Osmanli yönetiminin vergi mükellefle-rini kaydi sirasinda, gayrimüslim nüfusu hangi terimlerle ifade ettigi, adlarinin ne oldugu mekansal dagilimlariyla verilecektir. Zira bu adlarin ve adlandirmalarin, gerek Osmanli yöneticileri, gerekse gayrimüslimler i^in birtakim yaklajimlar veya temayülleri ijaret etmesi olasidir. Qalijmanin özgünlügü, bu nevi bir arajtirma i^in dönemin ana kaynagi sayilan tahrir defterlerini analiz etmesinde yatmaktadir.
6 Mustafa Qetin Varlik, "Anadolu Eyaleti", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (DlA) (Istanbul: TDV Yayinlari), 1991), 143; Halil inalcik, "Eyalet", DlA (Istanbul: TDV Yayinlari, 1995), 549.
7 MVAD, nr. 438; MVAD, nr. 166. (Qali^mada kullanilan tahrir defterleri, Osmanli Ar^ivinde kayitli olup Tapu Tahrir Defteri anlaminda TT kisaltmasiyla gösterilmi^; yine tahrir defteri olmakla birlikte Anadolu Eyaleti'ne ait muhasebe defteri olarak nitelendirilen defterler ise özel bir kisaltma ile MVAD olarak gösterilmi^tir.)
8 Fahameddin Ba^ar, Osmanli Eyalet Tevcihati (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997), 5.
9 Ömer Lütfi Barkan, "Tarihi Demografi Ara^tirmalari ve Osmanli Tarihi" Istanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuasi 10 (1953), 8-9.
10 Barkan, "Tarihi Demografi Ara^tirmalari ve Osmanli Tarihi" 10-11; Feridun Emecen, "Mufassaldan icmale" Osmanli Aratfirmalari 16/16 (1996), 39.
11 Mehmet Öz, "Tahrir Defterlerinin Osmanli Tarihi Ara^tirmalarinda Kullanilmasi Hakkinda Bazi Dü^ünceler", Vakiflar Dergisi 22 (1991), 436-438.
GÜLCAN AV$iN GÜNE$
Tablo 1: Qalijmada kullanilan tahrir defterleri ve özellikleri
DEFTER NO TARtHt DURUMU SAYFA SAYISI ÖZETi
MVAD 438 937/ 1530 Bof sayfalar var. 8I5 Anadolu Eyaleti'nde Kütahya ve Hamid kanunnamesi ve Kütahya, Karahisar-i Sahib, Sultanönü, Hamid, Ankara, Kastamonu, Kengiri, Kocaili, Bolu livalarinin icmalen nüfus ve hasilatini ve timarlarini ve evkaf ve emlakini havi mufassal tahrir defteri.
MVAD 166 937/ 1530 Bof sayfalar var. 628 Bursa, Aydin, Saruhan, Biga, Alaiye, Izmir livalari kazalarindaki nüfus, hasilat, timar, evkaf, cebelu ve Aydin kanunnamesini mübeyyin mufassal tahrir defteri
TT 30 906/ I500 Tam 639 Hamid Sancagi'nin nüfus ve hasilatini, has ve timarlarini mübeyyin mufassal tahrir defteri
TT 39 II.Bayezid Bafi eksik, sonu tam 95 Mentefe Livasi'nin nahiyeleri kurasindaki timar-lari ve hasilatini gösterir icmal defteri
TT 45 II.Bayezid Tam 402 Kütahya Livasi'nin timarlarini ve karyelerin hasilatini mübeyyin mufassal defter
TT 47 II.Bayezid Mentefe Livasi'nin nüfus ve hasilatini ve timarlarini havi mufassal tahrir defteri
TT 49 918/ I5I2 Tam 1004 Kütahya Vilayeti'nin nüfus ve hasilat ve timarlarini havi mufassal tahrir defteri
TT 51 921/ I5I5 Tam 392 Bolu Livasi'nin nahiyelerinde sakin cemaatin ve gakirci, fahinci, zagnoscularin nüfuslariyla hasilatini ve timarlarini havi mufassal tahrir defteri
TT 59 922/ I5I6 Tam 335 Biga, Balya, ^an, Ezine Pazari ve Lapseki kazalarinin nüfus, hasilat ve evkafini mübeyyin mufassal tahriri defteri
TT 61 923/ I5I7 Eksik 607 Mentefe Livasi'nin nahiyeleri kurasinin nüfus ve hasilatini ve timarlari ve muafan zevaid-i seyyadan ve yuvaciyani havi mufassal tahrir defteri
TT 87 I. Süleyman Bafi tam, sonu eksik 375 Aydin Livasi'nin Tire, Ayaslug, Birgi, Güzelhisar, Sultanhisari ve Kestel kazalari kurasinin nüfus ve hasilatini ve timarlari havi mufassal tahrir defteri
TT 88 I. Selim Bafi eksik, sonu tam 671 Bolu Livasi köylerinin nüfus ve hasilatiyla timarlarini ve Amasra kalesi müstahfizlarinin timarlarini mübeyyin mufassal tahriri defteri
TT111 928/ I52i Eksik 755 Hüdavendigar Livasi kanunnamesiyle Hüdavendigar Livasi nahiyelerindeki kuranin nüfusu, hasilati, timarlar ve evkafini havi mufassal tahrir defteri
TT 117 929/ I522 Tam 729 Ankara Livasi kanunnamesiyle kaza ve kurasindaki cemaatin ve Uluyürük ve Haymane-i Padifahi tevaifinin nüfus ve rüsumunu mübeyyin mufassal tahrir defteri
TT Iii 929/ 1522 Tam 573 Hamid Sancagi'nin nüfus ve hasilatini havi tahrir defteri
TT 147 935/ 1528 Bafi tam; 432. sf'dan itibaren eksikler var. 492 Karahisar-i Sahib Livasi'nin nahiyeleri kurasinin nüfus ve hasilatini ve timarlarini havi mufassal tahrir defteri
TTI48 935/ 1528 Tam 850 Aydin Livasi'na mülhak Izmir, ^efme, Ayaslug, Tire, Birgi, Güzelhisar, Sultanhisari, Kestel, Bozdogan, Arpaz, Yenifehir, Alafehir, Sert kazalari kurasinin nüfus ve hasilatini ve timarlarini havi mufassal tahrir defteri
TTI53 935/ 1528 Bafi tam, sonu eksik 322 Karesi Livasi'nin nüfus ve hasilatini ve timarlarini havi mufassal tahrir defteri
TTI65 937/ I530 Tam 77I Saruhan Livasi köylerinin nüfus ve hasilatiyla elliciyan, karaciyan, urban, bogurciyan cemaatlerinin yer mukataahanelerinin nüfuslarini ve timarlarini mübeyyin mufassal tahrir defteri
i. Gayrimüslimlerin Tasnifi
Osmanli Devleti'nde din, kijileri ve gruplari ayirt etmeye yarayan ara^lardan biridir; insanlarin toplumsal statülerinin belirlenmesinde diger kimliklerle beraber degerlendirilir. Kimliklerin a^ik^a ortaya konmasi, bireylerin, gruplarin ve yönetimin birbirine karji tavrini belirleyecek temel sinirlarin olujturulmasi bakimindan önem tajimaktadir. Bir bajka deyijle, dini kimlik, Osmanli Devleti'nde sinir ^izici bir fonksiyona sahiptir.12
Osmanli Devleti, örfi (sultani) ve jer'i (Islami) temelli bir hukuk sistemi uygulamijtir. Osmanli gayrimüslimlerinin hukuki statüsü de temelde jer'i hukuk baz alinarak belirlenmij-tir. Qünkü Islam devletlerinde insanlarin hukuki statüsünü belirlemede ana kistas, inanip inanmamalaridir. Kur'an-i Kerim'e göre, yaratilijin gayesi Allah'a iman ve onun iradesine uygun bir jekilde yajamak oldugundan, bu bejeri sorumlulugu kabul veya redde bagli olarak siniflandirilmijlardir. Bu ayrim dijinda Islamiyet, insanlar arasinda irk, renk, dil veya ülke esasina dayali bajka herhangi bir fark gözetmez.13
Islami anlayija göre tasnif edilen insanlar, ^ejitli adlandirmalarla Kur'an'da ve hadislerde zikredilmijtir. Kur'an'in getirdigi mesaji kabul edenler "mü'min" ve "müslim" kelimeleriyle, bu kelimelerin ^ikij noktasi olan "iman" ve "Islam" köklerinin ^ejitli kaliplari kullanilarak ifade edilirler. Bahsedilen mesaji reddeden ikinci gruptakiler ise "kafir"14 (^ogulu: kafirun, küffar, kefere) kelimesi ve "küfr" kökünün ^ejitli türevleri vasitasiyla bahsedilen kaynaklar-da yerlerini almijtir. Fakat "kafir" kelimesi genel bir ifadedir. Bu ifadenin kapsamina giren gruplar, kendi özel adlariyla da anilmijlardir: Bunlardan Museviler, "hevd" kökünden ^ejitli fiil kaliplari ve "yehud" kelimesiyle; Hristiyanlar, "nasrani" ve "nasara" olarak; bu iki dinin mensuplari "ehl-i kitab" tamlamasiyla ifade olunmujtur. Bunlarin dijindaki gayrimüslim-ler i^inde putperestler, "jirk" kökünün ^ejitli türevleriyle ve ayrica "müjrik" jeklinde; ateje tapanlar "mecusi"; yildizlara tapanlar "sabiun/sabii" ifadeleriyle adlandirilmijlardir.15
Gayrimüslimler, Müslümanlarla olan ilijkileri bakimindan "ehl-i harb" ve "ehl-i ahd" olarak siniflandirilmijtir. Ehl-i harb (harbi) Müslümanlarla savaj halinde olan gayrimüslim topluluklardir. "Ehl-i ahd" ise Müslümanlarla anlajmij olan gayrimüslimleri ifade etmek-tedir. Ehl-i ahd, kendi i^inde zimmiler16, "mu'ahedler" ve "müste'menler" jeklinde gruplara
12 Donald Quataert, Osmanli Imparatorlugu: 1700-1922, ^ev. A. Berktay (istanbul: ileti^im Yayinlari, 2013), 212.
13 Ahmet Özel, "Gayri Müslim" DlA (istanbul: TDV Yayinlari, 1996), 418.
14 Küfr (^¿s), Arap^a'da gizlemek demektir. Tohumu topragin altina gizledigi i^in Eski Arap^a'da ^ift^iye de kafir denilmekteydi. Kelime, islamin tebliginden sonra, Allah'in gönderdigi hidayeti ve ahiretin varligini kabul etmemek suretiyle ona kar^i nankörlük etmek anlamini almi£ ve imanin tam kar^iti olmu^tur. Küfür, peygamberin bildirdiklerini yalan saymak ve ger^ekleri örtmek anlamiyla bu fiili i^leyenleri ifade etmede kullanilan kelimelere kaynaklik etmi^tir. Bk. Süleyman Ate^, Kur'an-i Kerim Tefsiri (istanbul: Milliyet Gazetecilik A.§, 1995), 97.
15 Özel, Gayri Müslim, 418.
16 Zimmi "bozulmasi yermeyi gerektiren söz ve aman (ahd), davet yemegi, kendileriyle sözle^ilmi^ ve yemin edilmi^ kavim ve topluluk; sözle^me anlamlarina gelen zimme(t) kelimesinden gelmektedir (Claude Cahen, "Zimme", Islam Ansiklopedisi (Ankara: MEB Yayinlari, 1943), 11/566; §emseddin Sami, Kamus-i Türki (istanbul: Dersaadet Yayinevi, 1317), 649.
ayrilmaktadir.17 "Zimmiler", bir Islam Devleti'nin himayesi altinda yajamayi kabul eden ve onun topraklarinda daimi olarak ikamet eden tebaadir. Mu'ahedler, kendileriyle barij yapilmij olanlar, müste'menler ise ticaret, resmi görev veya bajka bir ama: i^in Islam ülkesine gelen, kendilerine bir yili ge^memek üzere ge^ici oturma izni verilen yabancilardir.18
Osmanli tebaasindan olan gayrimüslimler, esasen Islam'in zimmet politikasi ^er^evesinde hukuki statü verdigi ve zimmi olarak adlandirdigi ehl-i kitab mensuplaridir.19 Bunlar belirli jartlar ^er^evesinde Islam topraklarinda (darü'l-islam) yajama hakkina sahip olmujlardir.20
Zimmiler ayrica, dinsel ve mezhepsel aidiyetlerine göre ve etnik kökenlerine göre :ejitli tasniflere konu edilebilirler. Bu baglamda Hristiyanlari kendi i^inde Katolik, Ortodoks, Gregoryen vd. jekillerde mezheplere göre siniflamak, Musevileri kökenlerine veya Osmanli ülkesine geldikleri yerlere göre ayirmak ya da tüm ehl-i kitabi "Rum", "Yahudi" ve "Ermeni" vs. olarak gruplamak mümkündür.21
Anadolu Eyaleti'nde yajayan gayrimüslimler i^in de bu tasnifler ge^erli kabul edilebilir. Ancak Anadolu Eyaleti, ^ejitlilik bakimindan bazi bölgelerin gerisinde kalmasina sebep olacak bir gayrimüslim nispetine sahiptir. Nitekim din ve mezhep bakimindan tüm Osmanli gayrimüslimleri dikkate alindiginda, Katolik olan ve olmayan Hristiyanlarin ^ejitliligi, Musevilerin ^ejitliligi ve Sabiilerin varligi Anadolu Eyaleti i^in iddia edilemez. Nitekim Anadolu Eyaleti'ndeki gayrimüslimler, tahrir defterlerinden anlajildigi kadariyla, Ortodoks Hristiyanlar ve bir kisim Yahudi'den olujmaktadir. Ayni jekilde Müslüman olmayanlarin etnik farkliliklari da tüm Osmanli ülkesi kadar fazla degildir.
Anadolu Eyaleti dahilindeki sancaklara ait tahrir defterlerinde gayrimüslimler, kimi yerde "gebran"22, "zimmiyan", "kefere" gibi söz konusu nüfusu toplam olarak ifade eden tabir-lerle kaydedildigi gibi, kimi yerde farkli gruplari göstermek üzere "Rumiyan", "Ermeniyan", "Yahudiyan" gibi tabirlerle kaydedilmijtir. Tahrir defterlerine göre, hangi sancakta hangi terimin kullanildigi ajagidaki tabloda belirtilmijtir:
17 Ozel, Gayri Muslim, 418
18 Bilal Eryilmaz, Osmanli Devleti'nde Millet Sistemi (Istanbul: Aga^ Yayincilik, 1992), 14.
19 Osmanli Devleti'nde gayrimuslimlerin gordukleri muamelenin tarihi kokenleri ve gayrimuslimlere uygulanan politikalar hakkindaki tarti^malar i^in bk. Gulcan Av^in Gune^, 16 -17. Yuzyillarda Anadolu Eyaletinde Gayrimuslimlerin Sosyal ve Ekonomik Durumu, (Ankara: Gazi Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu, Doktora Tezi, 2015 ve Gulcan Av^in Gune^, "Osmanli Devleti'nin Gayrimuslimlere Baki^i ve Klasik Donem Millet Sistemi", Sosyal ve Kulturel Ara^tirmalar Dergisi (The Journal of Social and Cultural Studies) 1/2 (2015), 1-30.
20 Gulnihal Bozkurt, "islam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statuleri", Dokuz Eylul Vniversitesi Hukuk Fakultesi Dergisi 3/1-4 (1988), 142.
21 Yavuz Ercan, "Turkiye'de XV. ve XVI. Yuzyillarda Gayrimuslimlerin Hukuki, i^timai ve iktisadi Durumu" Belleten 47/188 (1984), 1127-1128; Yavuz Ercan, Osmanli Yonetiminde Gayrimuslimler (Ankara: Turhan Kitabevi, 2001), 52.
22 "Gebr (ji ), Mecusi, Zerdu^ti; gur lafzinin bundan galat ve iranilerden me'huz oldugu maznundur", bk. §emseddin Sami, _ Kamus-i Turki, 1142.
Tablo 2: XVI. yüzyilin ilk yarisina ait Anadolu Eyaleti tahrir defterlerinde gayrimüslim-lere dair terimlerin sancaklara göre dagilimi
CEMÄAT/ MAHALLE-t RUMtYÄN cemä'at/ MAHALLE-t ERMENtYÄN cemä'at/ MAHALLE-t YAHUDiYÄN cemäAt/ MAHALLE-t GEBRÄN cemäAt/ MAHALLE-t ZIMMtYÄN cemä'at/ MAHALLE-t KEFERE (küffär/ KÄFtR)
Kütahya Ankara Ankara Alaiye Ankara Ankara
Hüdavendigar Aydin Ankara Hamid Aydin
Karahisar-i Sahib Hüdavendigar Aydin Hüdavendigar Hüdavendigar
Kütahya Karahisar-i Sahib Bolu Kengiri Koca-ili
Sultanönü Karesi Hamid Koca-ili Kütahya
Kütahya Hüdavendigar Saruhan
Saruhan Kastamonu
Teke Mentefe
Teke
Bazi kaza ve sancaklarda terim kullaniminda görülen ^efitlilik, bölgenin genifligi ve nüfus kesafetine sebep olacak iktisadi ve ticari potansiyeli ile ilifkilendirilebilir. Örnegin Ankara Sancagi, böyle bir potansiyelle ön plana pkmif olan Ankara Kazasi ile gayrimüslim nüfus yogunlugunun oldugu bir bölgedir. Ayni fekilde Hüdavendigar Sancagi da ihtiva ettigi kazalarin ^oklugu ve özellikle Bursa'nin iktisadi kapasitesi sebebiyle nüfus yogunluguna sahne olmuftur.23
2. Gayrimüslimlerin Sancaklara Göre Dagilimi
Yetifkin erkek nüfusun evli veya bekar olufuna ve iktisadi faaliyetlere katilmasina göre kaydi tutulmuf olan tahrir defterlerinde, veriler hane24, mücerred25 ve bazi yerlerde nefer
23 Özer Ergen^, XVI. yüzyilda Ankara ve Konya (Istanbul: Ankara Enstitüsü Vakfi Yayinlari, 1995); Özer Ergen^, XVI. Yüzyüm SonlarindaBursa (Istanbul: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2006).
24 Tahrir defterleri ve Osmanli nüfusu üzerine $ali§an ara^tirmacilar i^in 90k önemli olan "hane" deyiminin basit^e "ev" g kelimesiyle a^iklanamayacagi, vergiye esas bir birim olmasi gerektigi anla^ilmaktadir. Ancak bu itibari birimi ka$ ferdin olu^turdugu, j bunlar arasindaki ili^ki, ya§ durumu gibi nitelikler ile nüfusa oraninin a^ik olmayi^i ya da degi^ken olu^u problem olu^turmaktadir. " (Nejat Göyün^, "Hane Deyimi Hakkinda", Tarih Dergisi, 32 (1979): 331-334). Ayrica "hane" terimi her zaman ger^ek bir haneyi ^ göstermemektedir; vergiye esas olan "avariz hanesi" yerine kullanilmi^ olabilir. Barkana göre avariz hanesi kimi yerde 3, 5, 10 ya ^ da 15 ger^ek haneye tekabül edebilmekte, bazi mahalle ve köylerde 1/2, 1/4 veya 1/8 oranlarinda görülebilmektedir (Ömer Lütfi g Barkan, "Avariz", Islam Ansiklopedisi (Ankara: MEB Yayinlari, 1940), 2/13-19). Örnegin Ergen^, sicillerden faydalanarak Ankara'da
bir avariz hanesinin ka$ ger^ek haneden olu^tugunu tespit edebilmi^tir ama bunun her bölge ve her dönemde sabit bir oran oldugu ^ söylenemez. (Bk. Ergen^, Ankara ve Konya, 53) Avariz hanesi, Kocaili'nde oldugu gibi, ayni bölgede §ehir ve kirsal kesim arasinda S bile farkli sayilari ifade edebilmektedir (Ahmet Güne§, Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyilin Ba^larindan XVII. Yüzyilin Ba^larina ~ Kadar Kocaeli Sancagi (Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994), 12-14). ^
25 Bekar vergi yükümlüsü erkekleri belirten "mücerred" tabirinin niteligi a^ik degildir. Yüzyilin sonlarina dogru defterlerde tespit edilen mücerred sayisindaki arti§, bu tabirle ifade edilen nüfusun ka$ ya^indaki erkekleri kapsadigi, nüfus hesaplamalarinda hane sayisina dahil edilip edilmeyecegi, bazi icmal defterlerinde görüldügü gibi birer hane mesabesinde olup olmadiklari gibi hususlar incelenmeye muhta^tir (Öz, "Tahrir Defterleri", 436-438). _
.....
GULCAN AV$IN GUNE$
terimleri ile karjimiza :ikar. Bunlar nüfus sayimi i^in en önemli veriler olsa da nüfusu tespit i^in net bilgi saglamaz. Bu sebeple Osmanli nüfus arajtirmalarinda tahrirlere dayali birtakim hesaplamalar yapilarak tahmini nüfus ortaya konmaktadir. Ancak varsayimlar üzerine yapilan nüfus tahminleri saglikli olmayacagindan, verileri kaynaklarda zikredildigi jekliyle vermek daha dogru bir yaklajimdir.
Nitekim, Anadolu Eyaleti'nde jehir/kasaba gibi merkezlerde26 mevcut gayrimüslim nüfus, genel olarak hane ve mücerred sayisina göre degerlendirilmijtir. Bunun dijinda vergi mükellefi olmayan hasta, engelli ve yönetici zümre mensubu erkekler muaf terimi ile ifade
olunmujtur.27
Tahrir defterlerine göre, Anadolu Eyaleti'nde gayrimüslim nüfus bakimindan en önde gelen sancaklardan biri Ankara Sancagi olup gayrimüslimler sancak i^inde en :ok Ankara Kazasi'nda toplanmij durumdadir. 438 numarali Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri28 ile 117 numarali mufassal tahrir defterine29 göre, Ankara nefsinde (jehir merkezinde) kayitli toplam 88 mahalle/cemaatin 22'sinde gayrimüslim bulunmaktadir. Bunlarin 13'ünde gay-rimüslimler Müslümanlarla birlikte kaydedilmij, digerlerinde ise yalniz gayrimüslim nüfus yazilmijtir. Hane sayisi esas alindiginda eyaletin en fazla gayrimüslim nüfusa sahip sancagi olarak ortaya :ikan Ankara'da en kalabalik grubu Hristiyanlarin olujturdugu görülmektedir. Nitekim Ankara nefsinde 363 Hristiyan hanesine karjilik, 27 Yahudi hanesi bulunmaktadir. Hristiyan hanesi bakimindan Ankara, eyaletin sancak mukayesesinde de ilk sirayi almak-tadir. Eyalette mücerred sayisi itibariyle en fazla Hristiyan 73 nefer olarak yine Ankara'da yer almijtir. Kayda ge^en Yahudi mücerred sayisi ise 5'tir. Hristiyan nüfus i^indeki Rum ve Ermeni unsurun nispeti tam olarak bilinememekle birlikte, jahis adlarindan bazi mahalle-lerin Ermeni, bazilarinin Rum mahallesi oldugu tahmin edilebilir. Yine de bu mahallelerin etnik-mezhepsel niteliginin tam olarak ortaya ^ikarilip buna göre bir nüfus oranlamasi yapilabilmesi i^in tahrir defterleri ile birlikte diger kaynaklarin karjilajtirmali-detayli ince-lemesinin gerektigi a^iktir. Tahrir defterlerine göre Ankara Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi ajagidaki tabloda görülebilir.
Tablo 3: Tahrir defterlerine göre Ankara Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
26 Günümüzdeki nüfus sayimini temel alan ^ehir tanimlamalarina göre Osmanli ^ehir tanimi ^ok daha muglaktir. Osmanli ^ehri, sayilardan ziyade i^leve göre yapilacak tanimlamayi gerektirmektedir. Bk. Suraiya Faroqhi, Osmanlida Kentler ve Kentliler (istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 2004), 12-14. Bunu tahrir defterlerinin kendi "Cuma kilinir, bazari durur yer" tanimi da desteklemektedir. Tahrir defterlerinde derece ayrimina dikkat edilmeksizin ^ehir anlamina gelmek üzere "nefs" tabiri kullanilmi^tir (Güne^, Tahrir Defterlerine Göre Kocaeli, 17, 20).
27 Öz, "Tahrir Defterleri", 436-438.
28 MVAD, nr. 438-I.
__29 Ba^kanlik Osmanli Ar^ivi (BOA), Tapu Tahrir (TT), nr. 117.
LIVA-I ANKARA
GAYRIMUSLIM
Ci:
KAZA-I ANKARA30
Mahalle-i Ahî Çelebi n.d. Ulucan
37
18
Mahalle-i Haci Ashab
Mahalle-i Eçenhor
17
Mahalle-i Behlül
23
Mahalle-i Boyaci Ali
14
Mahalle-i Çakirlar
18
Mahalle-i Dibek ma'a Zimmiyân
I31
Mahalle-i Haci Dogan
37
Mahalle-i Hoca Sinan n.d. Valtarin
25
Mahalle-i Kazuran32
Mahalle-i Kebkebir
Mahalle-i Kebkebir-i Zimmi
383
Mahalle-i Kefere (Kafirköyü)
40
Mahalle-i Keyyalin 'an Gebrân
17
Mahalle-i Kiri§ciyân n.d. Yusuf 36
I9
Mahalle-i Zimmiyân-i Kiri§ciyân
29
Mahalle-i Kurd
I7
Mahalle-i Makrameciyân-i Zimmiyân
24
Mahalle-i Mihriyâr-i Ermeni
Cemâ'at-i Gebrân der Kal'a38
693
I3
Cemâ'at-i Zenberekciyân ve Nevbetciyân (Cemâ'at-i Zenberekci 'an Gebrân)40
16
Cemâ'at-i Yahudiyân
28
30 MVAD, nr. 438-I'de yekun, "hane-i gebrân", "mücerred-i gebrân" "hane-i Yahudiyân" ba^liklari altinda kaydedilmi^. Buna göre hane-i gebrân=ii8, mücerred-i gebrân=29, hane-i Yahudiyân=33 MVAD, nr. 438-I, 339). TT, nr. 117'den edinilen bilgilere göre çok farkli oldugu ve tabloda tutarsizlik intibai uyandirmamak için kâtibin Hristiyan nüfusa dair verdigi yekun rakami tabloda gösterilmemi^tir. Ayrica bk. Emine Erdogan, Ankara'nin Bütüncül Tarihi Çerçevesinde Ankara Tahrir Defterlerinin Analizi (Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004), 85-89.
31 MVAD, nr. 438-Ide "mücerred" ibaresi yazildigi halde altina rakam yazilmami^ (MVAD, nr. 438-I, 339)
32 TT, nr. 117'de müslim-gayrimüslim nüfus birlikte 12 nefer olarak kaydedilmi^; hane sayisi ise yine karma olarak 10 ^eklinde verilmi^ (TT, nr. 117, 33)
33 MVAD, nr. 438-Ide hane sayisi 39 olarak verilmi^, mücerred ise kaydedilmemi^tir (MVAD, nr. 438-I, 339).
34 MVAD, nr. 438-Ide MVAD 438-I, 339) ve TT, nr. 117'de (TT, nr. 117, 42) 18 hane oldugunu kaydedilmi^ olsa da gerek
nefer sayisiyla kar^ila^tirildiginda gerekse mükellefler tek tek sayildiginda hane sayisinin 17 olmasi gerektigi sonucuna varilmi^tir.
7
7
l
l
4
7
4
4
0
I
6
6
5
2
4
7
5
5
4
4
7
4
5
I
I
5
9
7
z
0
35
7
I
4
3
3
3
2
Î7
I
4
5
Hüdavendigar Sancagi, gayrimüslimlerin yogun olarak tespit edildigi sancaklardandir. Hane sayisi temel alinarak Anadolu Eyaleti sancaklari arasinda bir karjilajtirmaya gidildi-ginde gayrimüslim nüfus itibariyle Ankara'dan sonra ikinci sirayi almaktadir. 166 Numarali Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterine41 ve 111 Numarali Mufassal Tahrir Defterlerine42 göre Hüdavendigar Sancagi gayrimüslimlerinin :ogu Hristiyan'dir. Sancakta 205 hane ve 22 mücerredden olujan bir Hristiyan nüfus bulunmasina karjilik Yahudilerin 117 hane ve 1 mücerred olarak kaydedildikleri görülmektedir. Yine de hane sayisina göre Yahudi nüfusun Anadolu Eyaleti i^inde en fazla oldugu sancak Hüdavendigar Sancagi'dir ve Yahudiler bu sancak i^inde yalniz Burusa (Bursa) jehrinde ikamet etmektedir. Begbazari (Beypazari) ve Sifrihisar (Sivrihisar)'da ise Ermeniler bulunmaktadir. Aydincik'taki gayrimüslimlerin ise muhtemelen Rum olduklari isimlerinden anlajilmaktadir.43 Hüdavendigar Sancagi gayri-müslimlerinin tahrir defterlerine göre ayrintili dökümü ajagidaki tabloda yer almaktadir:
Tablo 4: Tahrir defterlerine göre Hüdavendigar Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahal-lelere göre dagilimi
35 TT, nr. 117'de 1 tane gayrimüslim hanesi bulundugu görülürken (TT, nr. 117; 42), MVAD, nr. 438-Ide Müslüman nüfusa rastlanmiyor (MVAD, nr. 438-I, 339).
36 Mahallenin ismi Özer Ergen^ tarafindan "imam Yusuf" olarak tespit edilmi^tir (Ergen^, Ankara ve Konya, 30).
37 MVAD, nr. 438-Ide mücerred sayisi 4 olarak verilmi^ MVAD, nr. 438-I, 339) fakat TT, nr. 117'de (TT, nr. 117, 37) nefer sayisi ile kar^ila^tirildiginda (nefer=16) ve mükellefler tek tek sayildiginda mücerred sayisinin 5 olmasi gerektigi sonucuna varilmi^tir.
38 Kale i^inde oturan Cema'atler i^in "muaflardir" kaydi dü§ülmü§. Nelerden muaf olduklarini ise üst kisimda yazili not a^ikliyor: "Mezkür mahalleler ki kal'a i^inde otururlar kal'aya muavenetleri ve hidmetleri olmagin ulakdan ve ^ehirden ve bedel-i mahalden ve salgundan ve sekbandan ve dogancidan ve hisar yapmasindan ve kürek^iden fi mahalli? avarizdan muaf olalar deyu ellerinde hükm-i hümayunlari vardir."
39 TT, nr. 117'de hane sayisi 69, mücerred sayisi 12, nefer sayisi ise 82 olarak verilmi^ (TT, nr. 117; 42).
40 Kale i^inde zenberek^ilik ve nöbet^ilik yaptiklari "defter-i köhne"de kayitli oldugu ve ellerinde hala hara^tan ve avarizdan muaf olduklarini gösteren hükm-i hümayun bulundugu belirtilmi^ oldugundan, kale muhafazasi ile ilgili miri hizmetleri kar^iliginda belirtilen muafiyetleri kazandiklari görülmektedir (TT, nr. 117; 47).
41 Bundan sonra MVAD, nr. 166.
42 Bundan sonra ve TT, nr. 111.
43 Örn. Dimitri, Yorgi, Kosta vs. (TT, nr. 111; 431).
ímam ■ ■ ■ ■ «
MÜSLÍM MÜCERRED ■ ■ ■ ■ 00
HANE ■ ■ ■ ■ 0 H
MÜCERRED
p
л g 's) о g '3 i* к í HANE ■ ■ ■ ■
<< а 0 z MÜCERRED 00 - « - s •t >r
'а W S 0 О 0 H 1 к HANE + к 00 ■ 011 fTi
x Ï
-o
< <s> S D pq <i N -Q СЛ v -С rt S v в <и и s ^ v -C oí S и S u" U" S l-i S w ¿> л rt S I Mahalle-i Bazar-i Mahi49 1 Mahalle-i Demiir Kapu SI 1 Mahalle-i Simaviyân I KAZA-Í BEGBAZARI с С i; S W v л oí S pi < <s> S '2 л СЛ N 1 Mahalle-i Ermeniyân sS I KAZA-Í AYDINCIK 1 Cemâ'at-i Kefere der Karak; I KAZA-Í BERGAMA I Mahalle-i For yaz s8
jzoz Htfdy / NVSIN ■ T3Í1SSI/IAVS
Й Q
S ¡3
o fe
s
cl»
S
I i
m u Ö
о
s
cl»
s
ь"
E-
^ и « 3 Й d
■S-С ¿
S 4 c.
"S ^ Q
ê sg
N CTiC
-2ч A ^
^ S ^
-fi -S Я
s l-s
-h >H .2"
-s s ^ 3 s
^ M
îSP-з 3
- ^ 5 p
^ çu
Ö fi QJ
s
ö ,4 .5
■i "¿1 S-SI fi* I-
щ ш ®
^ "g cl»
ffl 2 'B.
О
Л $ CQ VO
(-] Ö
§J2 л л
Я .с g"
^ I ^
а
l-s«
vo cl» чм g <¡
sJ -Й
с
« з'М
г s; ш - ьо^з
^ Я N
"S.
^ s
ß 'S -S
-fi
fi S Ë 'C fc J л 3 =3 ^ й 2 'sp's
t» "тз cl»
5 S-!
III IS J
s s
со i-ч m >
s s3
■c'S .9 I«
s
I bß
Ö
<л
s a. s
Sj
3 qj
jfi s >
<3 m m
5 DJ Я fi й
s â ° 5 fi-s
m
te
S. S al
tí S Э ■=
2
5
s -s
m
Is
CQ a»
a
m m
eq cl» cQ
>bß 3
■s s ^ fi
I s
-3 .s
¿I
cl» i>->
^ щ У
л Ö s
£ .S 3
cl»
0
J £ 2
T3 ^ g
rt -ы
S 3 E
,—i CL» Л
-S К
XVI. Yüzyilin Wk Yarisinda Anadolu Eyaletí'nde éehírlí Gayrímüslím Nüfus GÜLCAN AVÇÎN GÜNE$
Gayrimüslim nüfusun yogun oldugu sancaklardan biri de Kocaeli'dir. 438 Numarali Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterine göre (II. Cilt)60, burada yaçayan gayrimüslimlerin tamaminin Hristiyan oldugu anlaçilmaktadir. 304 hane, 26 mücerred ve bunun diçindaki 4 neferden oluçan Hristiyan nüfusla Kocaeli, Hristiyan hane sayisi bakimindan eyaletin ikinci kalabalik sancagidir. Toplam gayrimüslim nüfusuna oranlandiginda ise Kocaeli'nin eyalet sancaklari içinde üçüncü sirada yer aldigi görülmektedir. Kocaeli Sancagi gayrimüslimleri-nin nüfus verileri açagidaki tabloda verilmiçtir:
Tablo 5: Tahrir defterlerine göre Koca-Ili Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
LiVÂ-i KOCA-ÍLÍ
KAZA-ÍZNÍKMÍD (iZMiT) gayrímüslím
hane MÜcERREd HANE-i post-mastorí?
Mahalle-i Iskele 61 17 8 4
KAZA-i ÇILE
Belirtilmemiç 62 254 i5 -
KAZA-i ÍZNÍK
Mahalle-i Bagban Kâfirleri 63 il i -
Mahalle-i Manastir ii i -
55 MVAD, nr. l66'da olmamasina ragmen TT, nr. lll'e göre burada 3 mücerred kayitli oldugu görülmektedir.
56 TT, nr. lll'de l7l nefer, l papaz görülmü^ ayrica mücerredlerin tek tek sayilmalari sonucunda da 58 rakamina ula^ilmi^tir (TT, nr. lll, 253-255).
57 Ayni kayitlar MVAD, nr. i66 ve TT, nr. lll'de de yer almaktadir (MVAD, nr. i66, l58) (TT, nr. lll; 43l).
58 MVAD, nr. l66'da "zimmiyân" olarak geçen gayrimüslim kaydi, TT, nr. lll'de Mahalle-i Foryaz ba^ligi altinda Cemâ'at-i Kefere olarak yer almi^tir. Bk. TT, nr. lll, 682.
59 MVAD, nr. l66'da 8 olarak kaydedilen mücerred sayisi, TT, nr. lll'de 9 olarak yazilmi^tir (MVAD, nr. l66, l86; TT, nr. lll, б82).
60 Bundan sonra MVAD, nr. 438-II.
61 MVAD, nr. 438-II'de "zimmilerdir ki ^ehir altinda otururlar, avarizdan muaflardir" diye not dü^ülmü^ (MVAD 438-II: 759).
62 Nefs-i §ile ahalisi cem'an avariz-i dîvâniyye ve tekâlif-i örfiyyeden muaf ve müsellemlerdir" diye not dü^ülmü^ (MVAD, nr.
438-II: 783)
__63 Defterlerde "Manastir ma'a Bagban Kâfirleri" ifadesi mevcuttur. Bk. Güne^, Tahrir Defterlerine Göre Kocaeli, 38.)
161 numarali mufassal tahrir defterine64 ve MVAD 166'ya göre, Saruhan Sancagi'nda gayrimüslim sayisi dikkate deger nispettedir. Manisa, Menemen ve Güzelhisar Kazalarinda kayitli gayrimüslimlerin Yahudi olanlari Manisa'da görülmekte ve sancagin bütün Yahudi nüfusunu te^kil ve temsil etmektedir. 88 hanelik Yahudi nüfusu, Saruhan Sancagi'ni eyaletin hane esasli Yahudi nüfus kar^ila^tirmasinda ikinci siraya yerle^tirmi^tir. Mücerred esasli kar^ila^tirmada ise Saruhan Sancagi eyaletin en kalabalik Yahudi yerle^kesi olarak kar^imiza pkmaktadir. Sancagin gayrimüslim nüfusuna ait veriler a^agidaki tabloda gösterilmi^tir:
Tablo 6: Tahrir defterlerine göre Saruhan Sancagi'ndaki gayrimüslim nüfusun dagilimi
LiVA-i SARUHAN
GAYRiMüSLiM
KAZA-1 MAGN1SA HANE MÜCERRED
Cema'at-i Yahudiyan 65 88 33
KAZA-1 MENEMEN
Zimmiyan-i Nefs-i Tarhanyat 66 42 1
KAZA-1 GÜZELHISAR
Cema'at-i Zimmiyan 11 3
Aydin Sancagi'ndaki gayrimüslimler, MVAD 166, 87 ve 148 numarali tahrir defterlerine göre Ala^ehir, Ayasuluk, Birgi, Qe^me, Izmir ve Tire'de kayitli görülmekte dir. Tire'deki Yahudi cemaati di^inda kalan gayrimüslimlerin Hristiyan oldugu anla^ilmaktadir. Sancakta 300 hane, 61 mücerred ve bunun di^inda 5 neferden olu^an Hristiyan nüfusa kar^ilik 64 hane ve 18 mücerredden ibaret Yahudi nüfus bulunmaktadir. Aydin, eyaletteki sancaklar arasin-daki mukayesede, toplam gayrimüslim nüfusun hanelere göre siralamasinda ikinci sirada ve bunun di^inda kalan neferler esas alinarak yapilan siralamada ü^üncü sirada yer almaktadir. Hem Hristiyan hem de Yahudi nüfusun hane ve mücerred esasli dagiliminda Aydin'in ü^üncü sirada bulundugu görülmektedir. Yahudi nüfus a^isindan ise Aydin ikinci sirada gelmektedir. Nüfusun mahallelere göre dagilimi a^agidaki tabloda yer almaktadir:
<
Z <
64 Bundan sonra TT, nr. 165.
65 TT, nr. i65'te nefer=ioi, mücerred=33 olarak kaydedilmi$tir (TT, nr. 165,18-19). Ayrica bk. Feridun Emecen, Unutulmus Bir Cema'at: Manisa Yahudileri (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989) ve Feridun Emecen, XVI. Asirada Manisa Kazasi (Istanbul: Eren Yayincilik, 1997).
66 TT, nr. 165'te nefer=45, hane=42, mücerred=1, papas=1, ?=1 olarak kayitlidir (TT, nr. 165,101).
XVI. Yúzyilin Wk Yarisinda Anadolu Eyaletí'nde éehírlí Gayrímüslím Nüfus GÜLCAN AV$¡N GÜNE$
Tablo 7: Tahrir defterlerine gore Aydin Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere gore dagilimi
LiVA-i AYDIN
GAYRÍMÜSLÍM MÜSLÍM
HANE MÜCERRED PÍR-i FÁNÍ HANE MÜCERRED
KAZA-I ALA§EHÍR 67
Mahalle-i Tekfur-kapusi 14 - - - -
Mahalle-i Kirpas 12 3 - - -
Mahalle-i Güzel Papas 36 9 - - -
Mahalle-i Beretcelü? 25 6 - - -
Mahalle-i Yarhisar 33 6 - 2 -
Mahalle-i Hizir-llyas 24 6 - - -
KAZA-l AYASULUG
Mahalle-i Kefere 68 57 69 10 - - -
KAZA- l BlRGl
Cemá'at-i Kefere 19 - - - -
KAZA- l QE§ME
Mahalle-i Gebrán 2 - - -
KAZA-l lZMlR
Karye-i Boynuz Seküsü 70 29 12 - 50 11
KAZA-l TlRE
Mahalle-i Gebrán 71 49 9 5 - -
Cemá'at-i Yahudiyán 72 64 18 - - -
67 Buradaki gayrimüslim mahallelerinin tamami, "Cemá'at-i kefere-i reaya-yi Vakf-i Sultán Yildirim" ba^ligi altinda kaydedilmi^tir (MVAD, nr. 166). Bu da gayrimüslim nüfustan elde edilen gelirlerin Sultan Yildirim Vakfina aktarildigini gostermektedir.
68 TT, nr. 87de "Mahalle-i küffaran der Ayasulug" olarak (TT, nr. 87, 38), TT, nr. i48de ise "Mahalle-i Kefere tabi-i Ayasulug" olarak yer almi^tir (TT, nr. 148, 188).
69 TT, nr. 148'de hane=57, mücerred=io, nefer=68, ?=1 olarak verilmi^tir (TT, nr. 148, 188). TT, nr. 87'de ise hane=50 olarak gorülmektedir (TT, nr. 87, 37). Tabloda TT, nr. 48 ile ayni bilgileri i^erdigi i^in MVAD, nr. 166 verileri esas alinmi^tir.
70 TT, nr. 148de bu gayrimüslim nüfus "Cemá'at-i Gebrán" ba^ligi altinda kaydedilmi^ (TT, nr. 148,10).
71 TT, nr. 87'de nefer=40, hane=37, mücerred=3 olarak gorülürken (TT, nr. 87,121); TT, nr. 148de nefer=59, hane=49, mücerred=9 olarak kaydedilmi^ (TT, nr. 148,145). Burada MVAD, nr. 166 verileri esas alinmi^tir (MVAD, nr. 166, 372).
72 TT 87de nefer=49, hane=48, mücerred=1 olarak verilmi^tir (TT, nr. 87, 121). TT, nr. 148de ise nefer=86, hane=64, _ mücerred=18 olarak kaydedilmi^tir (TT, nr. 148, 146).
Kastamonu Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin tümü, XVI. yüzyilin ilk yarisinda Sinop'ta kaydedilmiftir.73 Bu dönemde Sinop'ta ikamet eden Hristiyanlarin Rum olduklari anla-jilmaktadir.74 Bunlar muhtemelen Sel^uklular zamaninda varligi bilinen tüccar Rumlarin bakiyeleri olmalidir.75 Sinop'ta 6 ayri mahalle tejkil etmif olan gayrimüslimler, toplam 233 hane ve 91 mücerredden mütejekkil nüfuslariyla Kastamonu'yu, eyalet sancaklari arasinda Hristiyan nüfus esasli mukayesede dördüncü siraya yerlejtirmijtir. Yine mücerred sayisi dikkate alindiginda Kastamonu, gayrimüslim nüfusuyla eyaletin en kalabalik sancagi duru-mundadir. Kastamonu gayrimüslim nüfusu ajagidaki tabloda verilmijtir:
Tablo 8: Tahrir defterlerine göre Kastamonu Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallele-re göre dagilimi
LiVA-i KASTAMONU
GAYRtMÜSLlM
HANE MÜCERRED
KAZA-1 SINOB
Mahalle-i Büyük Kilise 17 5
Mahalle-i Aya-Bedro(s) 12 4
Mahalle-i Turuf-hane 21 8
Mahalle-i Aya-Kostandin 27 17
Mahalle-i Arab Pinari 83 26
Mahalle-i Aya-Nikola 32 17
Mahalle-i Ayakluca Kilise 41 14
Hamid Sancagi'nda bulunan gayrimüslimler, Aglasun, Burdur, Egirdür, Isparta ve Uluborlu kazalarinda kaydedilmijtir. Tamami Hristiyan olan Hamid gayrimüslimleri, isimlerinden anlajildigi kadariyla Rum'dur.76 Bunlar arasinda Karaman/Karamani ismini tajiyanlarin varligi ilgi ^ekicidir. Burdur'dakiler dijinda kalan gayrimüslimler kendi cemaat- s lerine ait müstakil mahallelerde yajiyor gibi görülmektedir. Toplam olarak sancak dahilinde S yajayan gayrimüslimler 183 hane, 47 mücerred ve bunun dijinda kalan 7 neferden olujmak- 5 tadir. Hane sayisina göre sancaklardaki Hristiyan nüfusa bakildiginda Hamid Sancaginin J
yedinci sirada oldugu, toplam gayrimüslim nüfusa bakildiginda ise altinci sirada yer aldigi
........................................... ^
73 MVAD, nr. 438, II, 479. i;
74 "Cema'at-i Rumiyan-i Nefs-i Sinob" (MVAD, nr. 438-II, 679). £
<
75 Ahmet Kankal, Türkmenin Kaidesi Kastamonu (XV-XVffl. Yüzyillar Arasi §ehir Hayati) (Ankara: Zafer Matbaasi, 2004), ^ 80-81.
76 Örn. ivaz, Papa Nikola, Vasil, Andronikos, Kir Yorgi, Mihail, Nikola, istavri, Urum, Urum Beg, Dimitri, Kir Vasil vs (TT, nr.
30: 272, 301-302); Nikola, Andronikos, Minol, Kosta, Hristos, ivaz, istafanos, Dimitri vs. (TT, nr. 121: 333). _
görülmektedir. Mücerred sayisina göre sancaklardaki Hristiyan nüfusa göz atildiginda ise Hamid'in ü^üncü siraya yerle^tigi, toplam gayrimüslim a^isindan ise ikinci sirayi aldigi görülmektedir. Bunun di^indaki gayrimüslim nefer sayisi a^isindan Hamid Sancagi ikinci siraya yerle^mi^tir. Hamid Sancagi gayrimüslim nüfus verileri i^in a^agidaki tablo olu^turulmu^tur:
Tablo 9: Tahrir defterlerine göre Hamid Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
LiVA-i HAMiD
GAYRiMÜSLiM MÜSLiM
NEFER HANE MÜCERRED GAiB PiR-i FANi a'ma NEFER HANE MÜCERRED Di 5 w ( M f )
KAZA-IAGLASUN
Belirtilmemif (gebran) 2 2 - - - - - - - -
KAZA-i BURDUR
Mahalle-i Mescid-Cami 77 3978 22 17 - - - 196 113 54 29
KAZA-i EGiRDÜR
Zimmiyan-i Nis 79 61 51 8 - 2 - - - - -
Zimmiyan-i Egirdür 8° 5 5 - - - - - - - -
KAZA-i I SPARTA
Mahalle-i Gebran 70 55 12 2 1 - - - - -
KAZA-i ULUBORLU
Mahalle-i Zimmiyan 60 48 10 1 - 1 - - - -
Kütahya Sancagi'nda Ermeni, Rum ve Yahudilerden ibaret ^ehirli gayrimüslim nüfus, Kütahya, Lazikiyye ve Kula kazalarinda ya^amaktadir. Kütahya Kazasi'nda Ermenilerin, Rumlarin ve Yahudilerin mahalleleri bulunmaktadir. Her iki mahallenin gelirleri de vakiflara tahsis edilmi^tir. Ermeni mahallesi i^in "Vakf-i Imaret-i Yakub Qelebi" kaydi bulunurken, Qerp Köyünden gelme Rumlarin kurdugu Rumlar Mahallesinin gelirlerinin
77 TT, nr. 3o'da "Zimmiyan der nefs-i Burdur olarak kaydedilmi^tir (TT, nr. 30, 212).
78 TT, nr. 3oda 40 nefer, 1 papaz kaydedilmi^tir (TT, nr. 30, 212).
79 TT, nr. 3oda "Mahalle-i Zimmiyan-i Nis ba^ligi altinda kaydedilen gayrimüslim nüfus i^inde 54 nefer, 2 pir-i fani, 1 papaz, 1 a'ma yazilmi^ olup mücerred kayitli degildir (TT, nr. 30: 301).
__80 TT 121de 1 tane papaz yazilmi^tir (TT 121, 333). TT 30'da ise 22 nefer kayitlidir (TT, nr. 30, 302).
baglandigi vakfin adi belirtilmemijtir.81 Lazikiyye Kazasi'nda ise gayrimüslimler "Mahalle-i Kefere" adi altinda kaydedildiklerinden hangi milletten olduklari kesin olmamakla birlikte, isimlerden anlajildigi kadariyla Rum olmalari kuvvetle muhtemeldir. Turan Gök^e XVI ve XVII. yüzyillarda Lazikiyye'de Ermeni varligindan söz etmenin mümkün olmadigini belirt-mektedir.82 Kula gayrimüslimleri ise "Cema'at-i Kefere" adi altinda kaydedilmijtir ve yine bu halkin hangi milletten oldugu belirtilmemijtir. Fakat jahis isimleri bunlarin Rum oldukla-rini düjündürmektedir. Cemaatten elde edilen gelirler ise "Vakf-i imaret-i Mahmud Qelebi bin Musa §ah-i Alempenah" jeklinde tahsis edilmijtir. Kütahya Sancagi'nda 12'si Yahudilere ait olmak üzere toplam 224 gayrimüslim hanesi bulunmaktadir. Anadolu Eyaleti'nin sancak-lari arasinda hane esasli bir karjilajtirma yapildiginda Hristiyan sayisi bakimindan Kütahya bejinci sirayi alirken genel gayrimüslim sayisi bakimindan sekizinci sirada yer almaktadir. Hane ve mücerredler dijinda kalan nefer sayisi bakimindan ise 8 neferle Anadolu Eyaleti i^inde ilk sirayi almaktadir. Sancagin gayrimüslim nüfusu ajagidaki tabloda verilmijtir:
Tablo 10: Tahrir defterlerine göre Kütahya Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
LÍVA-Í KÜTAHYA
GAYRÍMÜSLÍM
HANE MüCERRED KETHüDA-YI PiR PAPAS i R 'ama DiVANE
KAZA-I KÜTAHYA
Mahalle-i Ermeniyan-i Kütahya 83 133 11 - 1 1 - -
Mahalle-i Rumlar 'an Karye-i Qer^i 14 - 1 1 1 - -
Mahalle-i Yahudiyan 12 - - - - - -
KAZA-1LÄZIKIYYE
Mahalle-i Kefere 65 4 - - - - -
KAZA-1 KULA
Cema'at-i Kefere 84 101 15 - 1 1 - 1
z <
z
........................................... £
81 MVAD, nr. 438-I; TT, nr. 45; 49. Ayrica bk. Mustafa Qetin Varlik, XVI. Yüzyilda Kütahya Sancagi'nda Yerle^me ve Vergi Nüfusu", Belleten, 202 (1988), 115-167. «
82 Turan Gök^e, XVI. ve XVII. Yüzyillarda Lazikiyye (Denizli) Kazasi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2000), 100. ^
83 Gedüs, Güre, Homa, Simav ve §eyhlü kazalarinda gayrimüslim olmadigi görülmektedir (TT, nr. 45).
84 Kula'da bu Cema'atte 2 tane nim f tespit edilmijtir (TT, nr. 45: 514; TT, nr. 49: 146). _
Teke Sancagi'nda gayrimüslimler, sancak merkezi olan Antalya ve Karahisar kazalarinda oturmaktadir. Antalya'daki Yahudi ve Hristiyanlar -Ibn Battuta'nin anlattigi dönemdeki gibi- ayri mahallelerde yajamaktadir.85 Evliya Qelebi buradaki Hristiyanlarin Rum oldugunu söylemektedir.86 Teke Sancagi'ndaki Hristiyanlar 123 hane, 24 mücerred ve bunun dijinda kalan 2 neferden ibaretken, Yahudiler 18 hanelik bir nüfusa sahiptir. Hane esasli karjilaj-tirmada Hristiyan nüfusa göre Teke, Anadolu Eyaleti sancaklari i^inde sekizinci sirada yer alirken, Yahudi nüfusa göre bejinci sirada yer almaktadir. Hane esasli genel gayrimüslim nüfus mukayesesinde ise sekizinci oldugu görülmektedir. Mücerred sayisi baz alindiginda ise, barindirdigi Hristiyan nüfus miktari ile altinci siradadir; genel gayrimüslim nüfus miktari ile yedinci siradadir. Teke Sancaginin hane ve mücerred dijinda kalan gayrimüslim nüfusuna göre, bejinci sirada geldigi görülmektedir. Sancagin gayrimüslim nüfus verileri ajagida tablo halinde verilmijtir:
Tablo 11: Tahrir defterlerine göre Teke Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
LiVA-i TEKE
GAYRiMÜSLiM
HANE MÜCERRED KARA
KAZA-1 ANTALYA
Cema'at-i Gebrän 96 10 1
Cema'at-i Yahudiyän 18 2 -
KAZA-1 KARAHISAR
Cemä'at-i Gebrän 87 27 - -
KAZA-1 ELMALU 88 - - -
85 Ebu Abdullah Muhammed ibn Battuta Tanci, Ihn Battuta Seyahatnamesi, ^ev. A. Sait Aykut (Istanbul: Yapi Kredi Yaymlari, 2000), 1/403.
86 Evliya Qelebi, Evliya Qelehi Seyahatnamesi, ed. R. Dankoff, S. A. Kahraman, Y. Dagli (istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2005), 9/286.
87 Karahisar halkindan olan gayrimüslim ve Müslümanlarin tekalif-i örfiyye ve avariz-i divaniyyeden muaf ve müsellem olageldikleri belirtilmi^.
88 MVAD, nr. 166'ya atfen Elmali ^ehrinde 10 hane gayrimüslim bulundugunu söylüyorsa da (Behset Karaca, XVI. ve XVII.
Yüzyillarda Teke Sancagi (Isparta: Fakülte Kitabevi, 2002), 142. Bu defterde yaptigim inceleme sonucunda Elmalida gayrimüslim
nüfusa rastlamadim. A. Latif Armagan da Elmalida gayrimüslim nüfusun olmadigini belirtiyor. A. Latif Armagan, XVI. yüzyilda
_ Teke Sancagi (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999), 295.
Karahisar-i Sahib Kazasi, yine ayni adla anilan sancagin gayrimüslimlerle meskun tek merkezidir. 147 numarali mufassal tahrir defteri89 ve MVAD 438, I'e göre, Karahisar-i Sahib Kazasi'nda biri Ermenilere, digeri Yahudilere ait iki gayrimüslim mahallesi mevcuttur. Karahisar-i Sahib jehrinin gayrimüslimler i^in bir cazibe merkezi oluju sebebiyle 1531'de Manisa'dan buraya Yahudi gö^ü oldugu bilinmektedir.90 Karahisar-i Sahib jehrinde 73 hane, 1 mücerred ve bunun dijindaki 5 neferden olujan Hristiyan nüfus ile 15 hane ve 15 mücerred-den olujan Yahudi nüfus kayitlidir. Bu gayrimüslim nüfusla Karahisar-i Sahib, eyalet i^inde önemli bir yer tutmaz ancak Yahudi nüfus dikkate alindiginda ü^üncü sirayi alir. Hane ve mücerredler dijindaki nefer sayisi da yine Karahisar-i Sahib'i eyalet i^ince ü^üncü siraya yer-lejtirmijtir. Sancagin gayrimüslim nüfus verileri ajagida tablo halinde verilmijtir:
Tablo 12: Tahrir defterlerine göre Karahisar-i Sahib Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
LiVA-i KARAHiSAR-I SAHiB
GAYRtMÜSLlM
NEFER HANE MÜCERRED PlR-l FANi a'ma DOGANCI
Mahalle-i Ermeniyan 91 79 73 1 3 1 1
Mahalle-i Yahudiyan 92 15 15 - - - -
Kengiri (Qankiri) Sancagi gayrimüslimleri, MVAD 438, Il'ye göre, Kalacik ve Tosya'da oturmaktadir. Bunlarin tamami Hristiyan olup 63 hane ve 11 mücerredden olujmaktadir. Kengiri Sancagi bu gayrimüslim nüfus miktari ile eyalet genelinde öne ^ikmaktan ^ok uzaktir. Nüfus verileri ajagidaki tabloda verilmijtir:
Tablo 13: Tahrir defterlerine göre Kengiri Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
89 Bundan sonra TT, nr. 147.
90 Ü^ler Bulduk, XVI. Asirda Karahisar-i Sahib Sancagi (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993), 100-102.
91 TT 147'de nefer 79, mücerred 1, pir 3, papas 1 ^eklinde veriye rastlanmi^tir (TT, nr. 147, 24-25). MVAD, nr. 438-irde Ermeni Mahallesi hakkinda " 'an Vakf-i Medrese-i Kara Pa^a-yi Bayezid Hüdavendigar Vakfidir deyu kayd olunmu^dur der defter-i köhne" kaydi mevcuttur (MVAD, nr. 438, II, 156).
92 MVAD, nr. 438 ile TT, nr. 147de verilerin ayni oldugu tespit edilmi^tir (MVAD, nr. 438, II, 156; TT, nr. 147, 25). Ayrica bk.
Zekai Mete, XV ve XVI. Yüzyillarda Mugla ve Yöresi (Istanbul: Istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2004),
132-133.
LiVA-i KENGIRI
GAYRtMÜSLtM
HANE MÜCER-RED
KAZA-ITOSYA
Cema'at-i Zimmiyan-i Nefs-i Tosya 18 5
KAZA-I KALACIK
Mahalle-i Depedelen 32 6
Mahalle-i Kafirköy 31 5
Mente^e Sancagi'ndaki gayrimüslimler, MVAD 166, 39 numarali ve 61 numarali tahrir defterlerine göre, Pe^in, Balat ve Milas kazalarinda kaydedilmi^tir.93 Bu kazalarda "Mahalle-i Gebran" ba^ligi altinda yazildiklari i^in bunlarin Hristiyan olduklari a^iktir. Mente^e Sancagi'nda toplam 41 haneden ve bunun di^inda kalan 4 neferden olu^an bir gayrimüslim nüfus bulunmaktadir. Qankiri gibi Mente^e de Anadolu Eyaleti sancaklari i^inde yapilan siralamada öne ^ikacak nüfusu barindirmamaktadir. Gayrimüslimlerle ilgili bilgiler i^in a^agidaki tabloya bakilabilir:
Tablo 14: Tahrir defterlerine göre Mente^e Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
LiVA-i MENTE§E
GAYRtMÜSLtM
HANE MÜCER-RED
KAZA-I PEQiN
Mahalle-i Gebran-i Inpinari94 7 4
KAZA-i BALAT
Mahalle-i Gebran 95 29 -
KAZA-i MILAS
Mahalle-i Gebran 96 5 -
93 TT, nr. 39'dan Mekri'de, TT, nr. 6iden Qine, Mazun, Mekri, Milas, Mugla, Pirnaz ve Tavasda gayrimüslim olmadigi anla^ilmi^tir.
94 "Bunlar hara^larm Hüdavendigar'a, ispen^elerin sancakbeyine virirler" almaktadir. (TT, nr. 61: 161)
95 "Mezkür kafirler hara^larm Hüdavendigar'a, ispen^elerin imaret üzere sancakbegine virirler ve baglari ö^rünü ve yerleri resminin sipahiye virirler deyu defter-i atikde mukayyeddir haliya virir minval budur" (TT, nr. 61, 183)
96 "Mezkürlar hara^larm Hüdavendigar'a, ispen^elerin sancakbegine virirler" (TT, nr. 61: 165)
Tahrir defterleri97 Bolu Sancagi'nda gayrimüslimlerin yerlejtigi iki merkez oldugunu göstermektedir. Karadeniz kiyisindaki liman jehirleri Eregli ve Tarakli-Borlu'da "Gebran" bajligi altinda kayitli olan bu gayrimüslimlerin Hristiyan oldugu anlajilmaktadir. Tajidiklari isimler de bunlarin Rum olduklarini düjündürmektedir.98 Bolu Sancagi dahilinde gayrimüs-limler, toplam nüfus i^inde ancak binde 25 oraninda görünmektedir.99 Bolu Sancagi gayri-müslimleri 69 haneden ibarettir. Bu haliyle Bolu, eyalet sancaklari arasinda ancak hane esasli karjilajtirmada dikkate deger durumdadir. Hem genel gayrimüslim nüfusun karjilajtirma-sinda hem de Hristiyan nüfusa göre karjilajtirmada onuncu sirada yer almijtir. Gayrimüslim nüfus Bolu Sancagi'nda ajagidaki tabloda görüldügü üzere dagilmijtir:
Tablo 15: Tahrir defterlerine göre Bolu Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
LiVA-i BOLU
GAYRtMÜSLlM
HANE MÜCERRED
KAZA-I EREGLI
Gebran-i Nefs-i Eregli 100 42 -
KAZA-i TARAKLI-BORLU
MahaUe-i Gebran 27 15
166 Numarali Muhasebe Defteri'ne göre, Alaiye (Alanya) Sancagi'nda, Alaiye Kazasi dijinda gayrimüslim kaydedilmemijtir. Alaiye'de "Cema'at-i Gebran" bajligi altinda kay-dedilmij olmalarindan anlajildigi üzere buradaki gayrimüslimler Hristiyan'dir. Sancakta toplam 40 hanelik gayrimüslim nüfus kaydedilmij olup eyalet i^inde önemli bir miktari olujturmaktan uzaktir. Buradaki gayrimüslim nüfus hakkindaki veriler ajagidaki tabloda görülebilir:
Tablo 16: Tahrir defterlerine göre Alaiye Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
LiVA-i ALAiYE
GAYRlMÜSLlM
HANE MÜCERRED
KAZA-I ALÄIYE
Cema'at-i Gebran 101 40 -
z
97 51 Numarali Tahrir Defteri (TT, nr. 51), 88 Numarali Tahrir Defteri (TT, nr. 88), MVAD, nr. 438, II. ^
98 Örn. Yorgi, Kirbadi, Kosta, Kamaryas, Minol, Nikola, Anderya, Kirbakos vs (TT, nr. 51, 76) ^
99 Kenan Ziya Taj, Tapu Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyilda Bolu Sancagi (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler ~
Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993), 101. £
<
100 TT, nr. 51'de 1 tane papaz oldugu kayitlidir (TT, nr. 51: 76).
101 Kale muhafazasinda görevli olmalari karjiliginda jehir halkinin avariz-i divaniyye ve tekalif-i örfiyyeden muaf ve müsellem olduklarina dair ellerinde belgeleri oldugu belirtilmijtir (MVAD, nr. 438, II).. _
Tahrir defterlerine göre, Karesi Sancagi'nda gayrimüslimler, sancak merkezi olan Balikesir Kazasi'nda yerle^mi^ görünmektedir. Mufassal defterde bunlarin cizyelerinin hazine-i amire i^in zabt olundugu kaydedilmi^tir (TT, 153, 29). Tamamini Yahudilerin olu^turdugu 14 hanelik Karesi gayrimüslimleri, XVI. yüzyilin ba^inda gö^le Balikesir'e gelmi^, yüzyilin ortalarinda buradan ayrilarak Bursa'ya gö^ etmi^lerdir. Bunun di^inda sancakta gayrimüs-lim nüfusa rastlanmamaktadir. Kayda deger bir gayrimüslim nüfusu barindirmayan Karesi Sancagi, Anadolu Eyaleti sancaklari arasinda gayrimüslim nüfusa göre yapilan mukayesede önemli bir konumda degildir.
Tablo 17: Tahrir defterlerine göre Karesi Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallelere göre dagilimi
LiVA-i KARESi
GAYRtMÜSLtM
HANE MÜCERRED
KAZA-I BALIKESRI
Cema'at-i Yahudiyan 14 -
Sultanönü Sancagi'nda MVAD 438, I'e göre, XVI. yüzyilin ilk yarisinda Bilecik'te gayrimüslim bulunmaktadir. Bunlarin sayisi 14 hane ve i mücerredden ibaret olup Ermeni olduklari bilinmektedir. Muhasebe defterlerine göre Bilecik Kazasi'nda Sultanönü Sancagi eyalet i^indeki siralamada önemli bir yeri yoktur.
Tablo 18: Tahrir defterlerine göre Sultanönü Sancagi'ndaki gayrimüslimlerin mahallele-re göre dagilimi
LiVA-i SULTANÖNÜ
GAYRtMÜSLtM
HANE MÜCERRED
KAZA-I BILECIK
Cema'at-i Ermeniyan 14 i
Biga S ancaginin ^ehir ya da kasaba telakki edilebilecek merkezlerinde gayrimüslim kayde-dilmedigi, tahrir defterlerinin102 incelenmesiyle görülmü^tür. Bu sebeple eyalet i^erisindeki siralamada Biga Sancagi en sonda yer almaktadir. Ancak sancak dahilinde kir ya^aminda
102 MVAD, nr. 166 ve 59 Numarali Tahrir Defteri (TT, nr. 59)'un taranmasi sonucunda Biga Sancaginin Balikesir di^indaki _ kazalarinda gayrimüslim nüfus kaydedilmedigi görülmü^tür.
çiftçi, ellici, ortakçi, sigirci ya da atik olarak kaydedilmiç gayrimüslimler vardir. Bunlarin sayisi da sancak nüfusu içinde yüzde 2'den fazla degildir.IC3
Anadolu Eyaleti dâhilindeki gayrimüslim nüfusu Hristiyan ve Yahudi olarak ayriçtirila-rak bunlarin nispetleri verilecek olursa, genel olarak eyalette Hristiyanlarin agirlikli oldugu görülür. Eyalette 2309 Hristiyan hanesine karçilik 356 Yahudi hanesi bulunmaktadir. Bir baçka deyiçle hane sayisi esas alindiginda Anadolu Eyaleti'nin gayrimüslim nüfusunun yüzde 87'sini Hristiyanlar oluçtururken ancak yüzde I3'nü Yahudiler oluçturmaktadir. Eyaletin mücerred olarak kayitli gayrimüslimleri ise 376 nefer Hristiyan, I34 nefer Yahudi'den oluç-maktadir. Dolayisiyla, mücerred sayisi dikkate alindiginda eyalet gayrimüslim nüfusunun yüzde 74'ü Hristiyan, yüzde 26'si Yahudi'dir. Bunun diçindaki nefer sayisi ise Hristiyanlar için 35 iken, Yahudiler için hiç yoktur. Dolayisiyla nefer olarak kaydedilenlere bakildiginda eyalette Hristiyanlarin tüm gayrimüslimler içindeki orani yüzde I00 olarak çikmaktadir.I°4
Anadolu Eyaleti çehirlerinde Müslümanlar ile gayrimüslimlerin nispetine gelince, nüfusun net olarak tespitini yaparak kiyas yapmak mümkün degildir. Muhasebe defterlerin-den yola çikarak eyaletin I7 sancaginda bulunan I57 çehir/kasaba özelligi taçiyan yerleçim biriminin kaydedilmiç oldugunu, toplam Müslüman ve gayrimüslim birlikte olmak üzere 550.I39 hane ve mücerred kaydedildigini görmekteyiz. Ancak bu sayi kirsal kesimi de içine almaktadir. Inalcik Anadolu Eyaleti için katsayi 4 kabul edilerek hesaplandiginda, i 530 tarihi için 2.2 milyonluk bir nüfus hesabi yapmiç olsa da katsayinin her bölge için farkli oldugundan ve nüfus hesaplamasinin mahsurundan bahsetmiçtir.'05 Bu tür kiyaslamalar için öncü olan Barkan i953'teki makalesinde 540.963 Müslüman hanesine karçilik, 4.47I Hristiyan hane sayisi karçilaçtirmasi yapmiç, Yahudi nüfusundan hiç bahsetmemiçtir. Ayrica bu rakamlar sadece jehirli nüfusu degil kirsal kesim de dahil tüm Anadolu Eyaleti'ni ifade etmektedir.I0é Cem Behar ise yine Barkan'dan yola çikarak 5 I7.8I3 Müslüman hane ve 8.511 Hristiyan hane ile nüfusu toplamda 2.632.975 olarak vermiçtir.'07
Tablo 19: Anadolu Eyaleti dâhilindeki gayrimüslim nüfusun sancaklara ve dinî aidiyete göre dagilimi
103 Hüsnü Demircan, Osmanli Klasik Dönemi Biga Tarihi (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000), 80-87.
104 Tablo 19'da, fikir vermesi bakimindan, hane mücerred ve diger verilerden faydalanilarak tahminî gayrimüslim nüfus hesaplanmi^tir. Yaygin görü^ olan Barkan'in her haneyi 5 kiçilik bir aile kabul ettigi ve buna bekârlari ilave ettigi yöntemden hareketle, (hane+diger)x5+mücerred formülü kullanilarak hesaplama yapilmi^tir (Bk. Barkan, "Demografi Ara^tirmalari", 12). Fakat daha önce açiklandigi üzere, itibari sayilarla sihhatli sonuçlar elde edilemediginden, tahmini nüfus üzerinden yorumdan kaçinilmi^tir.
105 Halil inalcik, "Osmanli'da istatistik Metodu Kullanildi mi?", ed. Halil inalcik, §evket Pamuk, Osmanli Devleti'nde Bilgi ve istatistik (Ankara: Ba^bakanlik Devlet istatistik Enstitüsü), 12.
106 Barkan, "Demografi Ara^tirmalari", 11.
107 Cem Behar, Osmanli ímparatorlugu'nun ve Türkiye'nin Nüjusu 1500-1927 (Ankara: Ba^bakanlik Devlet istatistik Enstitüsü),
ALÄiYE ANKARA AYDIN < 0 m BOLU HAMiD HÜDÄV. KARAH. S. w w R KASTAM. KENGIRI 1 KOCA iLi KÜTAHYA E H S5 E S SARUHAN 1 SULT.ÖNÜ 1 TEKE
HRiSTiYAN HANE 40 363 300 69 183 205 73 233 63 304 212 41 53 53 123
Müc 73 61 47 22 1 91 11 26 15 4 1 24
DiGER 5 7 5 4 8 4 2
TAHMi- Ni NÜFUS 200 1888 1586 345 997 1047 391 1256 326 1566 1115 225 269 266 649
YAHUDi HANE 28 64 117 15 14 12 88 18
Müc 5 18 1 15 33
DiGER
TAHMi- Ni NüFus 145 338 586 90 70 60 473 90
TOPLAM HANE 40 391 364 69 183 322 88 14 233 63 304 224 41 141 53 141
Müc. 78 79 47 23 16 91 11 26 15 37 1 24
DiGER 5 7 5 4 8 4 2
TAHMi- Ni NüFus 200 2033 1924 345 997 1633 481 70 1256 326 1566 "75 225 742 266 739
ANADOLU EYALETI
HANE MÜCERRED DiGER TAHMiNi NÜFUS
HRiSTiYAN YAHUDi HRiSTiYAN YAHUDi HRiSTiYAN YAHUDi HRiSTiYAN YAHUDi
2309 356 376 134 35 - 12096 1914
3. Gayrimüslimlerin Kullandiklari Isimler
XVI. yüzyilin ilk yarisina ait Anadolu Eyaleti tahrir defterleri incelendiginde, gayrimüslimlerin kendi dini-etnik isimleri di^inda Türk-Islam isimlerini de kullandiklari göze ^arp-maktadir. Bu durum özellikle Hristiyanlar i^in ge^erli gözükmektedir. Yahudiler ise isim se^imi yaparken ^ogunlukla kendi dini-kültürel ögelerine ba^vurmu^lardir.
A^agidaki tabloda, Anadolu Eyaleti merkezlerinde ya^ayan gayrimüslimlerin kullandiklari isimlerin yaygin olanlari Rum, Ermeni, Yahudi ve Türk-Islam kategorilerinde olmak üzere siralanmi^tir. Bunlardan milletlerin kendi kültürel-dini isimleri hemen her yerde ayni ^ekilde ge^tiginden, cografi yerleri verilmeksizin zikredilmi^; Türk Islam isimlerinin -bölgesel fak-törlerin muhtemel rolü dolayisiyla- yerleriyle birlikte verilmesinde fayda görülmü^tür.
Tablo 20: Anadolu Eyaleti'nde gayrimüslimlerin kullandigi isimler
RUM ERMEN! YAHUDt TÜRK-tSLAM
Adronikos Arton Berkez Alaaddin (Hamid) Kara (Ankara, Bolu, Hüdävendigär)
Anderya Asor Davud Alagöz(Ankara, Aydin, Bolu, Kütahya, vd.) Karabali (Bolu)
Bakoy Ha^nor Falef? Ali (Hamid) Karaca (Aydin, Ham id)
Bedros Ha^rik Abraham Arslan (Ankara, Bolu, Hamid) Karagöz (Ankara, Bolu, Karah.S., Kütahya)
Dimitri Ivan Ilyas (Karah.S.) Karahaci (An kara)
Dimitros Ivaz Ishak Aslanbali (Hamid) Kemal (Hamid)
Hristodoros Kirkor Ismail Aslanbeg (Ankara) Kefif (Hüdävendigär)
Istavri Papados Izak Atmaca (Ankara) Kili^ (Ankara)
Ivan Paros Meram Azizbeg (Ankara) Kutlu (Ankara)
Kalnos Serkis Musa Bahadir (Ankara, Hamid) Kutlubeg (Ankara, Hamid)
Kamaryas Todor Saklem? Bali (hemen hepsi) Mahmud (Hamid, Kütahya)
Karan Vartos Süleyman Bararlu? (Aydin, Bolu, Hamid, Kütahya) Marverdi? (Ankara)
Kohoros Vartan §adi? Bazarlu (Kütahya) Melikfah (Ankara, Hüdävendigär)
Komnenos Yorgi Viral? Bazarfah (Ankara) Meramfah (An kara)
Kosta Yakub Bekir (Ankara) Mihali^beg (An kara)
Kostandin Yunus Civan (Hamid) Mihriyar (An kara)
Kirakos Yusuf Qakir (Hamid, Hüdävendigär) Mirlü (KarahS., Kütahya)
Kirbadi Qalegöz (Hamid) Mizanfah (An kara)
Kirbados Qakir (Hüdävendigär) Murad (Hamid, Hüdävendigär)
Kirbakos Davud Musa
Kirvasil Dede (Kütahya) Nasreddin
Kiryorgi Durmuf (Kastamonu) Orhan (Ankara)
Manol Dursun (Aydin, Bolu, Hamid) Pafa (Ankara, Ham id)
Marko Emin (Kütahya) Pafabali (Aydin)
Mihal Emir (Ankara, Hüdävendigär, Kütahya) Rum-i Kebir (Bolu)
Mihail Emirbali (Aydin) Salih (Kütahya)
Milivenoz Emirbegi (Ankara, Hüdävendigär) Satilmif (Ankara)
Minol Emircihan (Ankara) Sefer (Ankara)
Niko Emirfah (Kütahya, Hüdävendigär) Seferfah (Ankara)
Nikola Emre (Ankara, Hüdävendigär) Sefid? (Ankara)
Pandari Gök^e (Ankara, Kütahya) Sinan (Hamid, Hüdävendigär)
Padol Gülfehri (Karah.S.) Sipahaga? (An kara)
Romanos Hacebali (Hamid) Sultan (Ankara)
Stefanos (Istefanos) Haci (Kastamonu, Karah.S.) Sultanfah (Ankara)
Todor Hacibaba (Kütahya) Süleyman
Todori Hacibali (Ankara) ^ehabeddin (Hamid)
Todoros Helebvirmif? (Kütahya) ^ehriyar (An kara)
Todoy Hazarbag (Hamid) §irin (Ankara, Hüdävendigär)
Vasil Hizir (Kütahya, Hamid, Hüdävendigär) Temürbali (Aydin)
Vasil Hizir (Kütahya, Hamid, Hüdävendigär) Temürbali (Aydin)
Yani Hizirbali (Kütahya) Tengrivirmif (Hüdävendigär, Karah.S)
Yorgi Hizirfah (Karah.S) Togan (Ankara)
Yoros Ibrahim (Ankara, Kütahya, Hüdävendigär) Torca (Karah.S)
Ihtiyar (Ankara) Toros (Hamid)
Ilyas (Ankara, Aydin, Bolu, Hamid) Umur (Karah.S, Ankara)
Incübeg (Ankara) Urum (Hamid)
Isfendiyar (Ankara) Urumbeg (Hamid)
Iskender (Ankara, Aydin, Hamid, Hüdävendigär, Kastamonu) Urumfah (An kara)
Ismail (Kütahya) Yakub (Ankara)
Kara Bedros (Kastamonu) Yunus (Ankara)
Kadibeg (Aydin) Yusuf (Kütahya)
Kalakiluj (Bolu) Zekeriya (Ankara, Mentefe)
Kara Minol (Kütahya) Qatal Yani (An kara)
Kara Yakli? (Ankara) Emir Serkiz (An kara)
Kara Yoros (Kasatamonu)
<
z £
Tabloda görüldügü üzere, Anadolu Eyaleti i^erisinde gayrimüslim oldugu halde Türk- ^ Müslüman ismi tafiyan ya da kendi ismini Türk^e sifatlarla tamamlayanlar olduk^a fazladir. £ Osmanli Devleti'nin pek ^ok bölgesinde gözlenebilen bu durumun Bizans döneminde
Hristiyanla^mij Türklere i^aret ettigini ileri süren yazarlar varsa da,108 Osmanli idaresine duyulan sempatinin kaniti olabilecegi de dile getirilmi^tir.1"9
Türk-Müslüman ismi ta^iyan gayrimüslimlerin, Türk kültürünün etkisi altinda kalan ya^am alanlarinda, dillerinin görünüj olarak Rum kaldigi fakat ruhunun Türk karakter kazandigi görü^ü ise110 bir ba^ka ihtimali akla getirmektedir. Acaba gayrimüslimler, Türk halki ile iligkileri sirasindaki kültürel ali^veri^ sonucunda mi bu tür bir egilim göstermi^-lerdir? Gayrimüslimler ve Müslümanlar, kar^i kültürün pek ^ok unsurunu benimsemi^ler-dir. Ger^ekten de, tekkelere devam eden, camilere giderek vaaz dinleyen, Müslüman evliya ziyaretlerinde bulunan Hristiyanlarin, ^ocuklarina bu egemen kültürün isimlerini vermiß olmalari yadsinacak bir durum degildir.111 Denizli örneginde oldugu gibi, Türklerin bölgeye gelip yerle^mesiyle buradaki yerli halkin Türk^eyi konu^maya ba^lamasi, hatta papazlarin kilisede vaazlarini Türk^e olarak vermeleri,112 -yine bu kültürel ili^kinin sonucu olarak- isim verme uygulamalarina da yansimi^ olabilir.
Tahrir defterlerinde ge^en gayrimüslim-Müslim ortak adlari konusunda üzerinde durulacak ikinci nokta; bunlari kaynaklarda ayirt etmenin, gayrimüslim olanlari tespit etmenin mümkün olup olmadigidir. Görülen o ki, tahrir defterlerinde Türk-Müslüman ismi ta^iyan ki^ilerin gayrimüslim oldugunu iddia edebilmek i^in, baba adlarina ve birlikte anildiklari diger ^ahislarin gayrimüslim ismi ta^iyip ta^imadigina bakmak gerekmektedir. Bu yöntemin uygulanmasi Canik Sancagi örneginde oldugu gibi Müslüman ve gayrimüslim nüfusun toplam olarak gösterildigi yerlerde113 zaruridir.114 Fakat gayrimüslim nüfusun Müslüman nüfusla kari^ik olarak kaydedilmedigi Anadolu Eyaleti i^in bu ugraj gereksiz olmasa bile lüks addedilebilir. Qünkü -daha önce de ifade edildigi gibi-gayrimüslimler Anadolu Eyaleti dahilindeki livalarda, Müslümanlarla ayni mahalle ya da köyde ya^asalar bile "Cema'at-i zimmiyan-i mahalle-i mezbure", "Cema'at-i kefere der mahalle-i __ jeklinde ya da mahallenin Müslüman nüfusu verildikten hemen sonra "i" denerek özel olarak belirtilmi^tir.115
Bu ^ali^ma dairesinde taranan tahrir defterlerinde rastlanilmamakla birlikte; bazi Osmanli kaynaklarinda ayni adi ta^iyan gayrimüslim ve Müslümanlarin birbirine kari^ma-masi i^in yazim sirasinda farkli imlaya ba^vuruldugu bilinmektedir ki bu durumun yukarida verilen problem i^in önemli bir ^özüm saglayacagi a^iktir. Örnegin Fatih vakfiyesinde "Musa" ismi kaydedilirken, ki^inin Müslüman olmasi durumunda "s" harfi i^in "sin" harfinin
108 Örnegin §. Sami gibi Türk milliyet^ileri Türk^e konu^an Ortodoks Hristiyanlarin aslinda Rum degil tamamen Türk oldugunu iddia etmi^lerdir (Richard Clogg, "The Greek Millet in the Ottoman Empire", Christians and Jews in The Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society ed. Benjamin Braude, Bernard Lewis (New York: Holmes and Meier Publishers, 1982), 185) Ayrica B. Steinherr, Bizanslila^mi^ olan Türk a^iretlerine mensup ki^ilerin aldiklari isimlerden bahsetmektedir. Bk. Irene Beldicianu-Steinherr, "Bitinya'da Gayrimüslim Nüfus (14. yüzyilin ikinci yarisi - 15. yüzyilin ilk yarisi)" Osmanli Beyligi (13001600), ed. Eliazabeth A. Zachariadou, ^ev. Gül Qagali Güven (Ankara: Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 1997), 22.
109 Erdogan, Ankara'mn Bütüncül Tarihi, 115.
110 Clogg, The Greek Millet in the Ottoman Empire, 185.
111 M. Mesud Koman, "Anadolu Hristiyanlarinda Islam ve Türk Adlari", Konya 1/3 (1936), 180.
112 Baykara, Anadolu'nun Tarihi Cografyasi, 156.
113 Bahaeddin Yediyildiz, Ordu Kazasi Sosyal Tarihi (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 1985), 98.
114 Mehmet Öz bunlarin ayri ayri yazildiklarini ifade etmi^tir. Bk. Öz, Osmanli Siyasi Dü^üncesi, 57.
115 Ankara'nin mufassal tahrir defterinde bir^ok gayrimüslim-Müslim karma mahalle kaydi bulunmaktadir. Bk. TT, nr. 117: 7, 23, 25, 33, 35, 36, 40.
kullanildigi, Yahudi olmasi durumunda ise "das" harfinin tercih edildigi görülmektedir.116 Maalesef, bu kolayligi her kaynakta bulmak mümkün degildir.
Gayrimüslimlerin, etkisine maruz kaldiklari egemen kültürün isimlerini kullanmalari konusunda deginilmesi gereken son nokta, ihtida etmeleri durumunda hangi isimleri aldikla-ridir. Yilmaz Kurt'un Adana üzerine yaptigi ^ali^manin sonu^lari bu hususta yararli olabilir: Kurt, Adana'da Türk ismi ta^iyan gayrimüslimlerin ihtida ettiklerinde (Islamiyet'e ge^tikle-rinde) Islami isimler aldiklarini, bununla da yetinmeyip baba isimlerini "Abdullah" olarak kaydettirdiklerini belirtmektedir.117
Heath W. Lowry, bir adim daha ileri giderek "Abdullah" yerine "Abdüllatif","Abdülkadir" gibi isimlerin de muhtedi (ba^ka dinden Islamiyet'e ge^mi^ olan kigi) baba isimleri olarak kullanildigini Victor Menage'ye dayanarak belirtmi^tir. Ona göre, özellikle yüksek rütbeli muhtediler bu isimleri tercih etmekteydiler.118 Bu tespitin, kayitlardaki gayrimüslimleri veya ihtida söz konusu oldugunda "nev-Müslim" leri (Yeni Müslüman/ muhtedi) fark etmenin bir ipucu olabilecegi söylenebilir. Ancak yazarin da belirttigi gibi "Abdullah" yaygin bir Müslüman-Türk ismi oldugu i^in, bu ismin tespiti kesin bir yargiya varmak i^in yeterli degildir.119
Bundan ba^ka bazi kadi sicillerinde muhtedinin, ihtida etmeden önceki ve ettikten sonraki isminin (baba ismiyle birlikte) verildigi görülmektedir120 ki bunun gayrimüslimi te^his etmek i^in ^ok önemli oldugu a^iktir. Ne yazik ki tarih^i, tarihi bilgiyi kolaylikla elde etmede her zaman bu denli ^ansli olmayabilir.
Atikler de Müslüman ismi ta^imalariyla burada konuya dahil edilebilirler. Qünkü bunlar, ^ogu din degi^tirerek esaretten kurtulmuj azat edilmi^ kölelerdir. Kaynaklarda atiklerin ba-zilarinin Müslüman ismi ta^imalarina kar^in cizye ödediginin belirtilmesi bunlarin dinlerini hala muhafaza ettiklerinin göstergesidir. Ayrica bazi Islami atik isimlerinin önüne "kafir" ibaresi konulmu^tur ki bunun da yine Islami isimlerine ragmen gayrimüslim olduklarinin anla^ilmasi i^in konulmuj olmasi muhtemeldir.121
4. Gayrimüslimlerin §ehir Yerle^imi
Osmanli ^ehirlerinde halkin yerle^imi, mahalleler halinde kümelenme jeklinde olmak-tadir. Mahalle fiziki bir birim olmanin yaninda, sosyal bir birimi ifade etmektedir. Mahalle yerle^iminde fiziki etkenlerle beraber, sosyal etkenler de büyük yer tutmaktadir.122
Gayrimüslimlerin ^ehirdeki yerle^imleri konusunda merkezden uzakta, kenar mahalle-lerde ya^adiklari genellemesi yaygin olarak kabul görmü^tür. Bu görü^ün ortaya ^iki^inda
116 Mehmet §eker, "Fatih Vakfiyesine göre 15. Yüzyil Osmanli Sosyal Yapisi", Belleten 57/219 (1993), 505.
117 Yilmaz Kurt, "Adana'da 1571 Yilinda Kullanilan Türk Erkek §ahis Adlari", Belleten 62/218 (1993), 181-182.
118 Heath W. Lowry, Trabzon §ehrinin Islamla^ma ve Türkle^mesi 1461-1583 (Istanbul: Bogazi^i Üniversitesi Yayinlari, 1981), 119-140.
119 Kurt, Adana'da Erkek §ahis Adlari, 182.
120 Lowry, Trabzon §ehrinin, 120.
121 Yilmaz Kurt, "Sivas Sancagi'ndaki Kiji Adlari", OTAM 4 (1993), 238; Demircan, Biga Tarihi, 98.
122 Özer Ergen^, "Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920)", I. Uluslararasi Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, 1977: Tebligler, ed. O. Okyar - H. inalcik (Ankara: Meteksan Limited §irketi, 1980), 103-107.
göz önünde tutulan noktalardan biri, Türklerin Bizans topraklarinda yerlejmeleri sirasinda Anadolu jehirlerinin durumudur. Bir^ok yerde Türkler kendilerinin gelijinden evvel bo-jaltilmij jehirlerle karjilajmijlardir. Bu durumda merkez veya kale civari öncelikli yerlejim mekani olmujtur. Ancak bundan sonra jehre gelen gayrimüslimler zaten dolu olan merkezde degil, jehrin kale dijindaki yerlerinde ikamet etmek durumunda kalmijlardir. Nüfusun yerlejim önceligi, Türkler tarafindan kurulan jehirlerde de ge^erlidir. Bu durumda kendileri-ne kurduklari jehrin ^ekirdeginde oturmalari, Türkler i^in dogal bir sonu^tur.123
Diger taraftan, kale civari yerlejimi i^in bilin^li bir tercih ve kisitlamanin da mevcudiye-tini kaynaklardan tespit etmek mümkündür. Örnegin XVI. yüzyilin ikinci yarisinda Bursa'yi ziyaret eden bir Fransiz seyyah, jehrin surlarla ^evrili büyük kalesinde Hristiyanlarin yajama-sina izin verilmediginden bahsetmektedir. Gayrimüslimler, jehrin tepedeki surlu, garnizo-nun da bulundugu bu kisminin ancak altinda, ajagi jehirde yerlejmijlerdir. Ayni bilgiyi veren bir bajka seyyaha göre ise jehrin ele ge^irilij jekli, zimmi halka taninan haklari etkilemijtir. Zor teslim alinan ve ^ok kanli bir jekilde zapt edilen Bursa'da güvenlik gerek^esiyle, zimmi halkin jehir merkezinde oturmasina izin verilmemij ve ancak varoj bölgeler onlarin iskanina ayrilmijtir.124 Görüldügü üzere burada, jehrin ele ge^ij tarzi ve güvenlik kaygisinin boyutu, en azindan fethin ilk ajamalarinda, hakim olan Türk-Islam unsurun, gayrimüslimlerin merkezde yajamasini yasak etmesini a^iklayabilir.
Osmanli jehirlerinde askeri-stratejik yapilardan olan ve ayni zamanda prestij ögesi olarak da karjimiza ^ikan sur ve i^kalenin, askeri sinifin oturdugu, nüfusun en yogun oldugu mahalleleri i^ine aldigi görülmektedir. Bu bölgeyi cazip kilan özelliklerinden biri, jehrin en eski ve güvenli yeri olmasi yaninda, yerlejenleri i^in bazi hizmetler karjiliginda örfi vergilerden muafiyetin saglanabilmesidir. Bu avantaj sebebiyle, nüfusun burada yogun-lajmasinda Müslümanlara öncelik taninmasi -yine hakim unsur olmalari bakimindan- akla yakin gelmektedir.125 Yine de Osmanli fethinin ardindan nüfusun dagilmasini önlemek i^in ^ejitli muafiyetler verilir ve himaye edilirken bir taraftan da gayrimüslim cemaatin sur dijina ^ikarilmalari akla yakin gelmemektedir. Sur dijina ^ikma veya ^ikarilma, muhtemelen Türk fetihlerinden sonra ger^eklejse de bunun Osmanli hakimiyetinden önce olmasi kuvvetle muhtemeldir.126
Buraya kadar anlatilanlar, gayrimüslimlerin kale i^inde oturmadiklari durumlari izah etmek i^indir. Ancak her yerde bu jekilde bir yerlejim durumunun oldugunu ya da gayrimüslimlerin kesinlikle merkezde yerlejmediklerini söylemek ger^ekle bagdajmamaktadir. Teke Sancagi'nda Istanoz jehri i^in, Evliya Qelebi'nin, "bu jehrin kalasi kü^ük viranca bir kalaciktir. I^inde birka^ fukara Ermeniler sakindir" ifadesi bunu a^iklar niteliktedir.127 Özer Ergen^'e göre de genellikle jehirli gayrimüslimler jehrin idari merkezi olan kale i^inde veya ^evresinde yerlejmijtir. Burasi ayni zamanda iktisadi ve sosyal canliligin ve ayrica güvenligin
123 Dogan Kuban, "Anadolu-Türk §ehri Tarihi Geli^mesi, Sosyal Ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazi Gözlemler", Vakflar Dergisi 7 (1968), 53-73.
124 Heath W. Lowry, Seyyahlarin Gözüyle Bursa (1326-1923) (Istanbul: Eren Yayinlari, 2004), 49-51.
125 Ergen^, Ankara ve Konya, 56.
126 Mehmet Ali Ünal, Osmanli Devrinde Sinop (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2014), 95.
__127 Evliya Qelebi, Seyahatname, 144.
en fazla oldugu yerdir. Bu yönüyle de jehrin en pahali yeridir. Dolayisiyla en azindan refah seviyesi yüksek gayrimüslimlerin burada ikametleri gayet dogaldir.128
Gayrimüslimlerin yerlejim alanlari ijtigal ettikleri meslekler de ile baglantilidir. Örnegin kale muhafazasi ijinde ^ali^an gayrimüslimlerin kalede oturmasi kadar dogal bir jey olamaz. Ankara kalesinde XVI. yüzyil boyunca görev yaptigini bildigimiz zimmiler, burada yaja-maktaydilar. Verdikleri hizmet karjiliginda ise örfi vergilerden muaf tutulmaktaydilar.129
Yine kale ve civarinin hem üretim hem de ticaret merkezi olmasi burada üretim yapan ve satanlarin yakin yerlerde aileleriyle birlikte yajamalarini da mümkün kilmijtir. Qünkü Osmanli jehirlerinde her ne kadar iskan ve ticaret bölgeleri birbirinden ayri olsa da yapilan ijin türüne göre kijilerin yakin yerlerde yerlejtikleri bilinmektedir.130 Bu nedenle gayrimüs-limleri de hanlarin, kapanlarin, ticarethanelerin bulundugu mahallelerde yerlejmij olarak görmek, bunlarin zanaat ve ticaret erbabi olarak hayatlarini sürdürmeleriyle paralel bir tavir olarak karjimiza ^ikar.131 Ankara'da kale civarinda bulunan Kazuran, Kebkebir, Kirijciyan, Makremeciyan vd. mahalleleri buna örnek gösterilebilir.132 Bu durum kalede veya civarinda tespit edilen mabetlerin mevcudiyetini de a^iklar niteliktedir.
Mahalle yerlejimi konusunda en dikkat ^ekici özellik cemaatlerin bir arada yajama temayülüdür. Dini kimlik, özellikle yerlejim bölgeleri i^in en belirleyici etkendir. Nitekim Müslim ve gayrimüslimler, kendi dindajlariyla birlikte yajamayi tercih etmekte ve yönetim tarafindan da buna tejvik edilmektedirler.133 Esas olarak, Osmanli jehrinde Müslümanlarin ve dini inan^larinin zedelenmemesine dikkat etmek, gayrimüslimler i^in en önemli kuraldir. Diger taraftan Müslümanlarin dinlerini hi^ kisitlanmadan hatta a^iktan a^iga yapmalarini tejvik eden bir düzen vardir ki -Inalcik'in deyimiyle- bunu "Islami propaganda" baglaminda degerlendirmek yerinde olacaktir. Ibadetlerini Müslümanlarin duyup görecekleri jekilde yapmamalari, kendi dinlerince yasak olmayan ancak Islam dininin yasak etmedigi uygulama-lari sorunsuzca ger^eklejtirmeleri bir aradayken pek de kolay olmasa gerektir. Bu sebepledir ki gayrimüslimler bir^ok yerde Müslümanlardan ayri oturmayi tercih etmijlerdir. Özellikle yerlejim yerlerinin kurulujunda, bir gö^ veya sürgün durumu da dahil, cemaatlerin kendi mahallelerinde toplanmij olduklari görülmektedir.134 Özer Ergen^, ayri gayrimüslim mahal-lelerinin varligini, Inalcik'in ifade ettigi, dini yajamadaki rahatlik etkeni yaninda, Osmanli öncesi dönemde, otorite zayifliginin yarattigi jartlarin, yerlejime olan etkisine baglamijtir.135
128 Ergen^, XVI. yüzyilda Ankara ve Konya, 22, 55-56.
129 TT, nr. 117, 47.
130 Halil inalcik, "istanbul: Bir islam §ehri', ^ev. ibrahim Kalin, Marife Dini Aratfirmalar Dergisi 4/2 (2004), 319; Halil inalcik, "Osmanli Fetih Yöntemleri", Cogito 19 (1999), 131.
131 Ergen^, XVI. yüzyilda Ankara ve Konya, 17-29.
132 TT, 117, 33-42; MVAD, nr. 438-I: 339.
133 Bu ortamda, Osmanli mahalle tipolojileri ile ilgili olarak, gayrimüslim cemaatlerin birlikteligi dolayisiyla sancaklarda meydana gelen mahalle bazli kümelenmelerin, jehrin sosyal ve iktisadi faaliyetlerinin etkisiyle gelijen mekansal düzenlemesini bozdugu da ileri sürülmüjtür. Nitekim etnik mahallelerin Osmanli hakimiyetinde zamanla belirginlejmeye bajlamij olmasindan yola ^ikilarak, mahalle yapisinin homojenlejmeye evrildigi ileri sürülmüjtür. Bk. Hasan Hüseyin Günej, Kudüs Megaribe Mahallesi (Ankara: Vakiflar Genel Müdürlügü Yayinlari, 2017), 41-76.
134 inalcik, Bir Islam §ehri, 319.
135 Özer Ergen^, "Osmanli §ehrindeki Mahallenin ijlev ve Nitelikleri Üzerine" Osmanli Ara^tirmalan 04/04 (01 Aralik 1984), 69-78.
Aslinda bu tespit, devletin diger bir^ok jehri i^in de yapilabilir. Ancak tahrir defterlerin-den hareketle her cemaatin mutlaka kendi mahallesinde yajadigi iddiasina, bu kaynaklarin asil ijlevinin mali kaynaklari kayit altina almak oldugu düjünülerek, ihtiyatla yaklajmak gerekir. Qünkü tahrirdeki asil maksat nüfusun nerede yajadigini kaydetmek olmadigindan vergi yü-kümlülerini toplu halde gösteren itibari mahalleler olujturulmuj olabilir ve bu noktada, diger kaynaklardan, özellikle jer'iyye sicillerinden faydalanmak, ger^ek durumun anlajilmasi baki-mindan faydali olabilir. Bu jüpheli durum sebebiyle, hemen her jehirde Müslüman mahalle-lerinin ardi sira yazilmij olan Cema'at-i Gebran, Cema'at-i Rumiyan, Cema'at-i Ermeniyan, Cema'at-i Yahudiyan gibi kayitlar pejinen ayri birer mahalle olarak alinmamalidir. Diger taraftan Mahalle-i zimmiyan, Mahalle-i Yahudiyan, Mahalle-i Ermeniyan gibi kayitlar ise büyük bir ihtimalle, ger^ek mahalleleri ifade etmektedir.136
Gayrimüslimler i^erisinde farkli özellikleri olan cemaatlerin mahalle yerlejimi hususunda genellemelere gidilmesi dogru degildir. Bursa'dan bahseden bir Alman seyyahin ifadesine göre, Bursa'da Yahudiler toplu halde kendi mahallelerinde yajamaktadir, Hristiyanlar ise Müslüman mahallelerine dagilmij haldedir.137 Tahrir defterlerinde toplu halde kaydedil-mij olmalari da Müslümanlardan ayri yajadiklarini göstermez; ama^ vergi mükelleflerini kaydetmek oldugu i^in birlikte kaydedilmijlerdir.
süNug
XVI. yüzyilin ilk yarisinda gayrimüslim tebaanin Anadolu Eyaleti jehirlerindeki nüfusu ile ilgili verileri toplu olarak ortaya koymak üzere, istatistiksel bir degerlendirme yapmayi ama^layan bu ^alijmada, öncelikle temel kaynaklar durumunda olan tahrir defterleri ta-nitilmijtir. Tahrirlerin devletin mali kaynaklarini tespit ve vergi yükümlülerini belirleme amacina yönelik olmasi, modern anlamda bir nüfus sayimi niteligi tajimamasi Osmanli nüfusunu tespit i^in önemli bir problem durumundadir. Bununla birlikte tahrirlerin sagladigi verilerden hareketle ^ejitli hesaplamalar yapilabilir veya nüfus hakkinda fikir sahibi olunabilir. Nitekim bu ^alijmada tahrir defterlerinin ijiginda gayrimüslim nüfusun Anadolu Eyaleti'ndeki niceliksel durumu ve eyalete bagli sancak merkezlerindeki dagilimi degerlen-dirilmijtir. Anadolu Eyaleti'nin 17 sancaginda merkez addedilebilecek kasaba ve jehirlerde Müslümanlara nispeten olduk^a az sayida olduklari anlajilan bir gayrimüslim nüfus bulun-maktadir. Bunlarin defterlerde gebran, zimmi gibi gayrimüslim olduklarini topluca anlatan ifadelerle kaydedildigi gibi, Hristiyan, Yahudi, Ermeni, Rum gibi farkli din ve kökenlere mensup olduklarini gösteren deyimlerle de ifade edildigi görülmektedir.
Gayrimüslim isimleri incelendiginde, ^ogunlukla mensup olduklari etnisite ya da dine ait isimler tajidiklari görülmüjtür. Ayrica kendi kültürleri dijinda, muhtemelen i^inde yajadiklari toplumdan etkilendiklerinden Müslüman-Türk isimlerini almij olduklari fark
136 Islam mahallesinde toplumsal merkez cami veya mescittir. Bu sebeple cami ve mescidin müdavimi olan mahalle ahalisi cema'at olarak adlandirilmaktadir. Bk. Ergen^, "Osmanli §ehrindeki Mahallenin I^lev ve Nitelikleri". Gayrimüslim mahallelerinde ise -^üpheci/aykiri görü^ler olmasina kar^in- genel kabul kilise ve sinagogun cami ve mescitle ayni fonksiyonu ta^idigidir (muhalif yakla^im i^in bk. Macit Kenanoglu, Osmanli Millet Sistemi: Mit ve Ger^ek (Istanbul: Klasik Yayinlari, 2012). Bu sebeple, ayni kilise veya sinagoga devam eden zimmi ahali de cemaat olarak adlandirilmi^tir (Emecen, Hanedan Devlet ve Toplum, 290).
__137 Lowry, Seyyahlarin Gözüyle Bursa, 45-46.
edilmijtir. Hi^ jüphesiz bu durum, Müslümanlar ve gayrimüslimler arasi ilijkilerin birbirin-den soyutlanmadigini, gündelik hayatin etkilejimlerle devam ettigini ortaya koyan gösterge-lerden biri olarak degerlendirilebilir.
Anadolu Eyaleti'nde bir kismi Roma döneminden kalma, bir kismi da yeni fetihler ve gö^ ve sürgünler ile sonradan yerlejmij olan gayrimüslim topluluklar eyaletin her sancaginda görülmektedir. Ancak bunlarin Müslümanlara nispeti olduk^a azdir. Ülkenin büyük ticaret merkezlerinde, zaten nüfusun kalabalik oldugu jehirlerde özellikle Ankara ve Bursa'da sayilari yüksek olsa da Müslüman nüfusa göre önemsiz nispettedir.
Bunlarin yaninda gayrimüslim nüfusun jehirlerdeki yerlejimleri ve jehre dagilimlari da tahrir defterlerinin incelenmesiyle ortaya ^ikmijtir. Osmanli yönetiminin gayrimüslim nüfusu jehrin belirli muhitlerinde yajamaya zorlamadigi anlajilmijtir. Zira tahrir kayitla-rinin gösterdigi üzere, gayrimüslim nüfus Müslüman nüfus ile ayni mahallerde yajayabil-mijtir. Ayrica sadece gayrimüslimlerin yajadigi mahalleler de tespit edilmijtir. Kuvvetle muhtemeldir ki bundaki temel kaygi, gayrimüslimlerin bir arada yajama istekleri olmujtur. Her iki durumun Osmanli yönetimi tarafindan onaylanmij oldugu anlajilmaktadir. Ayrica yerlejimlerin ijtigal edilen mesleklerin icra yerleriyle de ilgisi vardir. Bunu Ankara, Bursa gibi büyük ticaret jehirlerinde daha bariz jekilde görmek mümkündür. Ayrica bazilarinin kale muhafazasi gibi miri hizmetler üstlenmeleri dolayisiyla jehrin en stratejik yerlerinde yajadiklari da anlajilmijtir. Bu noktada miri hizmetler dolayisiyla örfi vergilerden muaf tu-tulduklari, bu ayricalikli durumun yeni tahrirlerle tecdid ve tasdik edildigi de görülmektedir.
Üzerinde durulmasi gereken bir diger husus ise Osmanli yöneticileri nezdinde gayrimüslim tebaanin hukuki yeridir. Müslüman yöneticilerin yönettigi yani hakim unsurun Müslüman oldugu bu devlette, önceki Islam devletlerinde oldugu gibi gayrimüslimler belirli jartlari yerine getirdikten sonra zimmi statüsü altinda varliklarini devam ettirmijlerdir. Burada bütün halki ilgilendiren bazi hukuk kurallari ortak iken, dini birtakim hukuk kurallarinda farklilik mevcuttur. Gayrimüslimler devletin koydugu kurallar ^er^evesinde Müslüman halk ile ayni mahallede yajama ve ^alijma imkani bulmujtur. Hakim millet olmasi dolayisiyla Müslümanlarin dini hassasiyetlerine dikkat etmeleri gerekse de kendilerinin Müslümanlarca sistematik bir cebre maruz kaldiklari söylenemez. Devletin güvencesi altinda rahat hareket ettikleri, kendilerine seyahat ve yerlejme izni konusunda ^ogunlukla sikinti ^ikarilmadigi ve bazilarinin bulunduklari yeri terkedip ticari potansiyeli yüksek alanlara yerlejmeleri örneginde oldugu gibi, yönetim tarafindan tejvik edildikleri görülmektedir.
KAYNAK^A
1. Ar^iv Belgeleri
166 Numarali Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri 937/1530. Tipki Basim. Ankara: T.C. Cumhurbajkanligi Devlet Arsivleri Genel Müdürlügü Osmanli Arsivi Daire Baskanligi Yayinlari, 1995.
438 Numarali Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri 937/1530. 1. Tipki Basim. Ankara: T.C. Cumhurbajkanligi Devlet Arsivleri Genel Müdürlügü Yayinlari, 1993.
438 Numarali Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri 937/1530. 2. Tipki Basim. Ankara: T.C. Cumhurbajkanligi Devlet Arsivleri Genel Müdürlügü Yayinlari, 1994.
BOA, Bajkanlik Osmanli Arjivi. Tapu Tahrir (TT), 30; 39; 44; 45; 49; 51; 59; 61; 87; 88; 111; 117; 121; 147; 148; 165.
2. Ara^tirma-Inceleme Eserleri
Armagan, A. Latif. XVI. Yüzyilda Teke Sancagi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
Atej, Süleyman. Kur'an-i Kerim Tefsiri. Istanbul: Milliyet Gazetecilik A.§, 1995.
Avjin Günej, Gülcan. "Osmanli Devleti'nin Gayrimüslimlere Bakiji ve Klasik Dönem Millet Sistemi".
Sosyal veKültürelAraftirmalar Dergisi (SKAD) 1/2 (13 Ocak 2016), 1-30.
Avjin Günej, Gülcan. 16 - 17. Yüzyillarda Anadolu Eyaleti'nde Gayrimüslimlerin Sosyal ve Ekonomik Durumu. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
Avjin, Gülcan. 16. Asrin Ilk Yarisinda Anadolu Eyaleti'nde Gayrimüslimler (Tahrir Defterlerine Göre). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Barkan, Omer Lütfi - Meri^li, Enver. Hüdavendigdr Livasi Tahrir Defterleri 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 1988.
Barkan, Omer Lütfi. "Avariz", Islam Ansiklopedisi. 2/13-19. Ankara: MEB Yayinlari, 1940.
Barkan, Omer Lütfi. "Tarihi Demografi Arajtirmalari ve Osmanli Tarihi". Istanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuasi 10 (1951), 1-27.
Bajar, Fahameddin. Osmanli Eyalet Tevcihati. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
Baykara, Tuncer. Anadolu'nun Tarihi Cografyasina Girif -1: Anadolunun Idari Taksimati. Istanbul: Türk Kültürünü Arajtirma Enstitüsü Yayinlari, 2006.
Behar, Cem. OsmanliImparatorlugu'nun ve Türkiye'nin Nüfusu 1500-1927. Ankara: Bajbakanlik Devlet Istatistik Enstitüsü, 1996.
Beldicianu-Steinherr, Irene. "Bitinya'da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyilin Ikinci Yarisi - 15. Yüzyilin Ilk Yarisi)". ^ev. Gül Qagali Güven. OsmanliBeyligi (1300-1600). ed. Eliazabeth A. Zachariadou. 8-22. Ankara: Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 1997.
Bozkurt, Gülnihal. "Islam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri". Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk FakültesiDergisi 3/1-4 (1988), 115-152.
Bulduk, U^ler. XVI. Asirda Karahisdr-i Sdhib Sancagi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
Cahen, Claude. "Zimme". Islam Ansiklopedisi. Ankara: MEB Yayinlari, 1943.
Clogg, Richard. "The Greek Millet in the Ottoman Empire". Christians and Jews in The Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society. ed. Benjamin Braude - Bernard Lewis. 185-207. (New York: Holmes and Meier Publishers, 1982).
Demircan, Hüsnü. Osmanli Klasik Dönemi Biga Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
Ebu Abdullah Muhammed Ibn Battuta Tanci. Ibn Battuta Seyahatndmesi. ^ev. A. Sait Aykut. Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2000.
Emecen, Feridun M. "Mufassaldan Icmale". Osmanli Ara^tirmalari 16/16 (01 Aralik 1996),
37-44.
Emecen, Feridun M. Osmanli Klasik faginda Hanedan Devlet ve Toplum. Istanbul: Timaj Yayinlari, 2011.
Emecen, Feridun M. Unutulmus Bir Cemaat: Manisa Yahudileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu,
I989.
Emecen, Feridun M. XVI. Asirada Manisa Kazasi. Istanbul: Eren Yayincilik, 1997.
Ercan, Yavuz. "Türkiye'de XV. ve XVI. Yüzyillarda Gayrimüslimlerin Hukuki, I^timai ve Iktisadi Durumu". Belleten 47/188 (1984), 119-1149.
Ercan, Yavuz. Osmanli Yönetiminde Gayrimüslimler. Ankara: Turhan Kitabevi, 2001.
Erdogan, Emine. Ankara'nin Bütüncül Tarihi ferfevesinde Ankara Tahrir Defterlerinin Analizi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
Ergen^, Özer, "Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920)". I. Uluslararasi Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, 1977: Tebligler. ed. O. Okyar - H. Inalcik. 103-107. Ankara: Meteksan Limited ^irketi, 1980.
Ergen^, Özer. "Osmanli ^ehrindeki 'Mahallenin Ijlev ve Nitelikleri Üzerine". Osmanli Ara^tirmalari 04/04 (01 Aralik 1984), 69-78.
Ergen^, Özer. XVI. yüzyilda Ankara ve Konya. Istanbul: Ankara Enstitüsü Vakfi Yayinlari,
1995. S
Ergen^, Özer. XVI. Yüzyilin Sonlarinda Bursa. Istanbul: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, <
2006. ®
g
Eryilmaz, Bilal. Osmanli Devleti'ndeMillet Sistemi. Istanbul: Aga^ Yayincilik, 1992.
Evliya Qelebi. Evliya felebiSeyahatnamesi. ed. R. Dankoff - S. A. Kahraman - Y. Dagli. Istanbul: Yapi £
Kredi Yayinlari, 2005. ^
<
Faroqhi, Suraiya. Osmanli'da Kentler ve Kentliler. Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, " 2004.
XVI. Yüzyilin Wk Yarisinda Anadolu Eyaletî'nde èehîrlî Gayrîmûslîm Nüfus GÜLCAN AVÇÎN GÜNE$
Gôkçe, Turan. XVI. ve XVII. Yüzyillarda Lâzikiyye (Denizli) Kazasi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2000.
Gôyûnç, Nejad. "'Hane' Deyimi Hakkinda". Tarih Dergisi 32 (1979), 331-348.
Günef, Ahmet. Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyilin Baçlarindan XVII. Yüzyilin Baçlarina Kadar Kocaeli Sancagi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi,
1994.
Günef, Hasan Hüseyin. Kudüs Megâribe Mahallesi. Ankara: Vakiflar Genel Müdürlügü Yayinlari, 2017.
inalcik Halil. Osmanli Imparatorlugu Klasik Çag (1300-1600). Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2003.
Inalcik, Halil. "Eyalet". Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. istanbul: TDV Yayinlari,
1995.
inalcik, Halil. "istanbul: Bir islâm Çehri". çev. ibrahim Kalin. Marife Dini Araçtirmalar Dergisi 4/2 (2004), 309-325.
inalcik, Halil. "Osmanli Fetih Yöntemleri". Cogito 19 (1999), 115-135.
inalcik, Halil. "Osmanli'da istatistik Metodu Kullanildi mi?". Osmanli Devleti'nde Bilgi ve Istatistik. ed. Halil inalcik - Çevket Pamuk. Ankara: Bafbakanlik Devlet istatistik Enstitüsü, 2000.
inalcik, Halil. Osmanli'da Devlet, Hukuk, Adalet. istanbul: Eren Yayinlari, 2000.
Kankal, Ahmet. Türkmenin Kaidesi Kastamonu (XV-XVIII. Yüzyillar Arasi Qehir Hayati). Ankara: Zafer Matbaasi, 2004.
Karaca, Behset.XVI. veXVII. Yüzyillarda TekeSancagi. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2002.
Kenanoglu, Macit. Osmanli Millet Sistemi: Mit ve Gerçek. istanbul: Klasik Yayinlari, 2012.
Kinalizâde Ali Çelebi. Ahlâk-i Alâ'î. der. Mustafa Koç. istanbul: Klasik Yayinlari, 2012.
Koman, M. Mesud. "Anadolu Hristiyanlarinda islam ve Türk Adlari". Konya 1/3 (1936), 180-183.
Kuban, Dogan. "Anadolu-Türk Çehri Tarihi Gelifmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazi Gözlemler". Vakiflar Dergisi 7 (1968), 53-73.
Kurt, Yilmaz. "Adana'da 1571 Yilinda Kullanilan Türk Erkek Çahis Adlari". Belleten 62/218 (1993), 173-200.
Kurt, Yilmaz. "Sivas Sancagi'ndaki Kifi Adlari". OTAM 4 (1993), 223-290.
Lowry, Heath W. Seyyahlarin GözüyleBursa (1326-1923). istanbul: Eren Yayinlari, 2004.
Lowry, Heath W. Trabzon Qehrinin Islamla^ma ve Türkle^mesi 1461-1583. istanbul: Bogaziçi Üniversitesi Yayinlari, 1981.
Mete, Zekai. XV ve XVI. Yüzyillarda Mugla ve Yöresi. istanbul: istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2004.
Ortayli, Uber. "Osmanli Kadisi: Tarihi Temeli ve Yargi Görevi". Ankara Üniversitesi SBFDergisi 30/1 (01 Aralik 1974), 117-128.
Öz, Mehmet. "Klasik Dönem Osmanli Siyasi Düfüncesi: Tarihi Temeller ve Ana Ilkeler". islami Ara^tirmalar Dergisi 12/1 (1999), 27-33.
Öz, Mehmet. "Tahrir Defterlerinin Osmanli Tarihi Araftirmalarinda Kullanilmasi Hakkinda Bazi Düfünceler". VakflarDergisi 22 (1991), 436-438.
Özel, Ahmet. "Gayri Müslim". Türkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi. Istanbul: TDV Yayinlari, 1996.
Pitcher, Donald Edgard. Osmanli imparatorlugu'nun Tarihsel Cografyasi. Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 1999.
Quataert, Donald. Osmanli imparatorlugu: 1700-1922. ^ev. A. Berktay. Istanbul: Iletifim Yayinlari,
2013.
§eker, Mehmet. "Fatih Vakfiyesine göre 15. Yüzyil Osmanli Sosyal Yapisi". Belleten 57/219 (1993), 495-507.
^emseddin Sami. Kamus-i Türki. Istanbul: Dersaadet Yayinevi, 1317.
Taf, Kenan Ziya. Tapu Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyilda Bolu Sancagi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
Ünal, Mehmet Ali. Osmanli Devrinde Sinop. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari,
2014.
Varlik, Mustafa Qetin. "Anadolu Eyaleti". Türkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi. 3/143-144. Istanbul: TDV Yayinlari, 1991.
Varlik, Mustafa Qetin. "XVI. Yüzyilda Kütahya Sancaginda Yerlefme ve Vergi Nüfusu". Belleten 202 (1988), 115-167.
Yediyildiz, Bahaeddin. Ordu Kazasi Sosyal Tarihi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 1985.
