Пулатов Х. У. катта уцитувчи СамИСИ
ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТАРКИБИ
ХУСУСИДА
Аннотация. Мацолада тадбиркорлик фаолият турлари ва уларнинг таркиби хусусида таклифлар берилган олиб борилган тадцицотлар натижасида хулосалар келтирилган
Калит сузлар: тадбиркорлик фаолияти, халцаро стандартлар, товар, харажат, услубий жщатлар, ишлаб чицариш, хизмат, савдо.
Polatov H. U. senior teacher SamIES
TYPES OF BUSINESS ACTIVITIES AND THEIR COMPOSITION
Annotation. The article contains suggestions on the types of entrepreneurial activities and their composition, as a result of the conducted research.
Key words: business activity, international standards, goods, cost, methodological aspects, production, service, trade.
2022—2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида1миллий иктисодиётимизни янада ривожлантириш буйича белгиланганучинчи "миллий иктисодиётни жадал ривожлантириш ва юкори усиш суръатларини таъминлаш устивор йуналишининг 29-максадида "Тадбиркорлик фаолиятини ташкил килиш ва доимий даромад манбаларини шакллантириш учун шароитлар яратиш, хусусий секторнинг Ялпи ички махсулотдаги улушини 80 фоизга ва экспортдаги улушини 60 фоизга етказиш вазифаси белгиланган.
Шу боис, ушбу сохани тараккий эттириш республика хукуматининг доимий диккат-эътиборида булиб келмокда. Чунки, мамлакатимиз иктисодиётининг баркарор ривожига хамда ахолибандлигини таъминлашда оилавий тадбиркорликнинг улуши юкоридир. Шу биланбир вактда оила фаровонлиги ва хаётинингсифат даражаси куп жихатдан оилавий тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромадга хам боFлик хисобланади. Шу нуктаи назардан хизмат курсатиш сохасини ривожлантиришда оилавий тадбиркорликни ишлаб чикариш хамдахизматларкурсатиш салохиятини янада ошириш йулларини асослаш долзарб масалалар каторига киради
«МаКсулот (ишлар, хизматлар) ни ишлаб чикариш ва сотиш харажатларининг таркиби камда молиявий натижаларни шакллантириш ту^рисида Низом» ва «Молиявий кисобот шаклларини тулдириш К,оидалари»да асосий фаолиятдан олинган бошка даромадларга тенглаштирилган айрим даромадлар, бизнингча, мазмуни буйича корхонанинг молиявий фаолиятига доир даромадлар кисобланади. Бундай даромадлар булиб, жумладан, куйидагилар Кисобланади: (1) ундирилган ёки Кисобланган жарималар ва пенялар; (2) кредиторлик ва депонент карзларни Кисобдан чикаришдан олинган даромадлар; (3) давлат субсидиялари; (4) кайтариб бермаслик шарти билан олинган мулк ва молиявий ёрдамлар. Ушбу даромадлар бевосита молиявий характердаги муносабатлардан келиб чикади.
Худди шундайин юкорида номлари зикр этилган меъёрий хужжатларда мазмуни буйича молиявий фаолиятга тегишли булган айрим харажатлар (зарарлар) корхоналарнинг бошка операцион харажатлари таркибига киритилган. Бундай харажатлар булиб, жумладан, куйидагилар Кисобланади: (1) туланган жарималар ва пенялар; (2) дебиторлик карзларни Кисобдан чикаришдан курилган зарарлар; (3) кайтариб олмаслик шарти билан берилган мулк ва бошка молиявий ёрдамлар. Ушбу характердаги харажатлар Кам бевосита корхоналар уртасидаги молиявий муносабатларни ифодалайди, шунинг учун уларни бевосита молиявий фаолиятга доир харажатларга киритиш лозим, деб хисоблаймиз.
Адабиётларда корхоналарнинг ташкилий-бошкарув фаолияти мустакил фаолият сифатида эътироф этилмаган. Бизнингча, ушбу фаолият турини Кам корхоналарнинг мустакил фаолият тури сифатида тан олиш лозим.
Фикримизча, асосий фаолиятдан олинган бошка даромадларга тенглаштирилган корхоналарнинг айрим даромадлари, чунончи, ёрдамчи ва хизмат курсатувчи хужаликлардан тушумлари, ТМБларни кайта баКолашдан олинган даромадлари, Кисобот йилида аникланган утган йилларнинг фойдаси, инвентаризацияда аникланган ортикчалар, фавкулотдаги фойда, шунингдек сотиш, бошкарув-маъмурий харажатлар, харажатларга киритиладиган барча солик ва мажбурий туловлар, фавкулотдаги зарарлар бевосита корхоналарнинг ташкилий-бошкарув фаолиятига доир курсаткичлар булиб хисобланади.
1-жадвал
Корхоналар даромадларининг фаолият турлари буйича _гуруКлари ва уларнинг таркиби_
Х,аракатдаги меъёрий хужжатлар буйича Таклиф этилаётган вариант
1.АСОСИИ ФАОЛИЯТ БУИИЧА
1.МаКсудотдарни сотишдан олинган соф тушум 2.Товарларни сотишдан олинган соф тушум 1.Майсулотларни сотишдан олинган соф тушум 2.Товарларни сотишдан олинган соф тушум
З.Бажарилган ишлар ва курсатилган хизматлардан олинган соф тушум 3.Бажарилган ишларни сотишдан олинган соф тушум 4.Курсатилган хизматларни сотишдан олинган соф тушум
2. ИНВЕСТИЦИЯ ФАОЛИЯТИ БУИИЧА
Иук 1.Фоизлар куринишидаги даромадлар 2.Дивидендлар куринишидаги даромадлар 3.Моддий мекнат воситаларини сотиш ва бошка чикимларидан олинган фойда 4.Номоддий активларни сотиш ва бошка чикимларидан олинган фойда 5. Тугалланмаган капитал инвестицияларни сотиш ва бошка чикимларидан олинган фойда 6.Молиявий инвестицияларни сотиш ва бошка чикимларидан олинган фойда 7.Мекнат предметларини сотиш ва бошка чикимларидан олинган фойда 8Диска муддатли ижарадан олинган соф тушум 10.Узок муддатли ижарадан олинган соф тушум
3. МОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТ БУИИЧА
1.Роялти куринишидаги даромадлар 2.Дивидендлар куринишидаги даромадлар 3.Фоизлар куринишидаги даромадлар 4.Валюта курслари фаркларидан даромадлар 5.Узок муддатли ижарадан даромадлар бДимматли когозларни кайта бах,олашдан даромадлар 7.Молиявий фаолиятдан олинган бошка даромадлар 1.Валюта счётлари буйича вужудга келган ижобий курс фарклари 2.Ундирилган ёки кисобланган жарималар ва пенялар; 3.Кредиторлик ва депонент карзларни кисобдан чикаришдан олинган даромадлар; 4.Давлат субсидиялари; 5Дайтарилмаслик шарти билан олинган молиявий ёрдам; 6.Молиявий фаолиятга доир бошка даромадлар
4. ТАШКИЛИИ-БОШ^АРУВ ФАОЛИЯТИ БУИИЧА
1.Асосий воситаларининг чикиб кетишидан олинган фойда 2.Бошка активларни чикиб кетишидан олинган фойда 3.Ундирилган пеня, жарима ва неустойкалар 4.Утган йилларнинг фойдаси 5Диска муддатли ижарадан олинган даромадлар 6.Воз кечилган кредиторлик ва депонентлик карзлар 7.Хизмат курсатувчи хужаликлардан 1.Ёрдамчи ва хизмат курсатувчи хужаликлардан тушумлар; 2.ТМБ ларни кайта баколашдан олинган даромадлар; 3.Кисобот йилида аникланган утган йилларнинг фойдаси; 4.Инвентаризацияда аникланган ортикчалар 5.Фавкулотдаги даромадлар 6.Бошка умумхужалик фаолияти даромадлари
олинган даромадлар
Б.Бегараз молиявий ёрдам
9.Бошка операцион даромадлар
Х,исоб, назорат, тахлил, бюджетлаштириш ва шу каби бошка бошкарув воситаларининг мухим объектлари хисобланган корхоналар умумхужалик фаолиятининг хар бир турини ва уларнинг натижаларини таснифлаш ва тавсифлашда яхлитликка эришиш, шунингдек ушбу фаолият турларига доир даромадлар, харажатлар хамда фойда курсаткичлари таркиби ва мазмунини ифодаловчи меъёрий хужжатларни узаро мувофиклаштириш учун, бизнингча, куйидаги ишларни амалга ошириш максадга мувофик:
Адабиётлар руйхати:
1. Абдуллаев Р.А. Бухгалтерский учет и аудит. Учебное пособие. -Ташкент, 2011;
2. Мирзаев К.Ж., Пардаев М.К,. Хизматлар сохаси иктисодиёти. // Укув кулланма. - Т.: "IQTISOD-MOLIYA", 2014. -384 б.;
3. Абдукаримов Б.А. Корхона иктисодиёти. Дарслик.//-Т.: Фан, 2005. -288
б.;
4. Абдукаримов Б.А. Ички савдо иктисодиёти. Дарслик. 1-кисм. - Т.: Фан ва технология, 2007, 39-бет.;
5. Уразов К.Б. Савдода бухгалтерия хисоби ва соликка тортиш.-Т.: Иктисодиёт ва хукук дунёси, 2004.-336 б.; 101.
6. Urazov К. B. Buxgalteriya hisobi ва audit: Oliy o'quv yurtlari uchun.- T.: O'qituvchi, 2004. -448 b.;
7. Уразов К.Б., Вахидов С.В. Бошка тармокларда бухгалтерия хисобининг хусусиятлари. Дарслик.- Т.: «Адиб», 2011. - 480 б;
8. Уразов К.Б. Хизмат курсатиш ва сервис сохаси корхоналарида бухгалтерия хисобининг долзарб муаммолари. //«Сервис» журнали. 2009. №1. -8.107-114.;
9. НАВРУЗЗОДА, Лайли. ХИЗМАТ КУРСАТИШ СО^АСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАДБИРКОРЛИК МОДЕЛИ. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 2021, 8.8.