CC BY
6
Байтурсынов Ж.И.
К..А. Ясауи атындагы Хальщаралыц щзак-туржуниверситеттщ оцытушысы Ндби К,асиет Сабитцызы студент
ТУРКЕСТАН ОБЛЫСЫНЬЩ ЦАЛАЛЬЩ БАЛАЛАР АУРУХАНАСЫНДА НЕСЕП ЖЫНЫС ЖУЙЕС1 АУРУЛАРЫ БАР БАЛАЛАРГА МЕДИЦИНАЛЫЩ КЭМЕКТ1 УЙЫМДАСТЫРУ
Мацалада. TYPKicman облысы К,алалыц балалар клипикалыц ауруханасынъщ depeKmepi бойыпша балалардыц песеп-жыпыс жуйеci ауруларымеп аурухапалыц аурушацдыгып талдау nэmижeлepi кeлmipiлгen. Балаларза мамапдапдырылгап песеп жыпыс жуйе& ауруларыпда медиципалыц квмектщ уйымдастырушылыц, емдеу-диагпостикалыц жэпе медиципалыц-элеуметтж neгiздepiniц замапауи модeлi усыпылзап. Несеп жыпыс жуйет жолдарыпыц аурулары, этресе цабыпу сипаты - цaзipгi уацытта вте кец таралгап цубылыс. Аурухапага жатцызылгап балалардыц цурылымы аурулар бойыпша, цабылдау тэсш бойыпша квpcemiлдi, жоспарлы жэпе шугыл туымдер кeзinдeгi жедел белсепдтт талдапды, балаларды хирургиялыц араласу mYpлepi бойыпша, опыц штде емдеудщ жогары техпологиялыц эдicmepi бойыпша бвлу ЖYpгiзiлдi. 2018-2021 жылдар штде урологиялыц бвлiмшeдe урологиялыц патологиясы бар 3 419 бала стациопарлыц емдеудеп emmi, опыц 4,3% -ы шугыл турде цабылдапды. Балаларды аурухапага жатцызуга себеп болгап аурулардыц штде буйрек пеп зэр шыгару жолдарыпыц туа бткеп ацаулары, гломерулярлы, тубулоиптерстициальды буйрек аурулары жэпе буйрек пеп песепагардыц басца аурулары, уролития, буйрек жетктктздт ец улкеп улес болды.
TYйinдi свздер: песеп-жыпыс жуйесшц аурулары, аурухапага жатцызу ceбeпmepi, хирургиялыц емдеу.
Baitursinov Zh.I.
teacher Nabi Kasiyet student
International Kazakh-Turkish University namedH.A. Yasavi
Kazakhstan, Turkestan
ORGANIZATION OF MEDICAL CARE FOR CHILDREN WITH DISEASES OF THE GENITOURINARY SYSTEM IN THE CITY CHILDREN'S HOSPITAL OF TURKESTAN REGION
Resume. The article presents the results of the analysis of hospital morbidity of children with diseases of the genitourinary system according to the data of the city children's clinical hospital of Turkestan region. A modern model of organizational, therapeutic, diagnostic and medico-social foundations of medical care for children with diseases of the genitourinary system is proposed. Diseases of the urinary tract, especially of an inflammatory nature, are currently quite common. The structure of hospitalized children by diseases, by the method of admission is shown, the operational activity during planned and urgent admissions is analyzed, the distribution of children by types of surgical interventions, including high-tech methods of treatment, is carried out. In 20182021, 3,419 children with urological pathology were treated in the urological department of inpatient treatment, 4.3% of them were admitted on an emergency basis. Among the diseases that caused hospitalization of children, the greatest contribution was made by congenital malformations of the kidneys and urinary tract, glomerular, tubulointerstitial kidney diseases and other diseases of the kidneys and ureters, urolithiasis, kidney failure.
Key words: diseases of the genitourinary system, causes of hospitalization, surgical treatment.
К1Р1СПЕ
Осы ауруларды диагностикалау жэне емдеу эдютерщдеп заманауи жетютжтерге карамастан, ТYркiстан облысында казiрri уакытта несеп-жыныс жYЙесi мYшелершщ созылмалы ауруларынын Yрдiсi
сакталуда. [1,2]. М^ндай ауруларFа бYЙректщ жэне зэр шь^ару жолдарынын туа бггкен акаулары, тубулинтерстициальды бYЙрек аурулары, уролития, гидроцеле, варикоцеле, бYЙрек жеткшк^здт жэне бYЙрек пен несепаFардын баска аурулары жатады [3,4]. Жалпы К,азакстан бойынша балаларда несеп-жыныс жYЙесi мYшелерiнiн патологиясынын 0суi байкалды, б^ан со^ы он жылда бYЙрек ауруларымен ауруханаFа жаткызылFан балалар санынын 2-2,5 есе артуы дэлел. К,азакстанда балаларда несеп-жыныс жYЙесi ауруларынын таралуы 13:1000 к¥райды; онын iшiнде гломерулонефрит - 2:1000, пиелонефрит - 5:1000, зэр шыгеару жYЙесiнiн инфекциясы - 6:1000. [5,6]. Со^ы жылдары туа бiткен жэне т^кым куалайтын бYЙрек аурулары бар балалар санынын eсуi байкалды: урологиялык ауруха нада наукастардын 10% - на дешн, Еуропалык диализ жэне трансплантация кауымдастыFынын (EDTA) мэлiметтерi бойынша, б^л аурулар созылмалы бYЙрек жеткiлiксiздiгiнiн негiзгi себебi болып табылады. Жана туылFан нэрестелер мен eмiрдщ алFашкы Yш жылындаFы балалардаFы бYЙрек жэне зэр шыFару жолдарынын ауруларынын клиникалык кeрiнiстерiнiн аздыFы мен спецификасы уактылы диагноз коюды киындатады. Нэтижесшде адекватты терапевтiк тYзетудiн кеш жYргiзiлуiне байланысты процестiн хронизациялануы болады [7,8,9]. Патологиялык процестiн локализациясын аныктаудаFы киындыктар, эсiресе
жаца туFан нэрестелер мен жас балаларда, отандык жэне шетелдiк эдебиеттерде «зэр шыгеару жуйесшщ инфекциясы» терминшщ пайда болуына себеп болды. Б^л зэр шыгеару жуйесшщ кез-келген бeлiмдершщ инфекциясы мен кабыну eзгерiстерiн оныц децгешн арнайы керсетпестен (зэр шыFару жолдары немесе бYЙрек паренхимасы) клиникалык белгшерш бiлдiредi [10,11]. K,оздырFыштар эрдайым зэр шыгеару жолында болады жэне оныц таралуы Yшiн гипотермия, стресстiк жаFдай тYрiндегi шамалы KOЗдырFыш фактор жеткшкл. Бул процестердiц барлыFы корFанысты азайтады жэне жергiлiктi иммунитеттi тeмендетедi [12,13]. Гидроцеле бар наукастарда скротальды куыста тастардыц пайда болуы жиi ауырсынуды тудырады жэне катерлi iсiкке экелуi мYмкiн. Инфекция зэр шыFару жолдарыныц закымдануы, дурыс залалсыздандыру шаралары жYргiзiлмеген бассейндерде, моншаларда тYсу нэтижесiнде де пайда болуы мYмкiн [14].
МАЦСАТЫ
Несеп-жыныс жYЙесi мYшелерiнiц аурулары кезшде балаларFа медициналык кeмектi уйымдастыруды зерделеу непзшде стационарлык медициналык кeмектi жет!вдру жeнiндегi iс - шараларды жYргiзу кажеттiгiн негiздеу.
МАТЕРИАЛДАР МЕН ЭД1СТЕР
ТYркiстан облысында несеп-жыныс жYЙесi мYшелерiнiц аурулары кезiнде стационарлык медициналык ^мек кeрсететiн негiзгi мекеме бiздiц зерттеуiмiздiц негiзi болып табылатын калалык балалар клиникалык ауруханасы болып табылады. Осы мекеменщ урологиялык бeлiмшесiнде 25 тeсек-орын орналастырылFан, емханада уролог-дэрiгердiц кабинетi бар, штат бойынша уролог - андролог дэрiгерi лауазымыныц 1,25 ставкасы карастырылFан, жылжымалы кесте бойынша стационардыц уролог-дэрiгерi жумыс iстейдi. Бiз 2018-2021 жылдары ШНОС урологиялык бeлiмшесiнде ауруханаFа жаткызылFан ем алFан балалардыц нозологиялык курылымы мен ауруыныц клиникалыкстатистикалык сипаттамасын зерттедш. БалаларFа стационарлык кeмек кeрсетудi уйымдастыру децгейiн сараптамалык баFалау жэне оныц кeрсеткiштерi Yздiксiз статистикалык байкау жолымен орындалды, ол Yшiн статистикалык кужаттамадан кажеттi акпараттыц кeшiрмесi жYргiзiлдi (2018, 2019, 2020, 2021 жж.14-т., «стационардаFы операциялык араласуларды жазу журналы» 008 - т.). I топ - кeлемi 30 мл астам гидроцелес бар, Рассо дэстYрлi операцияларын (ТК) жYргiзген 53 пациент; II топ-кeлемi 30 мл астам гидроцелесi бар, склеротерапия (СТ) орындалFан 40 пациент. Наукастардыц жасы 6 айдан 10 жаска дейiн eзгердi. Гидроцеле диагнозы физикалык эдiстер, диафаноскопия жэне жыныс аFзаларыныц УДЗ негiзiнде расталды. Зерттеуден гематоцеле, уманыц гематомалары жэне гидроцелдщ баска да кYмэндi жаFдайлары бар наукастар шыFарылды. 6 (8,5%) пациентте операцияныц орындалу себептерi: косметикалык акау, 14 - те (20,5%) -
¥мaдaFы жaйсыздык; жэне ayыpльщ, 16 - дa (23,9%) - ¥мaдaFы жэне aтaлык; бездегi ауырсыну шэует шылбыры жYрiсi бойыншa иррaдиaциямен, 15-те (19,6%) - жыныстык ^тытс кезiнде жaйсыздьщ жэне 31-де (27,7%) -6ipÍKripmreH себептер. Денсayльщ сaктayдын бaстaпкы 6уыны жaFдaйындa 6ananapFa медицинaлык; KeMeK ^рсетуге ерекше Ha3ap ayдaрылды; отбaсылык; тэсш негiзiнде 6ananap жaсындaFы пpофилaктикaлык жэне пpофилaктикaлык; нефрологиянын мiндеттерi негiзделген [15,16,17]. Бaлaльщ шaктaFы нефpопaтиялapдын aймaкгьщ ерекшелiктерi ^сыньг^гн; зэр шыFaрy жYЙесi мYшелерi ayрyлaрын aypyxaHaFa дейiнгi диaгностикaлay aлгоритмi
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
2018-2021 жылдaр iшiнде урологиялык бeлiмшеде урологияльщ пaтологиясы 6ap 2419 бaлa стaционapлык; емдеуден erri, онын 3,3% - ы ш^ыл тYPде кaбылдaнды. Бaлaлaрды aypyxaHaFa жaткызyFa себеп болFaн aypyлapдын iшiнде ен кeп Yлесi бYЙpек жэне зэр шыFapy жолдapынын тya бiткен aкayлapы (70,3%), гломерулярлы, тyбyлоинтеpстициaлды бYЙpек aypyлapы жэне бYЙpек пен несепaFapдыц 6ac^a дa aypyлapы (15,5%), уролития (2,1%), гидроцеле (1%) болды (кесте. 1).
Кесте 1- ^алальщ балалар клиникальщ ауруханасыньщ урологияльщ 6o.iÍMinecine жатк;ызылган наук;астардьщ ку|)ы.1ымы, %
Аурулар Барлыгы Шугьп Жоспарлы
абс.ч. % абс.ч. % абс.ч. %
Несеп-жыныс жуйесшш ауру л ары 249 00 539 7,3 2SS0 92,7
БуЙректш, зэр шыгяру жолдарыньщ ту a dítksh акаулары 25 70,3 09 7 06 97,9
Гломерулярлы, ту булоингерстшшал ьлы аурулар 347 5.5 379 33,0 368 67,0
Гндропеле 24 ,0 3 7,6 9 82.4
Несеп тас ауру л ары 58 2. 26 6,6 38 83,4
Зэр шыгару жунесшщ баска ауру л ары 325 ч т jLi ,5 34 98.5
Keптеген жaFдaйлapдa ш^ыл госпитaлизaция гломерулярлы, тyбyлоинтеpстициaльды бYЙpек aypyлapы бap бaлaлapдa - 33,0%, тya бiткен бYЙpек жэне зэр шь^ру жолдapынын aкayлapынaн тyындaFaн гидроцелемен (17,6%), уролитиямен (16,6%) кездесед^ Жоспapлы госпитaлизaциянын Yлес сaлмaFы ^п жaFдaйдa зэр шыFapy жYЙесiнiн 6ac^a aypyлapы 6ap бaлaлap тобындa - 98,5%, бYЙpек жэне зэр шь^ру жолдapынын aкayлapы 6ap - осы татологиясы 6ap бapлык бaлaлap camirniH 97,9% к¥paйды. Жоспapлы тYPде aypyxarnFa жaткызылFaн бaлaлap apaсындa уролития жэне гидроцеле 6ap бaлaлapды aypyxaнaFa жaткызy шaмaмен бipдей Yлестi aлaды. Жостарлы госпитaлизaциянын ен тeменгi кepсеткiшi гломерулярлы жэне тyбyлоинтеpстициaльды бYЙpек aypyлapы 6ap бaлaлapдa бaйкaлды-67,0%. K,aлaлык; бaлaлap клиникaлык aypyxaнaсы -
бул ТYркiстан облысындаFы балаларFа мамандандырылFан жэне жоFары технологиялык кемек кeрсететiн жалFыз кепсалалы Денсаулык сактау мекемесi. Урологиялык ауруларFа байланысты ауруханаFа жаткызылFан барлык балалардыц 45,9% -. операция жасалды. ШYFыл тYCкен наукастар арасында жедел белсендшк 36,0%, жоспарлы тYCкен наукастар арасында -37,7% курады (кесте. 2).
Кесте 2- БалалардаFы несеп-жыныс ЖYЙесi мYшелершщ аурулары кезшдеп хирургиялык; араласулардьщ у-лесм, %
Керсеташтер Барлыгы ПЬ ¿тыл Жоспарлы
абс.ч. % абс.ч. % абс,ч. %
Операциялар жургоьхп 777 00 356 9.4 342 90.6
Буйрек пен зэр шыгару жолдарынын туа б1гкен акаулары 932 75 8 2,2 2824 97.8
Гломеру.тярлы, тубулоннтерстшиальды буйрек аурулары. буйрек пен несепагардын баска аурулары 9 23.3 5 23,3 68 76.6
Гилроиеле 26 0,7 77 __ 84.6 4 5,4
Уролития ауруы 4 0.4 4 00
Зэр шыгару жуйесщщ баска аурулары 386 з,: 26 38. 425 6,9
Онын шннде жогары технологиялык: 233 2.8 0 483 00
буйректщ. зэр шыгару жолдарынын туа отсен акаулары 279 2,7 0 479 00
гломеру.пулы. тубулонктер с тнцнальды буйрек аурулары 0 0 0
гндроцеле 4 0. 0 4 00
^ролнтня ауруы 0 0
шыгару жуйесшщ баска аурулары 0 0 0 0 0
Туа б^кен бYЙрек жэне зэр шыFару жолдарынын акаулары бар балалардыц iшiнде 30,35 гломерулярлы, тубулоинтерстициальды бYЙрек аурулары жэне баска бYЙрек жэне несепаFар аурулары -9,1%, гидроцеле-15,1%, уролития - 3,9% ота жасалды. Балаларды жоспарлы кабылдау кезiнде жедел белсендiлiк жоFары болды. Сонымен, бYЙрек iсiктерi, варикоцеле, крипторхидизм, гипоспадия, юшген скротальды синдром, фимоз кезшде барлык балалар хирургиялык араласудан eттi [18,19,20]. ХабарланFан аталык без тамшысымен жедел белсендiлiк 70,6% курады. 100% жаFдайда бYЙрек карбункулдары бар балаларFа шYFыл операция жасалды, бYЙректщ жаракаты мен кeгеруi кезшде-100% жаFдайда, бYЙрек жарылFан барлык балаларFа да операция жасалды. ЖоFары технологиялык операциялар жоспарлы тYPде жYргiзiлген операциялардыц жал пы саныныц 7,8% -. курады. Бул ретте жедел араласудыц бул бeлiмi статистикалык есептерге тек 2019 жылы енгiзiлгенiн ескеру кажет. БYЙректiн жэне зэр шыFару жолдарынын туа б^кен акаулары бар балаларды емдеу эдiсiн тацдау - бул лапароскопиялык жолмен жYргiзiлген жамбас - несепаFар
сегментшщ (ЛМС) пластикасы. Арасында ЛМС пластикасынын осы патологиясы бар аяк баскан балалар 11,4% жаFдайда жYргiзiлдi. Мегауретер кезшде 32,8% жаFдайда хирургиялык араласу жYргiзiлдi, бул ретте 54,0% жаFдайда емдеудiн негiзгi эд^ несепаFарды стенттеу болып табылады, онын iшiнде балалардьщ 21,5% ш^ыл операция жасалды. Везикоуретральды рефлюкс кезiнде 53,9% жаFдайда хирургиялык араласу негiзiнен ауыз куысынын эндопластикасы эд^мен жYргiзiлдi-21,3% (кесте.
3).
Кесте 3- Несеп-жыныс ЖYЙесi мYшелершщ аурулары бар балалардаFы хирургиялык; араласулардьщ турлер1, %
Хирургиялык араласудьт турлер1 Шугал келш тускендер Наукастар Жоспарлы гурде тускендер наукастар Барлыгы
ЛМС пластикасы. онын шинде - 4.6
1апароскопия.1ык журп31лген
Уретероцнстонеосто^шя — 2. .8
Несепагарды стенттеу 2.8 2.6 3,3
Уретероиеле лыссекинясы — 2
Уретероиеле лыссекинясы — 8.5 8.2
Лапароскопиялык кпстэктомня 0.7 0.2 0,2
Г емннеф ру р е тер жтомня — 0.4 0.4
Буйрек карбунк^ лыы жою 2.6 - 0.2
Буйрек грансплантацнясы — О- 0,
Пнелотомия 4.6 — 0.4
Аталык бе» тамырларып лапароскопия лык — ,3 0.9
кесу
Гнпоспадияны хирургиялык емдеу — 4.5 3,2
Лнпотомия .9
Кршгторхизмд! желал емдеу _ 8.8 2
Корсак куысымен баиланы скан гцщншелеш - 0,3
жедел емдеу
Б упрек ж.аракатыы хирургиялык е:мдеу 4.6 - 0,4
Баска.лар... 62.8 20.5 5,8
Барлыгы ... 00.0 00.0 00.0
КОРЫТЫНДЫ
2018-2021 жылдар шшде урологиялык бeлiмшеде урологиялык патологиясы бар 3419 бала стационарлык емдеуден етл, онын 7,3% - ы ш^ыл тYPде кабылданды. Балаларды ауруханаFа жаткызуFа себеп болFан аурулардын iшiнде ен кеп Yлесi бYЙректiн, зэр шыгеару жолдарынын туа бiткен акаулары (70,3%), гломерулярлы, тубулоинтерстициальды бYЙрек аурулары, бYЙрек пен несепаFардын баска аурулары (15,5%), уролития (2,1%), гидроцеле (1%) болды. 1.Барлык емделген балалар санынын 4,3% -ы ш^ыл тYPде ауруханаFа жаткызылды. Максималды ш:рыл ауруханаFа жаткызу балаларда бYЙректiн гломерулярлы, тубулоинтер - стициальды аурулары - 13,0%, бYЙректiн туа бiткен акауларынан, зэр шыгеару жолдарынан (12,6%) жэне уролитиядан (12,6%) туындаFан жедел бYЙрек жеткiлiксiздiгi бар. Кеп жаFдайда зэр шыFару жYЙесшщ баска аурулары бар ба лалар жоспарлы тYPде ауруханаFа жаткызылды - 68,5%, бYЙрек, зэр шыFару жолдарынын акаулары - 67,9%. Жоспарлаетан ауруханаFа жаткызылFан балалар арасында уролития жэне гидроцеле бар балалар
шамамен бiрдей Yлестi алды. Ец теменп кeрсеткiш (47,0%) гломерулярлы, тубулоинтерстициальды бYЙрек аурулары бар балаларда байкалады.
2.AypyxaHaFa жaткызылFaн барлык балалар арасында урологияльщ aурулaрFa 30,9% ота жасалды. Ш^ыл TYCKeH наукастар арасында жедел белсендшк 46,0%, жоспарлы тYCкен наукастар арасында - 29,7% курады.
3.ЖоFaры технологиялык операциялар жYргiзiлген операциялардыц жалпы саныныц 10,8% - курады.
^олданылFан эдебиеттер Ti3iMi:
1.Буадзе М.И. К вопросу оперативного лечения водянки яичка в детском возрасте. Мат. 41-й конференции, посвященной 60-летию ВЛКСМ. Тбилиси, 2005. С. 113-114.
2. Малышева Т.Ф., Балашов А.Т., Малышев В.А. Склеротерапия жидкостных образований органов мошонки под ультразвуковым контролем. Андрол и генитхир2005;2:50-3.
3. Iannicelli E., Sessa B., Sapori A. et al. Scrotal ultrasound: anatomy and pathological findings. ClinTer 2013 Jan;164(1):e63-75.
4. Dagrosa, L. M. Tension Hydrocele: An Unusual Cause of Acute Scrotal Pain / L. M. Dagrosa, K. S. McMenaman, V. M. Pais // PediatrEmerg Care. - 2015. -No. 31(8). - Р. 584- 585.
5. Singh H. Traditional phytotherapy for the treatment of hydrocele in Odisha, India. AncSci Life 2012 Jan;31(3):137-40.
6. Жукова, М. Н. Травмы и хирургические заболевания органов таза и наружных половых органов / М. Н. Жукова. - Л.: Медицина, 1969. - С. 332.
7. Тиктинский О.Л. Андрология / О.Л. Тиктинский, С.Н. Калинина, В.В. Михайличенко. - М.: МИА, 2010. - 576 с.
8. Aspiration and sclerotherapy versus hydrocoelectomy for treating hydrocoeles /В. Shakiba [et al.] // Cochrane Database Syst Rev. - 2014. - Nov, Vol. 13. - P. 11.
9. Попов, А.И. Хирургическое лечение гидроцеле у пациентов пожилого и старческого возраста / А.И. Попов, С.М. Юрчук, В.И. Островский// Вестник хирургии им. И.И. Грекова. - 2003. - № 3. - С.23-28.
10. Жукова, М.Н. Травмы и хирургические заболевания органов таза и наружных половых органов/ М.Н. Жукова. - Л.: Медицина, 2015. - С. 332.
11. Шарафутдинов, М.А. Социально-гигиенические аспекты болезней мочеполовой системы и медико-организационные основы медицинской помощи больным (в условиях Республики Башкортостан): автореф. дисс. ... д-ра мед. наук - М., 2016. - 48 с.
12. Савенкова, Н.Д. Специализированная педиатрическая нефрологическая служба/ Н.Д. Савенкова, Д.Ю. Батраков, А.М. Горяи- нов // Материалы VII Российского конгресса по детской нефрологии. - М., 2008. -23 с.
13. Наточин, Ю.В. Особенности физиологии почки у детей: руководство для врачей. Детская нефрология/ Ю.В. Наточин. - М.: МИА, 2016. - С. 42-64.
14. Lewis M.A. Demography of renal diseases in childhood/ Lewis M.A.// SeminFetalNeonatolMed 2008; 13(3): 118-124.
15. Демикова, Н.С. Эпидемиологический мониторинг врожденных пороков развития в Российской Федерации/ Н.С. Демикова, Б.А. Кобринский. - М.: Пресс-Арт, 2011.
16. Song R. Genetics of congenital anomalies of the kidney and urinary tract/ Song R., Vosypiv I.V.// Pediatrnephrol 2011; 26: 3: 353-364.
17. Междисциплинарный подход к ведению детей с обструктивными уропатиями как основа профилактики прогрессирования хронической болезни почек/ Маковецкая Г.А. [и др.]// Клиническая нефрология. - 2011. - № 4. - С.55- 59.
18. Вялкова, А.А. Организация детской нефрологической службы // Детская нефрология. - M.: МИА, 2011. - С. 648-681.
19. Краснова, Е.И. К вопросу об эффективности лечения врожденного мегауретера у детей/ Е.И. Краснова, Л.А. Дерюгина, Б.В. Долгов// Актуальные проблемы детской нефрологии: материалы Международной школы и научно-практической конференции по детской нефрологии/ под ред. А.А. Вялковой. - Оренбург, 2010. - 305 с.
20. Детская нефрология: практическое руководство / под ред. Э. Лоймана, А. Н.Цыгина, А. А. Саркисяна. М.: Литтерра, 2010. 400 с.
