CC BY
3TADBIRKORLIK FAOLIYATI EKSPORTINI RIVOJLANTIRISHDA RAQAMLI PLATFORMALARIDAN FOYDALANISHNING
SAMARADORLIGI
Mamasoatov Dilshod Ravshanovich
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti dotsenti, Toshkent davlat iqtisodiyot
universiteti mustaqil izlanuvchisi, PhD
Annotatsiya: Maqolada raqamli platformalardan eksport faoliyatida foydalanishni samaradorligi, raqamli texnologiyalarini rivojlantirish, raqamli iqtisodiyotning o'sishi bilan firmalar va ularning iste'molchilari o'rtasidagi ushbu o'zaro aloqalar, shuningdek, raqamli texnologiyalar xaridorlar va sotuvchilarga global miqyosda buyurtma berish va qabul qilish imkoniyati bo'yicha ilmiy izlanishlar bayon etilgan.
Kalit so'zlar: raqamli platforma, raqamli savdo va elektron tijorat, tadbirkorlik, avtomatlashtirilgan tizim, platforma operatori, AKT, raqamli iqtisodiyot.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЦИФРОВЫХ ПЛАТФОРМ ПРИ РАЗВИТИИ ЭКСПОРТА ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Мамасоатов Дилшод Равшанович
Доцент Ташкентского университета информационных технологий, самостоятельный исследователь Ташкентский государственный экономический университет, PhD
Аннотация: В статье изложены научные исследования по эффективности использования цифровых платформ в экспортной деятельности, развитию цифровых технологий, этим взаимодействиям между фирмами и их потребителями с ростом цифровой экономики, а также возможности цифровых технологий заказывать и принимать покупателей и продавцов в глобальном масштабе.
Ключевые слова: цифровая платформа, цифровая торговля и электронная коммерция, предпринимательство, автоматизированная система, оператор платформы, ИКТ, цифровая экономика.
THE EFFECTIVENESS OF USING DIGITAL PLATFORMS IN DEVELOPING ENTREPRENEURIAL EXPORT
Mamasoatov Dilshod Ravshanovich
Associate Professor of Tashkent university of information technologies, independent researcher at the Tashkent State University of Economics, PhD
Abstract: The article presents scientific research on the effectiveness of using digital platforms in export activities, the development of digital technologies, these interactions between firms and their consumers with the growth of the digital economy, as well as the possibilities of digital technologies to order and receive buyers and sellers on a global scale.
Keywords: digital platform, digital trade and e-commerce, entrepreneurship, automated system, platform operator, ICT, digital economy.
KIRISH
Raqamli platformalar biznes, martaba va ijodkorlikni rivojlantirish uchun muhim bir vositadir. Raqamli platformalar ijodkorlik sohalari daromadining chorak qismidan ko'prog'ini (27%) tashkil qiladi. Ijodiy tadbirkorlarning aksariyati (82%) raqamli platformalarni, birinchi navbatda, Instagram, VKontakte, YouTube-ni biznesning rentabelligini rivojlantirish va oshirish uchun samarali vosita deb biladi. Yaqin kelajakdagi ustuvor rejalar orasida respondentlarning 74 foizi mahsulot va brendlarni Internetda ilgari surish, 44 foizi esa tovarlar va xizmatlarni sotish, reklama, PR, marketing, onlayn treninglar va boshqalar uchun onlayn platformalardan ko'proq foydalanishni rejalashtirgan.
Tadbirkorlar eksport faoliyatini muvaffaqiyatli boshlash va rivojlantirishda raqamli platformalarning ahamiyatini yuqori baholaydilar. Avvalo, bu maqsadlar uchun ular Google, AliExpress, Yandex, Facebook va Amazondan foydalanishni xohlashadi.
O'zbekiston Respublikasining "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to'g'risida"gi Qonuniga [1] murojaat qiladigan bo'lsak, unda: "Tadbirkorlik -tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o'z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat", deb ta'rif berilgan.
Raqamli iqtisodiyot atamasini 1995 yilda amerikalik dasturchi Nikolas Negroponte amaliyotga kiritdi [2]. Bugungi kunda butun dunyodagi siyosatchilar, iqtisodchilar, jurnalistlar, tadbirkorlar - deyarli barcha qo'llayotgan "raqamli iqtisodiyot" atamasi esa ilmiy amaliyotga ispaniyalik va amerikalik sotsiolog, axborotlashgan jamiyatning yetakchi tadqiqotchisi Manuel Kastels tomonidan kiritilgan.
"Tadbirkorlik subyektlari eksportini rivojlantirishda raqamli platformalardan foydalanish" tushunchasiga ta'rif beradigan bo'lsak, tadbirkorlik subyektlari eksportini
rivojlantirishda raqamli platformalardan foydalanish - bu tadbirkorlik subyektlari tomonidan amalga oshiriladigan eksport jarayonida raqamli platformalarga bo'lgan ehtiyojni mumkin qadar to'liq qondirish hamda ushbu texnologiyalar orqali mahsulotlarni eksportni rivojlantirishga qaratilgan xizmatlar majmuasi hisoblanadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
D.R.Mamasoatov tadbirkorlik subyektlari tomonidan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotish bo'yicha elektron savdo maydonchasidan foydalanishni takomillashtirish keltirib o'tilgan [4].
D.R.Mamasoatov tadbirkorlik subyektlari eksportini rivojlantirish samaradorligiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlash istiqbollari tahlil qilingan [5].
X.L.Turgunov axborot almashinishda raqamli texnologiyalardan keng foydalanish zarurligi, bunda ayniqsa qishloq va tumanlar faolligini ta'minlashga katta e'tibor qaratish kerakligi ta'kidlangan [5]. Jahon bankining qishloq xo'jaligi bo'yicha yetakchi iqtisodchisi Sergiy Zorya [б] mamlakatimizning agro oziq-ovqat mahsulotlari eksportidagi quyidagi masalalarga e'tiborini qaratadi:
METODOLOGIYA
Tadbirkorlik subyektlari eksportini rivojlantirishda raqamli platformalardan foydalanish bo'yicha mavjud bo'lgan ilmiy tadqiqotlarni o'rganish, eksport tarifi va narx shakllanishini qiyosiy solishtirish, statistik ma'lumotlarni o'rganish va iqtisodiy jihatdan taqqoslash va tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, ilmiy abstraksiyalash, ma'lumotni guruxlash, analiz va sintez, usullaridan keng foydalanilgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Raqamli iqtisodiyotning o'sishi bilan firmalar va ularning iste'molchilari o'rtasidagi ushbu o'zaro aloqalarning ortib borayotgan ulushi onlayn platformalar orqali amalga oshiriladi. Ushbu platformalar bozorlarning turli tomonlarini bog'laydi va o'zlarining tranzaksiya variantlarida tegishli tomonlar o'rtasida almashinuvni amalga oshirish uchun to'lovlarni qayta ishlash va yetkazib berish shartnomalarini qamrab oladi. Bu Amazon, Alibaba, eBay yoki Mercado Libre kabi taniqli elektron tijorat platformalariga tegishli. Shunday qilib, ushbu platformalar raqamlashtirish xalqaro savdoga qanday ta'sir qilishini va firmalarning bir-biri bilan o'zaro munosabatini o'zgartirishini o'rganish uchun laboratoriyalarni taqdim etadi.
Raqamlashtirish xalqaro savdoning qanday olib borilishiga ta'sir qiladi. Raqamli texnologiyalar xaridorlar va sotuvchilarga global miqyosda buyurtma berish va qabul qilish imkonini beradi, bu esa shaxsan o'zaro aloqalarga bo'lgan ehtiyojni yo'q qiladi. Bundan tashqari, raqamli yetkazib berish kompyuter tarmoqlari orqali bir hududdan ikkinchi hududga mahsulotlarni masofadan yetkazib berishni osonlashtiradi. Raqamli savdo va elektron tijorat atamalari ko'pincha bir-birining o'rnida ishlatiladi (1-rasm).
Jalioü savdo tashkiloti nilig elektron tijorat bo'yicba islichi dasturi ta'rifl (1998-yil)
Tovarlar va xizmatlarni elektron vositalar orqali ishlab chiqarish, tarqatish, marketing qilish, sotish yoki yetkazib berish
Elektron tijorat
O'lchash maqsadlari uchun ta'rif {OECD, 2009-yil) Kompyuter taimoqlan orqali, buyurtmalarni qabul qilish yokijoylashtirishga maxsus mo'ljallangan usullar bilan amalga oshiriladigan tovar yoki xizmatning sotilishi yoki xarid qilmislii
V __J
Raqamli savdo
Raqamli savdoni o'lchash bo'yicha qo'llanma XVF, OECD, UNCTAD va JST, 2023-yil. "Raqamli tarzda buyurtma qilingan va/yoki raqamli tarzda yetkazib berilgan barcha xalqaro savdo-sotiqrl
Mahalliy elektron tijorat
"Mahalliy tovar yoki xizmatm kompyuter tarmoqlari orqali buyurtmalarni qabul qilish yoki
joylashtirish uchun maxsus mo'ljallangan usullar bilan sotish yoki sotib olish"
Raqamli buyurtma savdosi
Xalqaro elektron tijorat Buyurtmalarni qabul qilish yoki joylashtirish maqsadida maxsus mo'ljallangari usullar bilan kompyuter tarmoqlari orqali amalga oshiriladigan tovar yoki xizmatning xalqaro savdosi yoki xaridi.
Raqamli yetkazib beriladigan savdo
" Kompyuter tarmoqlan orqali masofadan yetkazib beriladigan barcha xalqaro savdo bitimlari"
V
1-rasn. Raqamli savdo va elektron tijorat - asosiy tushunchalar va statistik
ta'riflar
Bugungi kunga kelib onlayn xaridlar dunyosi jadal rivojlanmoqda va Qo'shma Shtatlarda elektron tijorat iste'molchilarning kundalik hayotining ajralmas qismiga aylandi. Ko'p sonli variantlar mavjud bo'lganligi sababli, eng yaxshi takliflarni va mahsulotlarning keng tanlovini qaerdan topishni bilish juda muhimdir. 2023-yilda e-tijorat landshafti rivojlanishda davom etmoqda va biz Amerika Qo'shma Shtatlaridagi eng ko'p tashrif buyurilgan 10 ta elektron tijorat veb-saytlarini ajratib ko'rsatish mumkin.
2023-yil AQShda eng ko'p tashrif buyurilgan 10 ta elektron tijorat veb-saytlari:1
1. Amazon (amazon.com)
2. eBay (ebay.com)
3. Walmart (walmart.com)
4. Target (target.com)
5. Best Buy (bestbuy.com)
6. Home Depot (homedepot.com)
7. Etsy (etsy.com)
8. Zappos (zappos.com)
9. Wayfair (wayfair.com)
1 https://www.mymallbox.com/uz/blog/10-most-visited-usa-ecommerce-websites-in-2023
10. Kolning (kohls.com)
Amazon.com2, ko'pincha oddiygina Amazon deb ataladi, elektron tijorat olamidagi mashhur nomdir. Ushbu chakana gigant o'zining keng qamrovli mahsulot takliflari, samarali yetkazib berish va ko'plab xizmatlar bilan mashhur. Amazon hayratlanarli oylik tashrif buyuruvchilar soniga ega, bu uni nafaqat Qo'shma Shtatlarda, balki butun dunyo bo'ylab eng ko'p tashrif buyuriladigan elektron tijorat veb-saytlaridan biriga aylantiradi.
Amazonning3 keng qamrovli mahsulot katalogi deyarli barcha toifalarni qamrab oladi. Elektronika, moda va uy-ro'zg'or buyumlaridan tortib kitoblar, musiqa va oziq-ovqat mahsulotlarigacha, Amazon iste'molchilarning keng ehtiyojlarini qondirish uchun yagona markazdir. Jismoniy mahsulotlardan tashqari, platforma uchinchi tomon sotuvchilari uchun noyob va o'ziga xos narsalarni taklif qiluvchi mustahkam bozorga ega. Tez yetkazib berish va oqimli kontentga kirish kabi imtiyozlarni taklif qiluvchi Amazon Prime obuna xizmati Amazonning onlayn xarid qiluvchilar uchun eng yaxshi manzil sifatidagi mavqeini yanada mustahkamladi.
eBay.com esa onlayn bozorlar dunyosidagi kashshof nom, turli xil mahsulotlarni qidirayotgan xaridorlar va sotuvchilar uchun markazdir. Ushbu platforma o'zining eng yaxshi elektron tijorat veb-sayti sifatida obro'sini saqlab qoldi va har oyda xarid qilish va sotish bilan shug'ullanadigan ko'plab tashrif buyuruvchilarni jalb qildi. Shuningdek eBay o'zining keng ko'lamli mahsulot takliflari bilan mashhur bo'lib, yangi va ishlatilgan narsalarni qamrab oladi. Amp kollektsiyalari va nodir antiqa buyumlardan tortib zamonaviy elektronika, moda va boshqalargacha eBay noyob topilmalar xazinasi bo'lib xizmat qiladi. Uning auktsion uslubidagi ro'yxatlari va qulay "Hozir sotib ol" opsiyalari xarid qilishning turli afzalliklarini ta'minlaydi.
Walmart.com taniqli Walmart chakana imperiyasining raqamli qo'li bo'lib, u Qo'shma Shtatlardagi taniqli elektron tijorat platformasi sifatida mustahkam o'rin egalladi. Ushbu onlayn xarid qilish maskani keng qamrovli mahsulot va xizmatlarni taklif qiluvchi oylik tashrif buyuruvchilarni jalb qiladi. Walmart o'zining keng qamrovli mahsulot katalogi bilan faxrlanadi, unda iste'molchilarning keng doiradagi ehtiyojlarini qondirish uchun turli xil mahsulotlar mavjud. Walmart.com oziq-ovqat mahsulotlari, uy-ro'zg'or buyumlari va elektronikadan kiyim-kechak, o'yinchoqlar va uy dekoratsiyasigacha qulaylik va arzon narxning sinonimiga aylandi. U an'anaviy Walmart xarid qilish tajribasini onlayn ko'rish qulayligi bilan muammosiz birlashtiradi.
2026-yilga kelib onlayn chakana savdo onlayn chakana savdo 9,4 trln dollarni yoki barcha chakana savdoning 29 foizni tashkil qilishi kutilmoqda.
2 https://www.mymallbox.com/uz/blog/10-most-visited-usa-ecommerce-websites-in-2023
3 https://www.mymallbox.com/uz/blog/10-most-visited-usa-ecommerce-websites-in-2023
Ma'lum bo'lishicha, dunyodagi onlayn savdolarning yarmi Xitoy hisobiga to'g'ri keladi. Mamlakatning o'zida elektron tijorat chakana savdo bozorining 43 foizini egallagan bo'lsa, bu ko'rsatkich Buyuk Britaniyada — 35 foiz, Janubiy Koreyada — 28 foiz, AQSHda — 15 foiz, Yaponiyada — 12 foiz, Germaniyada — 11 foiz.
AQSH global onlayn savdoning 19 foizini tashkil qiladi. 2022-yilda mamlakatda elektron tijorat hajmi 1 trillion dollardan oshadi, 2026-yilga borib esa 1,7 trillion dollarga yetadi.
Qo'shma Shtatlarda qayta tijorat mahsulotlari mashhurligi oshib bormoqda. Iste'molchilarning 38 foizi allaqachon qayta sotiladigan bozorlarda biror narsa sotib olgan.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Raqamli platformalardan foydalanish barcha sohalarda, jumladan, mahsulotlar eksportida tub o'zgarishlarga olib keladi.
Raqamli platformalar an'anaviy sanoat tarmoqlarida tobora ko'proq paydo bo'lib, bir qator o'zgarishlarni olib keladi:
- sanoat bozorlari chegaralari, tarkibi va ulardagi raqobat qoidalarining o'zgarishi;
- raqamli platformalar paydo bo'lishi an'anaviy biznesdan ustun keladi;
- shuningdek, raqamli platformalarni rivojlantirishni rag'batlantirish vositalariga quyidagilar kiradi;
- ma'lumotlarni himoya qilish standartlari va qoidalarini uyg'unlashtirish;
- transchegaraviy ma'lumotlar almashinuvini soddalashtirish;
- xalqaro elektron tijoratni rivojlantirish;
- raqamli infratuzilmaga sarmoya kiritish;
- ishlab chiqarish va ayirboshlash, ulardan keraksiz vositachilik aloqalarini yo'q qiladi, samaradorlikni keskin oshiradi;
- xalqaro bozorlar va mehnat unumdorligi.
Raqamli platformalar asosida eksportni rivojlan-tirishga qaratilgan savdo-eksportni qo'llab-quvvatlash va biznes tuzilmalarini rivojlantirish bo'yicha davlat muassasalari o'rtasida yaqin hamkorlik qilish zarurati mavjud. Istiqbolli jihatlardan yana biri eksport xizmatlari ehtiyojlariga javob beradigan milliy raqamli platformani yaratish hisoblanadi. Raqamli platformalarning rivojlanishi ko'plab yangi imkoniyatlarni yaratishi mumkin. Raqamli platformalarning rivojlanishi eksport bo'yicha muammolarni hal qilishda, shu jumladan, iqtisodiy rivojlanish maqsadlariga erishish bilan bog'liq holda amalga oshishi mumkin. Bu iqtisodiy va ijtimoiy natijalarni yaxshilashga yordam berishi hamda innovatsiyalar va mahsuldorlikni oshirish uchun harakatlantiruvchi kuchga aylanishi mumkin. Platformalar tomonidan taqdim etilgan
infratuzilma aloqa, operatsiyalar, ma'lumot almashish va hamkorlik samaradorligini oshirishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakat-lardagi mahalliy firmalar raqamli platformalar tomonidan taqdim etilgan raqamli xizmatlardan foydalana olishsa, sezilarli foyda olishlari mumkin. Raqamli platformalar an'anaviy bitimlarga nisbatan tranzaksiya xarajatlarini kamaytirishi mumkin, shuning uchun, ayniqsa, mikrofirmalar hamda kichik va xususiy tadbirkorlar uchun ichki va tashqi bozorda keng imkoniyatlar yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasining "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to'g'risida"gi O'RQ-328-son Qonuni Toshkent sh., 2012-yil 2-may.
2. Negroponte N. Being digital / N. Negroponte - Text: electronic// Alfred A. Knopf, Inc - 1995. - URL: http://archives.obs-us.com/obs/english/books/nn/ch19epi.htm (дата обращения 08.11.2020).
3. Mamasoatov D.R. "Tadbirkorlik subyektlari tomonidan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotish bo'yicha elektron savdo maydonchasidan foydalanishni takomillashtirish'Uqtisodiyot va ta'lim 24 (5), 394-399 2023 y.
4. Mamasoatov D.R. Tadbirkorlik subyektlari eksportini rivojlantirish samaradorligiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlash istiqbollari. Science and innovative development jurnali 5 (3), 122-133 2022 y.
5. Sergiy Zorya Jahon bankining O'zbekistondagi vakolatxonasida qishloq xo'jalik muammolari bo'yicha yetakchi iqtisodchisi.
6. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug'ati - Toshkent 2010.
7. www.undp.org/facs/publications/working-power-multi-stakeholder-processes
8. Alibaba.com
9. EBay.com
10. Bigcommerce.com, Shopify.com
