CC BY
65
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
81
Ф І Л А Л А Г І Ч Н Ы Я Н А В У К І
УДК 821.161.3-31(Ул. Сцяпан).06
М. М. Воінава-Страха
СЮЖЭТНА-КАМПАЗІЦЫЙНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ НАВЕЛ УЛ. СЦЯПАНА
У беларускай літаратуры пачатку XIX стагоддзя жанр навелы з ’яўляецца адным з найбольш папулярных як сярод мастакоў слова, так і сярод чытачоў. З цягам часу, аднак, паэтыка навелы мадыфікавалася, адбыліся пэўныя змены не толькі ў тэматычным плане, але і на структурна-кампазіцыйным узроўні. Артыкул прысвечаны вызначэнню спецыфікі сюжэтна-кампазіцыйнай арганізацыі навелы ў сучаснай беларускай літаратуры на прыкладзе творчасці Ул. Сцяпана.
Уводзіны
Вызначэнне сутнасці і спецыфікі навелы як адной з самабытных і універсальных жанравых форм у сусветным прыгожым пісьменстве можна аднесці да бясспрэчна актуальных, навукова важных, але недастаткова распрацаваных у айчыннай літаратурнай навуцы пытанняў.
Даволі лёгкі і рухомы, але цвёрда падпарадкаваны строгай сістэме правіл, гэты жанр здольны імгненна адгукацца на любыя запыты эпохі, ставячыся з найбольш пільнай увагай да самых знакавых, праблемных і пераломных момантаў і зрухаў у гістарычным развіцці цывілізацыі, менавіта акрэсленымі чыннікамі можна растлумачыць папулярнасць навелы ў сучасным беларускім мастацтве слова. Аднак да гэтага часу ў айчыннай літаратурнай навуцы не вызначаны спецыфічныя жанравыя асаблівасці беларускай навелы, характар яе канфлікту, асноўныя мастацка-стылёвыя сродкі і прыёмы, а таксама ўзаемадзеянне з іншымі блізкімі па структуры жанрамі. Таму мэтай прадстаўленага артыкула з’яўляецца вызначэнне спецыфікі сюжэтна-кампазіцыйнай арганізацыі навелы ў творчасці аднаго з найбольш вядомых сучасных аўтараў Ул. Сцяпана.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Характарызуючы непасрэдна жанр навелы, аўтарытэтны амерыканскі празаік Э. По адзначыў: «Умелы мастак стварыў “апавяданне” (амер. story, розніца ў тэрміналогіі тлумачыцца спецыфікай нацыянальнага літаратуразнаўства - М. М. В.-С.). Калі ён разумее справу, ён не будзе ламаць галаву “прыкладваннем” адлюстроўваемых падзей, але пасля дэталёвага абдумвання якога-небудзь цэнтральнага эфекту стварае такія падзеі ці камбінуе такія эпізоды, якія лепш за ўсё могуць садзейнічаць выяўленню гэтага загадзя абдуманага эфекту. Калі яго самая пачатковая сентэнцыя не служыць раскрыццю гэтага эфекту, ён адступіўся з першага кроку. Ва ўсім творы не павінна быць ніводнага слова, якое прама ці ўскосна не адносілася б да загадзя выбранага малюнка. Дзякуючы такога роду прыёмам, намаганням і ўменню мастака, карціна, урэшце закончаная, выклікае ў чалавеку, які валодае дастатковым мастацкім пачуццём, поўнае задавальненне. Цэнтральная думка аповеду прадстаўлена ва ўсёй сваёй чысціні, таму што не забруджана нічым пабочным; такога выніку раман дасягнуць не ў стане» [1, 174]. Вядома, што Э. По меў звычай пачынаць свае творы з канца. У сучаснага беларускага навеліста Ул. Сцяпана таксама можна вылучыць некалькі спецыфічных прыёмаў арганізацыі сюжэта і кампазіцыі твораў малой формы.
Адметнасцю ў акрэсленым плане вылучаецца твор Ул. Сцяпана «Півонія». Ключавой у сюжэтна-сэнсавай прасторы тэксту з’яўляецца лексема півонія, якая выступае ў якасці ядра навелістычнага роійе. Кульмінацыйная дамінанта дасягаецца дзякуючы развіццю поліфункцыянальнасці адзначанай лексемы. Ва ўступным тэкставым сегменце аўтарам раскрываецца варыятыўнае выкарыстанне вобраза півоніі ў шматаспектным мастацкім свеце. Японскі паэт XVII стагоддзя Мацуа Басё напісаў хайку, прысвечаны півоніі, у выніку чаго «півонія і пчала зрабіліся бессмяротным
82
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
трохрадкоўем, якое ўваходзіць ці не ва ўсе анталогіі японскай паэзіі» [2, 626]. Кітайскі мастак, каліограф і паэт Цы Бай-Шы «шмат разоў маляваў півоніі на бамбукавай і рысавай паперы. Мастак быў зусім нямоглы, кепска бачыў, але здолеў лічанымі ўзмахамі пэндзля перанесці на паперу хараство кветкі» [2, 626]. Апяваў вобраз півоніі і беларускі мастак-самавука з Давыд-Гарадка Барыс Сыса, які «хайку Мацуа Басё пра півонію і пчалу не чытаў і не чуў, акварэльных кветак кітайца Цы Бай-Шы, магчыма, аніколі не бачыў» [2, 626], але «руплівасць, стараннасць і талент мастака з берагоў Гарыні дадалі прыгажосці на белым свеце...» [2, 627].
Асаблівасць акрэсленага пачатковага сегмента заключаецца ў яго структурнай адасобленасці, а таксама ў характарыстыцы ключавога слова, вынесенага ў якасці загалоўка твора. Гэта своеасаблівы інфармацыйны блок, які прызначаны для паведамлення рэцыпіенту аб канкрэтнай з’яве, служыць для стварэння кантрастнага фону пры дасягненні навелістычнага роіШе.
Уласна навела Ул. Сцяпана мае сваю самастойную кампазіцыйную будову. Ва ўступнай частцы змешчана прасторава-часавая характарыстыка сюжэтнай лініі, а таксама прадстаўлена азнаямленне з цэнтральнымі персанажамі твора: «Тысяча дзевяцьсот семдзесят пяты год мінулага стагоддзя. Я займаюся на другім курсе мастацкай вучэльні. Халодны сакавік. Менск шэры, як размытая па абгортачнай паперы, а потым размазаная туш. А Камароўка, акрамя таго, што шэрая, яшчэ і брудная» [2, 627].
Навелістычная лаканічнасць пры выкладанні мастацкага матэрыялу прасочваецца падчас аўтарскай характарызацыі пэўных з’яў, прадметаў ці ўстанаўленні прычынна-выніковых сувязей. Напрыклад, стан прыроды і акаляючага асяроддзя перадаецца шляхам выкарыстання намінатыўных сказаў і апасіяпезы: «Снег. Дождж. Вецер. Калюгі. Смецце...». «Тады я не ведаў, чаму прымітыўныя малюнкі мастака-самавука так кранаюць. Не ведаў...» [2, 627]. Апісваючы вечар, калі адбылося незвычайнае здарэнне, аўтар шляхам лаканічнага пералічэння ўказвае на прычыны, што паўплывалі на фактары, якія садзейнічалі стварэнню незвычайнай для традыцыйнага вечара сітуацыі: «Але той вечар склаўся інакш. Па-першае. У бары было шматлюдна як ніколі, і я ледзь знайшоў вольнае месца... Па-другое. Дзве англічанкі, якія сядзелі на высокіх крэслах каля барнай стойкі, маладыя, гадоў па дваццаць з нечым, паглядалі на мяне з бессаромнай неабыякавасцю. Па-трэцяе. Каля аўтаматаў пры ўваходзе ішла гульня. Сыходзілі адны з расчараваннем на тварах - імгненна з’яўляліся іншыя. Аўтаматы з ненажэрнасцю глыталі і глыталі манеты, і колькасць тых, хто прайграў, павялічвалася» [2, 628].
Псіхалагічны стан характарызуецца з дапамогай ужывання клічных сказаў, у якіх галоўны член выражаны прыслоўем з лексічным значэннем эмацыянальнага настрою: «Крыўдна!» [2, 627]; «Сорамна!» [2, 630], дзеясловамі, якія перадаюць сутнасць дзеяння «Згубіў! Выцягнулі!» [2, 630] альбо двухсастаўных сказаў, але без паглыблення ў дробныя аспекты псіхаэмацыянальнага стану. Напрыклад, унутранае напружанне перадаецца апасродкавана, праз апісанне фізічнага стану: «Пачуцці абвастрыліся да колкіх мурашак у кончыках пальцаў, да болю ў патыліцы» [2, 628]; «Здаецца, што вушы пачырванелі» [2, 630].
З мэтай акцэнтацыі ўвагі чытача пісьменнікам плённа выкарыстоўваецца прыём паўтору. Гэты прыём даволі прыдатны для жанру навелы, бо дазваляе пазбегнуць неўласцівай для яе прыроды дэталізацыі, якая, як правіла, суправаджаецца шматслоўем. Напрыклад, дзякуючы паўтору адной лексемы ўвага чытача факусуецца на галоўным факце, пазбаўляючы неабходнасці засяроджвацца на другасным: «Тады я не ведаў, чаму прымітыўныя малюнкі мастака-самавука так кранаюць. Не ведаў...» [2, 627]; «Яркія! Яркія, як?.. Яркія, як на прылаўку Камароўкі» [2, 629].
Вобраз півоніі наскрозь пранізвае тканіну тэкста. Апавядальнік, знаходзячыся ў звычайным бары, і зноў узгадвае мастацкае выяўленне півоніі: «Зачараваны гляджу на кветкі. Якія яны яркія ў задушлівых прыцемках бара... Півонія Мацуа Басё, з сэрца якой так неахвотна выпаўзае пчала... Півонія з блакітнымі лістамі кітайскага мастака Цы Бай-Шы, намаляваная ім напрыканцы жыцця... Півонія давыд-гарадоцкага майстра-самавука Барыса Сыса...» [2, 629-630]. Падобны паўтор-нагадванне служыць адначасова для ўзмацнення эфекту кантрасту: паэтычны вобраз півоніі, прадстаўлены ў пачатковым сегменце і ў асноўнай падзейнай лініі, рэзка супрацьпастаўляюцца з выявамі на гульнёвым аўтамаце: «У мяне на далоні тры манеты. Па сто песетаў кожная. Падыходжу да таго аўтамата, за якім вар’яцела немка. Засоўваю ў шчыліну тры манеты. Запальваюцца лямпачкі - узнікаюць яркія прамакутнікі на блакітным экране. У кожным белым прамакутніку - кветка. Шапчу. Як пароль: “Пі-во-ні-я”, націскаю тры кнопкі і цягну на сябе рычаг. Лямпачкі на імгенне згасаюць, каб потым пачаць сутаргава мігцець. Усе дзевяць прамакутнікаў запаўняюцца кветкамі» [2, 631].
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
83
Свет паэтычны перакрыжоўваецца са светам матэрыяльным. Прычым дадзеная сітуацыя вылучаецца пазітыўнай афарбоўкай. Нечаканае супадзенне выратавала галоўнага персанажа ад магчымых сур’ёзных непрыемнасцей. Акрэсленае здарэнне, выразна антытэтычнае па сваёй сутнасці, і складае ядро pointe.
Адметнасцю навелы Ул. Сцяпана з’яўляецца закончаная кальцавая структура: канклюзіўны сегмент утрымлівае інфармацыю, аналагічную па сэнсавым напаўненні з мастацкім паведамленнем у пачатковым сегменце: «Японец Мацуа Басё не ведаў кітайца Цы Бай-Шы, кітайскі мастак не ведаў беларускага мастака-самавука Барыса Сыса, а той не ведаў мяне... Але была півонія. У кожнага свая півонія...» [2, 632].
Адметнай сюжэтнай арганізацыяй вылучаецца навела Ул. Сцяпана «Драпіны». Цэнтральны аповед вядзецца шляхам разгорнутага рэтраспекцыйнага паказу. Тэкставую тканіну можна ўмоўна падзяліць на чатыры інфармацыйныя сегменты. Першы, уступны сегмент абазначае храналагічныя каардынаты дзеяння: «Пройдзе трыццаць гадоў, перш чым Алег раскажа мне пра тое згвалтаванне. Раскажа без смеху - абсалютна спакойна і будзённа» [3, 49].
Першая частка згодна з канонам навелістычнага жанру дыялагічная па сваёй форме. Летнім вечарам сустрэліся два былыя сябры дзяцінства. У размове яны вяртаюцца ў школьныя гады, да неардынарнага выпадку з жыцця галоўнага героя Алега Барадаўкі, які наклаў адбітак на яго далейшае жыццё.
У невялікім дыялогу, змешчаным у першым сегменце, тройчы выкарыстоўваецца апасіяпеза з рознай функцыянальнай нагрузкай. У першым і другім выпадках - як сродак лаканічнай падачы інфармацыі: «Братавы... Ён іх у “Спорттаварах” купіў» [3, 49]; «Цяпер смешна... цяпер і школы нашай няма...» [3, 49]. У трэцім выпадку апасіяпеза ўжываецца як сродак адлюстравання часавага мастацкага перамяшчэння падзейнай лініі: «А школа тут пры чым? Не ведаю, як я тады вытрымаў...» [3, 49]. Акалічнасць тады, выражаная прыслоўем са значэннем часу, скіроўвае ўвагу чытача на падзею, што адбылася ў жыцці цэнтральнага персанажа ў далёкім мінулым. Наступны інфармацыйны блок непасрэдна раскрывае сутнасць абазначанай вышэй з’явы.
Адметнай рысай кампазіцыйнай арганізацыі ўласна навелістычнага аповеду з’яўляецца прамое раскрыццё сутнасці падзеі без традыцыйнага суправаджэння ўводнай часткі. Варта адзначыць, што першы пачатковы сегмент надзелены функцыяй уводзінаў да ўсяго аповеду ў цэлым, а не да ўласна дзеяння, апісанага ў рэтраспекцыйным блоку.
Цэнтральная падзейная лінія развіваецца згодна з законамі навелістычнага жанру. Згадаем, што «ад звычайнага апавядання навела адрозніваецца тым, што сутнасць характару альбо сітуацыі раскрываецца тут не цераз яе знешнюю праяву, а раптоўна, нечакана, у выглядзе рэзкага супрацьпастаўлення сутнасці з’яве, сапраўднага зместу характару персанажа яго звычайнаму стану і паводзінам» [4, 136]. Згодна з Б. Эйхенбаумам, «навела павінна будавацца на аснове якой-небудзь супярэчнасці, несупадзення, памылкі, кантраста і г. д. Па сваёй сутнасці навела, як і анекдот, накапляе ўсю сваю вагу к канцу» [5, 171]. Навукоўца параўноўвае сюжэт навелы з кідальным снарадам, «кінутым з аэраплана, які павінен ляцець уніз, каб з усёй сілай ударыць сваім вастрыём у патрэбную кропку» [5, 171]. У аналізуемым тэксце Ул. Сцяпана «супярэчлівы», антытэтычны характар з’яў дазваляе ўзмацніць элемент нечаканасці, незвычайнасці, неардынарнасці ў параўнанні з традыцыйным побытавым укладам. Напрыклад, стан прыроды, які стварае атмасферу прадчування свята, уступае ў выразныя контрадыкторныя адносіны з далейшым разгортваннем падзеі: «Прайшоў дождж. Хмары сплылі. Засвяціла высокае і сляпучае травеньскае сонца. За белай школьнай прыбіральняй выгнулася вясёлка. Яна была такая шырокая і яркая, што хацелася глядзець толькі на яе... З вуліцы цягнула цяплом, моцна патыхала хлёркай ад школьнай пабеленай вапнай прыбіральні. Ні водар мокрага маладога лісця, ні пах асфальту і травы не здужалі перамагчы яе смурод. А самае галоўнае - нішто не магло сапсаваць прыўзняты настрой ад заканчэння восьмага класа. Ні для тых, хто збіраўся ісці ў дзевяты, ні для тых, хто вырашыў паспрабаваць паступіць у тэхнікум. Ці, як я, у вучэльню. Усе чакалі вакацый, яны -свята для кожнага» [3, 50].
На фоне прыроднай гармоніі і агульнага спакою выразна кантрастным з’яўляецца настрой цэнтральнага персанажа Алега Барадаўкі: «Ён нерваваўся і цёр шыю. Я сядзеў за яго спіной і глядзеў яму ў патыліцу і на ружовую шыю з доўгай драпінай» [3, 50].
Далейшае развіццё сюжэтнай лініі вылучаецца дынамізмам і інтэнсіўнасцю, а менавіта гэтыя якасці вызначаюцца даследчыкамі ў якасці адных з асноўных жанравызначальных прыкмет.
84
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Напрыклад, літаратуразнаўца М. Гуляеў сцвярджае: «У сувязі з адметнасцямі зместу, заснаванага на тым, што эмацыянальна ўзрушаны герой выкарыстоўвае ўсе магчымыя спосабы для дасягнення жаданай мэты, навела валодае надзвычай дынамічнай інтрыгай. <...> У аснове навелы ляжыць нярэдка якая-небудзь незвычайная падзея з жыцця асобнага чалавека ці анекдатычны выпадак з вострай нечаканай развязкай. <...> Навеліст пазбягае падрабязных бытавых, гісторыка-этнаграфічных замалёвак. Герой падаецца аўтарам перш за ўсё не ў агульнапалітычным плане, а з боку яго маральнай сутнасці» [6, 137-138].
Такія ўласцівасці тэкстаў Ул. Сцяпана, як лаканізм у апісанні падзей і характарыстыцы персанажаў, адзначае і даследчык Л. Алейнік: «Увага пісьменніка да дробязяў у паводзінах герояў - стомленых рухаў, запаволеных жэстаў, засяроджана старанных дзеянняў - выключна дакладна перадае яго стан, правакуе змрочную здагадку... Сціслая кампактнасць фраз, канкрэтыка фактаў, пільная засяроджанасць на вонкавых дзеяннях, і - асабліва дзіўна! - нейкая наўмысная адсутнасць увагі да ўнутранага жыцця персанажа...» [7, 87]. Аўтар выкарыстоўвае лаканічную, пазбаўленую другасных дэталей, але вельмі трапную характарыстыку персанажаў, якія ўведзены ў наратыўную прастору як неад’емны элемент стварэння адпаведнага каларыту агульнага фону дзеяння, напрыклад: «За сталом сядзелі два міліцыянеры з нявыспанымі, а таму злоснымі тварамі і незнаёмы мужчына ў белым медыцынскім халаце. На рукаве халата цямнелі рудыя плямы засохлай крыві» [3, 50]; «У камуналцы, на другім паверсе, пахла варанай капустай і смажанай рыбай» [3, 51]; «Алега не было ў школе тыдзень, а потым прыклыпаў. Пад вачамі цёмныя кругі, але на вуснах усмешка» [3, 51].
Адным з асноўных сродкаў выражэння навелістычнага лаканізму выступае і надзвычай распаўсюджаная ў тэкстах Ул. Сцяпана апасіяпеза: «Было тое, па словах Кацькі, позна, каля адзінаццаці, амаль ноччу» [3, 49]; «Цёмна там, ні месяца на небе, ні ліхтара на слупе... Лямпачкі толькі на комінах заводскіх гарэлі, каб самалёты не разбіваліся...» [3, 50]; «Дырэктар перачакаў, пакуль апошні падлетак увойдзе ў памяшканне, зірнуў на пусты калідор і ўздыхнуў» [3, 50]; «Шкада, што пасадзяць хлопца ў калонію, але ж ён сам і вінаваты...» [3, 50]; «Не шкадавалі. Па нырках, па пячонцы...» [3, 51]; «Кот - яго прозвішча. Больш стараўся той - малады... » [3, 51]; «Чаму тыдзень? Пяць дзён...» [3, 51]; «Вярнуліся праз месяц... Мяне адпусцілі, бо суседзі пацвердзілі, што я тым вечарам сядзеў дома і сварыўся з бацькам... І драпіны з сінякамі ад яго рук. Усё і сышлося...» [3, 52]; «Кідай... Потым зробіш» [3, 52]; «На ўсялякі выпадак прыхапіў бацькаў ліхтарык...» [3, 52]; «Надвор’е глянем і...» [3, 53]; «Зачыніў... Знайшла пра што думаць» [3, 53]; «Узяў... І ніводзін сабака не знойдзе...» [3, 53]; «Ты паляжы, паляжы...» [3, 53]; «Ну і вочы былі ў яго. Ніколі такіх вачэй не бачыў, як не павылазілі...» [3, 54]; «Пачулі, азірнуліся, убачылі, зразумелі...» [3, 54]; «Кінуць бы ім ровары ці хоць той - крадзены...» [3, 54]; «І гэта праўда, што матацыкліст ніколі не дагоніць падлеткаў на роварах...» [3, 54].
Дынамізм развіцця дзеяння дасягаецца шляхам выкарыстання выказнікаў, выражаных дзеясловамі закончанага трывання: «Загрукацелі цяжкія карычневыя табурэткі. Гэта міліцыянеры падхапіліся і абступілі Алега Барадаўку. Падлетка адвялі да акна і пачалі разглядаць чырвоныя драпіны і сінякі на яго баках і спіне. Мужчына ў белым халаце таксама ляніва падняўся са свайго месца. Задаволена скрывіў рот, згодна заківаў міліцыянерам» [3, 50]. Інтэнсіўнасці спрыяе адсутнасць дэталізацыі падчас апісання з’яў, што суправаджаюць дзеянне, напрыклад, перадача эмацыянальнага стану персанажа: «Барадаўка пачырванеў, а потым спалатнеў і ледзь прытомнасць не згубіў...» [3, 50]; «У калідор выйшла Алегава маці. Яе твар быў заплаканы і сумны» [3, 51].
Як адзначалася вышэй, храналагічна-падзейная лінія твора «Драпіны» вылучаецца перарывістасцю і неаднароднасцю. Паміж другім і трэцім структурна-сэнсавымі сегментамі адлюстраваны часавы пераход, адметнай рысай якога з’яўляецца лагічная абазначанасць, выражаная на лексічным узроўні. У дадзеным выпадку ў якасці сувязнога сэнсавага элемента выступае лексема «двор», а таксама апасіяпеза: «Мне хацелася каму-небудзь расказаць пра Барадаўку, пахваліцца картамі, але на двары было пуста... У гэтым жа двары мы і сядзім на жалезных арэлях. Нам па сорак пяць гадоў. Два дарослыя мужчыны гушкаюцца, як дзеці» [3, 51].
Падзеі ў першых трох сегментах адбываюцца ў адзіным часавым адрэзку (першы -сучаснасць, другі - мінулае, трэці - і зноў сучаснасць). Спецыфічнай прыкметай заключнага сегмента з’яўляецца часавае перакрыжаванне, якое дасягаецца шляхам увядзення беглай рэтраспекцыі ў сюжэтны план. На лексічным узроўні гэта дасягаецца дзякуючы ўвядзенню ў тэкставую тканіну: 1) дакладных часава-колькасных абазначэнняў: «Алега не было ў школе тыдзень... Пройдзе трыццаць гадоў, перш чым Алег раскажа мне пра згвалтаванне Кацькі...» [3, 51]; 2) спалучэнняў
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
85
дзеясловаў будучага і прошлага часу ў адным сэнсавым тэкставым адрэзку: «пройдзе трыццаць гадоў, перш чым Алег раскажа... раскажа без смеху - спакойна. Згвалціў жанчыну яго старэйшы брат... Бацька з Віталікам падрапалі мне бакі» [3, 51].
Навелістычная развязка прадстаўлена ў фінальным сегменце. Улічваючы факт выражэння асноўнай сюжэтнай лініі ў форме асобнага ўстаўнога аповеду ў мінулым, можна адзначыць, што сэнсавыя сегменты, прадстаўленыя ў сучасным часавым вымярэнні, выконваюць функцыю абрамлення. Кальцавая структура навелы вылучаецца лагічна завершаным характарам. Навелістычная загадка раскрыта, падстава для развіцця коды адсутнічае.
Асобнае месца ў шэрагу навел Ул. Сцяпана займае твор «Наперадзе цемра». Дадзены твор мае нетрадыцыйную з пункту гледжання структурнай арганізацыі форму. Уступны сегмент не ўтрымлівае звычайнай інфармацыі, характэрнай для тэкстаў гэтага жанру. Замест прасторава-часавай характарыстыкі, знаёмства з галоўнымі персанажамі ці аўтарскага ўводнага каментарыя ва ўступным сегменце даецца фармулёўка навелістычнай загадкі, выражанай складаназалежным пытальным сказам: «Праўда, што матацыкліст ніколі не дагоніць падлеткаў на роварах?..» [3, 52]. Акрэслены ўступны сегмент тэкстуальна адасоблены. У далейшым аповедзе чытач павінен знайсці ключ да зададзенай аўтарам навелістычнай загадкі.
У цэлым сюжэт пабудаваны на аснове супастаўлення двух самастойных аповедаў, кожны з якіх мае незалежны пачатак у развіцці падзейнага плана. Першая гісторыя пададзена фрагментарна. Гэта ўрывак з жыцця двух персанажаў Алега і Геніка. Пісьменнік не паглыбляецца ў дэталёвую характарыстыку адметнасцей іх побыту ці сацыяльнага становішча. Толькі дзякуючы бегламу аўтарскаму каментарыю ў свядомасці чытача фарміруецца цэласная карціна. Навелістычны лаканізм у дадзеным выпадку выступае ў якасці найбольш прыдатнага мастацкага сродку: «Геніку, як і Алегу, было пятнаццаць, але выглядаў ён маладзейшы. Генікаў бацька працаваў на заводзе інжынерам, а маці дзіцячым доктарам у паліклініцым. У Геніка быў ровар, а ў Алега не было. У Геніка быў бацька, а ў Алега не было. Ад бацькі, які кінуў сям’ю, калі Алег перайшоў у чацвёрты клас, застаўся сыну ліхтарык і прозвішча» [3, 52]. Звернем увагу, што кароткая характарыстыка персанажаў аформлена згодна з навелістычным прынцыпам контрадыкторнасці. Мастацкія героі паказаны ў полі антытэтычнага ўзаемадзеяння, выражанага шляхам супастаўлення сцвярджэння і адмаўлення з часціцай «не».
Другі аповед прысвечаны апісанню жыцця сямейнай пары Андрэя Мацюхіна і яго жонкі. Навелістычная гісторыя таксама арганізавана на аснове супрацьпастаўлення, якое ўмоўна можна выразіць наступным чынам «шчасце - няпоўнае шчасце». Згадаем, што спецыфічным жанравызначальным паказчыкам навелы з’яўляецца зварот да незвычайнага, да моманту, які істотна вылучаецца на фоне паўсядзённасці. Як вядома, у свой час Гётэ ахарактарызаваў навелу, як «адну незвычайную падзею» [8, 3]. Менавіта з абазначэння неардынарнасці сітуацыі і пачынае аповед Ул. Сцяпан: «Выкладчык ПТВ Андрэй Мацюхін сваім жыццём быў задаволены, каб не адна акалічнасць. Хоць і жонка была ў яго на пяць гадоў маладзейшая, разам працавалі, але не атрымлівалася ў яе нарадзіць дзіця» [3, 52].
Акцэнтуем увагу на прадуктыўнасці ўжывання ў адным тэкставым адрэзку супастаўляльных злучнікаў «а», «але» і адмоўнай часціцы «не». Адзначым, што дадзеныя граматычныя сродкі шырока выкарыстоўваюцца пісьменнікам для арганізацыі наратыўнай прасторы ўсяго твора з мэтай узмацнення гучання навелістычнай контрадыкторнасці пры апісанні: 1) псіхаэмацынальнага стану: «Як ні спрабаваў хлопец супакоіцца - не атрымлівалася. Зубы ляскалі, а ў роце быў салёны прысмак крыві» [3, 53]; 2) апісання спосабу дзеяння: «Спіна пад летнікам узмакрэла, але ён і не думаў прыпыняцца. Але адно прыўстаў і працягваў налягаць на педалі» [3, 53]; «Можна было выцягнуць кітайскі ліхтарык і свяціць на дарогу. Можна, але падлеткі хацелі даехаць да пасёлка, дзе жылі майстры і выкладчыкі вучэльні, незаўважанымі» [3, 53]; «Ровар падскочыў на рэйках, але гэтым разам Генік ні язык, ні губу не прыкусіў...» [3, 53]; «Генікаў ровар яны схавалі ў кустах пад тэлеграфным слупом, а самі крыху счакалі і падаліся да дома пад шыферным дахам» [3, 54].
Не менш прадуктыўным у творы Ул. Сцяпана «Наперадзе цемра» з’яўляецца выкарыстанне аднародных выказнікаў, выражаных дзеясловамі, з мэтай акцэнтацыі ўвагі чытача на асноўным дзеянні, дасягнення стварэння эфекту дынамічнасці пры лаканічным мастацкім афармленні сюжэтнага плана. Аналіз дадзенага тэксту дазваляе таксама вылучыць і такі спосаб мастацкага
86
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
стварэння эфекту навелістычнай інтэнсіўнасці дзеяння, як ужыванне простых аднасастаўных сказаў: «Гэтым разам Алег хутка нахіліўся. Схапіў ладны глыж і кінуў... Генік застаўся трымаць ровар. Алег кінуўся на сабаку. Той спалохаўся і ўцёк» [3, 54]; «Генік нячутна адчыніў і зачыніў брамку. Вырашылі - зрабілі... Едуць, імчаць, ляцяць. Выскачылі з гравейкі на шашу. Ноч - машын няма. А за імі следам, праз пару хвілін, вылятае на шашу гаспадар скрадзенага хлопцамі ровара. Фару свайго матацыкла ўключыў. Пачулі, азірнуліся, убачылі, зразумелі...» [3, 54]; «Перабяру, пафарбую і будзем ганяць...» [3, 53].
Нечаканы паварот у развіцці падзейнай лініі лексічна абазначаны адпаведным па сэнсавым напаўненні прыслоўем «раптам»: «Раптам шлагбаум на чыгуначным пераездзе павольна падняўся. І падлеткі на роварах, і мужчына на траскучым матацыкле з люлькай бязгучна паплылі ў іншы свет, які лічыцца лепшым» [3, 54]. Сэнсавая лагічная завершанасць тэксту дасягаецца дзякуючы змешчанай у канклюзіўным сегменце разгадкі ў форме адказу на пастаўленае ў пачатку твора пытанне: «І гэта праўда, што матацыкліст ніколі не дагоніць падлеткаў на роварах» [3, 54]. Іншымі словамі, дадзеная навела створана па прынцыпу арыфметычнай задачы: зададзены пэўныя ўмовы і сфармулявана пытанне. Экзаменуемы павінен прымяніць адпаведны спосаб рашэння з мэтай знаходжання правільнага адказу. У творы «Наперадзе цемра» пасля раскрыцця навелістычнай кульмінацыі аўтар змяшчае ў фінале ўласны каментарый - правільны адказ на пастаўленае пытанне. Навелістычная задача вырашана. Чытач, які ўвесь час знаходзіўся ў ролі экзаменуемага, удала справіўся з пастаўленай мэтай.
Вывады
Праведзенае даследаванне дазваляе вылучыць некаторыя адметнасці сюжэтна -кампазіцыйнай арганізацыі навел Ул. Сцяпана: развіццё сюжэтнай лініі ў творах аўтара адбываецца на аснове антытэтычнасці, кантрасту, а таксама характарызуецца дынамізмам і інтэнсіўнасцю, аповед часта вядзецца шляхам разгорнутага рэтраспекцыйнага паказу і выкарыстання элементаў псіхалагічнага пісьма, што садзейнічае пашырэнню наратыўнай прасторы і выхаду за межы жанру навелы. Апісанне падзей і характарыстыка персанажаў вылучаецца лаканізмам, аднымі з асноўных сродкаў выражэння якога з’яўляюцца апасіяпеза і ўжыванне неразвітых аднасастаўных сказаў. Некаторыя навелы маюць завершаную кальцавую структуру.
Літаратура
1. Жанровое разнообразие современной прозы Запада / отв. ред. Д. В. Затонский. - Киев : Наукова думка, 1989. - 304 с.
2. Сцяпан, Ул. Півонія [Тэкст] / Ул. Сцяпан // Сучасная беларуская проза: Традыцыі і наватарства / Ул. Сцяпан. - Мінск : Сэр-Віт, 2003. - С. 626-632.
3. Сцяпан, Ул. Драпіны. Наперадзе цемра [Тэкст] / Ул. Сцяпан // Полымя. - 2008. - № 8. - С. 49-54.
4. Волков, И. Ф. Теория литературы [Текст] : учеб. пособие / И. Ф. Волков. - М. : Просвещение; Владос, 1995. - 256 с.
5. Эйхенбаум, Б. М. О. Генри и теория новеллы [Текст] / Б. М. Эйхенбаум // Литература. - Л. : Литература, 1927. - С. 166-209.
6. Гуляев, Н. А. Теория литературы [Текст] : учеб. пособие для пед. ин-тов / Н. А. Гуляев. - М. : Высш. шк., 1985. - 271 с.
7. Алейнік, Л. Здольны... Адораны... Таленавіты... [Тэкст] / Л. Алейнік // Полымя / Л. Алейнік. -2008. - № 2. - С. 86-91.
8. Мелетинский, Е. Историческая поэтика новеллы [Текст] / Е. Мелетинский. - М. : Наука, 1990. - 279 с.
Summary
The article substantiates the peculiarity of a plot and a structure of short stories by a modern Bellorussian author Uladzimir Stsjapan. The conclusion made is that any plot is based on the contrast, action is dynamic, a narration includes retrospection, elements of psychological characteristics. Some short stories have a circular structure.
Паступіў у рэдакцыю 12.05.10.
