Пулатов Х. У. катта уцитувчи СамИСИ
САВДО КОРХОНАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТИ ХИСОБИНИНГ МЕТОДОЛОГИК МАСАЛАЛАРИ
Аннотация. Савдо корхоналарида молиявий фаолияти уисобининг методологик масалалари такомиллаштриш
Калитли сузлар: ташци савдо, чакана савдо рацамли савдо, куръерлик хизматлари, ички савдо, савдода чегирма.
Polatov H. U. senior teacher SamIES
METHODOLOGICAL ISSUES OF FINANCIAL ACCOUNTING IN COMMERCIAL ENTERPRISES
Abstract. Improvement of methodological issues of accounting offinancial activity in trade enterprises
Keywords: foreign trade, retail digital trade, courier services, domestic trade, trade discount.
Хуш, хужалик юритувчи субъектлар фаолиятининг мухим тури, шунингдек, мос равишда бухгалтерия хисобининг мухим объектларидан бири сифатида тан олинган молиявий фаолиятнинг узи нима? Амалдаги меъёрий хужжатларда молиявий фаолият таркибига киритилган хужалик жараёнлари ва муомалалари, уларни ифодаловчи курсаткичлар хисобининг методологик асослари кай даражада ушбу фаолиятнинг мазмун ва мохиятига мос келади? Куйида ушбу мухим масалаларнинг, фикримизча, илмий, услубий ва амалий жихатдан такомиллаштиришга мухтож булган айрим жихатларига тухталамиз.
Бизнингча, иктисодий фанлар, чунончи, бухгалтерия хисоби фани олдида турган энг мухим масалалардан бири булиб «молиявий фаолият» тушунчасига илмий асосланган таърифни бериш, шунингдек корхоналарнинг ушбу фаолиятини ифодаловчи жараёнлар ва хужалик муомалаларининг таркиби хамда мазмунини аник ифодалаб бериш хисобланади. Бу вазифани адо этишнинг мухим ахамияти шундаки, у молиявий фаолият натижаларини ифодаловчи курсаткичларни, чунончи унга доир даромад ва харажатларни бевосита ушбу фаолиятнинг мазмун ва мохиятига тулик мос равишда хисобга олиш учун асос булади.
Изланишлар меъёрий-хукукий хужжатларда ва даврий адабиётларда молиявий фаолиятга турлича таъриф берилганлигини, шунингдек уни ифодаловчи курсаткичлар таркибини белгилашда айрим чалкашликлар мавжудлигини курсатмокда. Чунончи, республикамизнинг 9-сон БХ,МС «Пул окимлари туFрисида хисобот»да108 хамда ушбу стандартга асосланиб ёзилган айрим адабиётларда109 молиявий фаолиятга «корхоналар хусусий ва карзга олинган маблаFлари микдорида узгаришларга олиб келувчи фаолият» мазмунида таъриф берилган. Мос равишда молиявий фаолиятни ифодаловчи хужалик жараёнлари ва муомалалари таркибига 9-сон БХМСда акцияларни ва бошка кимматли коFOЗларни чикариш ва жойлаштириш, мулкни узок муддатга ижарага олиш (лизинг), узга корхоналардан кредит ва карзларни олиш, ушбу кредиторлик карзларни кайтариш, уларга доир дивиденд ва фоиз туловларини амалга оширишлар киритилган. «Махсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чикариш ва сотиш харажатларининг таркиби хдмда молиявий натижаларни шакллантириш туFрисида низом»да110 хамда 21-сон БХ,МС «Хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий-хужалик фаолияти бухгалтерия хисоби счётлар режаси ва уни куллаш буйича йурикнома»да111 молиявий фаолиятга таъриф берилмаган булсада, лекин унинг натижаларини ифодаловчи курсаткичлар таркибига олинган дивидендлар, фоизлар куринишидаги даромад ва харажатлар, ижобий ва салбий курс фарклари, молиявий лизинга доир даромад ва харажатлар, кимматли коFOЗларни чикариш ва жойлаштиришга доир даромад ва харажатлар, уларни кайта бахолашдан олинган натижалар киритилган.
Бизнингча, корхоналарнинг хусусий ва карзга олинган маблаFлари микдорида узгаришларга нафакат молиявий фаолият, балки бошка фаолият турлари хам олиб келади. Масалан, асосий фаолият хисобланган махсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чикариш ва сотиш фаолияти бевосита хусусий капиталнинг элементи хисобланган таксимланмаган фойдани купайтиради. Шунингдек, корхоналарнинг хусусий капитали микдорига улар олиб бораётган инвестиция ва бошка фаолият турлари хам бевосита таъсир утказади. Шу боис, фикримизча, молиявий фаолият деганда корхоналарнинг маблазларни царзга олиш, цимматли цозозларни чицариш ва сотиш, хусусий капитални безараз молиявий ёрдам, текин олинган мулк, аъзолик бадаллари, грант, субсидия ва дотациялар эвазига
108 9-сон БХ.МС «Пул окимлари туFрисида хисобот». Уз.Р. Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 4 ноябрда руйхатга олинган, № 519.
109 Тулаходжаева М.М. и др. Финансовый учет. - Тошкент, 2003. - с.232.
110 Уз.Р. ВМ нинг 1999 йил 5 феврлдаги 54-сон карори билан тасдикланган (кейинги киритилган узгартириш ва кушимчалар билан)
111 21-сон БХ.МС «Хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий- хужалик фаолияти бухгалтерия хисоби счетлар режаси ва уни куллаш буйича йурикнома». Уз.Р. Адлия вазирлиги томонидан 2002 йил 23 октябрда руйхатга олинган, № 1181.
купайтириш билан боглщ муносабатлар мажмуаси, деб ифодалаш т^рировдир.
Юкорида келтирилган таърифдан келиб чиккан холда корхоналарнинг молиявий фаолияти натижаларини ифодаловчи курсаткичлар, чунончи даромадлар ва харажатлар таркибига куйидагиларни киритишни максадга мувофик деб биламиз (1-жадвал)
1-жадвал
Молиявий фаолиятга доир даромад ва харажатларнинг тавсия
этилаётган таркиби
Даромадлар Харажатлар
1.Олинган грант, субсидия ва дотациялар 2.Бошка шахслардан кайтариб бермаслик шарти билан олинган молиявий ёрдам 3.Текинга олинган мулк 4.Ижобий курс фарклари 5Димматли к^озлар эмиссиясидан олинган даромадлар 1.Фоизлар куринишидаги харажатлар 2.Роялти куринишидаги харажатлар ЗДимматли к^озлар эмиссиясидан курилган зарарлар 4.Салбий курс фарклари
Бизнинг фикримизча, 21-сон БХМС корхоналарнинг молиявий фаолияти буйича юкорида келтирилган даромад ва харажатларни улар учун мулжалланган алохида счётларда акс эттириши лозим. Ушбу максадга эришиш учун амалдаги 21-сон БХМСда назарда тутилган мос равишдаги 9500 «Молиявий фаолият даромадларини хисобга олувчи счётлар» ва 9600 «Молиявий фаолият харажатларини хисобга олувчи счётлар» таркибини куйидагича белгилаш максадга мувофик (2-жадвал). 2-жадвал Молиявий фаолиятга доир даромад ва харажатларни хисобга олувчи счётларнинг тавсия этилаётган таркиби
9500 «Молиявий фаолият даромадларини хисобга олувчи счётлар» 9600 «Молиявий фаолият харажатларини хисобга олувчи счётлар»
9510 «Грант, субсидия ва дотациялар кури-нишидаги даромадлар» 9520 «Кайтариб бермаслик шарти билан олинган молиявий ёрдам» 9530 «Текинга олинган мулк» 9540 «Ижобий курс фарклари 9550 «Кимматли к^озлар эмиссиясидан олинган даромадлар» 9610 «Фоизлар куринишидаги харажатлар» 9610 «Роялти куринишидаги харажатлар» 9630 «Кимматли к^озлар эмиссиясидан курилган зарарлар» 9640 «Салбий курс фарклари»
Амалдаги 21-сон БХМСда молиявий фаолият даромадлари таркибига киритилган дивидендлар ва фоизлар куринишидаги даромадлар, бизнингча, мазмун ва мохиятига кура молиявий фаолиятнинг натижаси хисобланмайди. Улар мазмунига кура корхоналарнинг инвестиция фаолиятининг натижалари булиб хисобланади. Шу боис хам, бизнингча,
ушбу турдаги даромадларни молиявий фаолиятга доир даромадларни хисобга олувчи счётлар таркибидан чикариш хамда мос равишда инвестиция фаолиятидан олинган даромадларни хисобга олувчи счётлар таркибига киритиш максадга мувофикдир.
Фикримизча, молиявий фаолиятга доир даромадлар хисобининг 21-сон БМСда назарда тутилган методологик тамойиллари уларга айрим узгартиришлар киритишга мухтож. Чунончи, стандартда назарда тутилган тартибда олинган аъзолик бадаллари, грант, субсидия ва дотацияларни корхоналарнинг устав капитали, кушилган капитали ва резерв капиталига олиб бориш назарда тутилган. Бу тартиб молиявий фаолиятга доир булган даромадларни улар учун мулжалланган счётларда акс эттирилмасдан колинишига, шунингдек даромад (фойда) солоти ёки ягона солик туловини хисоб-китоб килишда уларни даромадларни акс эттирувчи счётлардан эмас, балки хусусий капитални акс эттирувчи счётлардан йиFиб олиш буйича кушимча ишларни амалга ошириш заруриятини туFдиради.
Адабиётлар руйхати:
1. Уразов К.Б. Савдода бухгалтерия хисоби ва соликка тортиш.-Т.: Иктисодиёт ва хукук дунёси, 2004.-336 б.; 101.
2. Urazov К. B. Buxgalteriya hisobi ва audit: Oliy o'quv yurtlari uchun.- T.: O'qituvchi, 2004. -448 b.;
3. Уразов К.Б., Вахидов С.В. Бошка тармокларда бухгалтерия хисобининг хусусиятлари. Дарслик.- Т.: «Адиб», 2011. - 480 б;
4. Уразов К.Б. Хизмат курсатиш ва сервис сохаси корхоналарида бухгалтерия хисобининг долзарб муаммолари. //«Сервис» журнали. 2009. №1. -8.107-114.;
5. Уразов К.Б., Худайбердиев Н.У., Аннаев М.Б., Исроилов Ё.Ж., Мардонов М.Ш. Хизмат курсатиш сохаси субъектларида бухгалтерия хисоби ва аудитнинг долзарб масалаллари. Монография. - Т.: Иктисодиёт, 2011. - Б. 75-99;
6. Бухгалтерия хисобнинг миллий ва халкаро стандартлари