CC BY
8SUN'IY INTELLEKTNING IQTISODIY SAMARADORLIKNI OSHIRISHDAGI ROLI VA IMKONIYATLARI
Abdullayev Ulug'bek Maxmudovich
"Raqamli iqtisodiyot tadqiqotlari markazi" DM, mutaxassisi [email protected]
Axmedov Bexruz Ibroxim o'g'li
"Raqamli iqtisodiyot tadqiqotlari markazi" DM, bo'limi boshlig'i
b. akhmedov@derc. uz
Annotatsiya: Ushbu maqola sun'iy intellekt texnologiyalarining O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri va ahamiyatini o'rganishga qaratilgan. Maqolada sun'iy intellektning iqtisodiy o'sishda, ya'ni ishlab chiqarish va sanoat sektorida, xizmatlar va xizmat ko'rsatishda, ma'lumotlarni tahlil qilish, inson kapitalida, innovatsiyalar va iqtisodiy savdoda, samaradorligini oshirish, resurslarni tejash va yangi ish o'rinlarini yaratishdagi roli tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: raqamli iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar, iqtisodiyot, sun'iy intellekt, samaradorlik, imkoniyatlar, iqtisodiy o'sish.
РОЛЬ И ВОЗМОЖНОСТИ ИСКУССТВЕННОГО ИНТЕЛЛЕКТА В ПОВЫШЕНИИ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ
Абдуллаев Улугбек Махмудович
ГУ «Исследовательский центр цифровой экономики», специалист
Ахмедов Бехруза Ибрахим угли
ГУ "Исследовательский центр цифровой экономики ", начальник отдела
b. akhmedov@derc. uz
Аннотация: Данная статья посвящена изучению влияния и значения технологий искусственного интеллекта на экономику Узбекистана. В статье анализируется роль искусственного интеллекта в экономическом росте, а именно в производственном и промышленном секторах, сфере услуг и обслуживания,
анализе данных, человеческом капитале, инновациях и экономической торговле, повышении эффективности, экономии ресурсов и создании новых рабочих мест.
Ключевые слова: цифровая экономика, цифровые технологии, экономика, искусственный интеллект, эффективность, возможности, экономический рост.
THE ROLE AND OPPORTUNITIES OF ARTIFICIAL INTELLIGENCE IN INCREASING ECONOMIC EFFICIENCY
Abdullayev Ulugbek Makhmudovich
"Digital Economy Research Center " SE, specialist [email protected]
Akhmedov Bekhruz Ibrokhim ugli
Head of the department "Research Center for Digital Economy" SE
b. akhmedov@derc. uz
Abstract: This article aims to study the impact and significance of artificial intelligence technologies on the economy of Uzbekistan. The article analyzes the role of artificial intelligence in economic growth, that is, in the production and industrial sectors, services and services, data analysis, human capital, innovation and economic trade, increasing efficiency, saving resources and creating new jobs.
Keywords: digital economy, digital technologies, economy, artificial intelligence, efficiency, opportunities, economic growth.
KIRISH
Bir paytlar ilmiy fantastika sohalari uchun mo'ljallangan sun'iy intellekt (SI) endi juda real, rivojlanayotgan texnologiya bo'lib, keng ko'lamli ilovalar va afzalliklarga ega. Bir necha soniya ichida katta hajmdagi ma'lumotlarni yaratishdan so'rovlarga javob berish, ma'lumotlarni tahlil qilish, vazifalarni avtomatlashtirish va shaxsiy yordam ko'rsatishgacha u juda ko'p narsaga qodir. Ajablanarlisi shundaki, bunday ko'p qirrali SI texnologiyasi tezda ko'plab biznes va tarmoqlarning bir qismiga aylanib, dunyomizni shakllantiruvchi jarayonlarda tobora katta rol o'ynamoqda1.
Sun'iy intellekt — bu kompyuter tizimlarining insonning aqlli xatti-harakatlarini takrorlashga qodir bo'lgan texnologiya va ilmiy yo'nalishdir. SI tizimlari odamlarning intellektual faoliyatlarini o'rganishga, tushunishga va ularga javob berishga qodir bo'lishi kerak. Bunda kompyuterlar ma'lumotlarni qayta ishlash, qarorlar qabul qilish,
1 https://wiiw.ac.at/the-impact-of-artificial-intelligence-on-employment-a-new-economic-paradigm-n-620.html
mantiqiy tahlil, tasvirni tanib olish, tilni tushunish va boshqa ko'plab intellektual vazifalarni bajarishi mumkin.
Sun'iy intellektning bugungi kun uchun eng keng tarqalgan qo'llaniladigan shakli — zaif (narrow) sun'iy intellekt bo'lib, u turli sohalarda yuqori samaradorlik ko'rsatmoqda. SI texnologiyalarining rivojlanishi, ayniqsa, iqtisodiyotda, sanoatda, sog'liqni saqlashda va xizmatlar sohasida keng ko'lamli imkoniyatlarni yaratmoqda.
SI global iqtisodiyotga katta ta'sir ko'rsatishi kutilmoqda va 2030 yilda global yalpi ichki mahsulotga taxminan 15,7 trillion AQSh dollari hissa qo'shishi kutilmoqda. Bu o'sish qisman unumdorlikning o'sishi (jami 6,6 trillion AQSh dollari) va qisman iste'molning o'sishi (9,1 trillion AQSh dollari) hisobiga ta'minlanadi. Iste'molning o'sishi shaxsiylashtirilgan xizmatlarning ko'proq mavjudligi, shuningdek, sun'iy intellekt imkoniyatlari yaxshilangan yangi mahsulot va xizmatlarni joriy etish bilan bog'liq bo'ladi2.
Darhaqiqat, sun'iy intellekt texnologiyasi jamiyat bilan aloqamizning barcha darajalarida har xil shakllarda paydo bo'ladi, kundalik suhbatdosh kichik aqlli robotlardan tortib yirik sanoat va hukumat darajasidagi ofislarga qadar va butun dunyo bo'ylab hayot tarzini jimgina o'zgartiradi. Aytish mumkinki, sun'iy intellekt bilan bog'liq faoliyat keyingi iqtisodiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi bo'lib, ishlab chiqarish tarkibi va yondashuvida, iste'mol miqdori va sifatida tub o'zgarishlarga olib keladi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024-yil 14-oktabrdagi PQ-358-sonli qaroriga asosan, ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarida sun'iy intellekt texnologiyalarini joriy qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizning sun'iy intellekt texnologiyalaridan foydalanuvchi dunyoning yetakchi davlatlari qatoriga kirishiga erishish, shuningdek, "Raqamli O'zbekiston — 2030" strategiyasida belgilangan maqsad va vazifalar ijrosini ta'minlash maqsadida sun'iy intellekt texnologiyalarini 2030-yilga qadar rivojlantirish strategiyasida bir nechta vazifalar belgilab berilgan3.
METODOLOGIYA
Ushbu maqolada tadqiqot xulosalarini shakllantirishda adabiyotlar tahlili, solishtirma tahlil, statistik ma'lumotlar tahlili va solishtirish tahlili kabi bir qator metodologik usullardan foydalanilgan.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Sun'iy intellekt texnologiyalari jahon bo'yicha iqtisodiy o'sish va raqobatbardoshlikni oshirishda muhim rol o'ynamoqda. Bir qator adabiyotlarda, shu
2 https://blog.huawei.com/en/post/2024/1/18/ai-economy-
employment#:~:text=AI%20is%20expected%20to%20have,consumption%20(US%249.1%20trillion).
3 https://www.lex.uz/uz/docs/-7158604
jumladan Brynjolfsson va McAfee ning ishlari [1], sun'iy intellektning ishlab chiqarish va sanoat sektori samaradorligini oshirishdagi rolini ta'kidlaydi. O'zbekiston uchun ham bu masala juda muhim, chunki mamlakatda agrar sektor va sanoat hali ham iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlovchi asosiy tarmoqlar hisoblanadi. O'zbekistonda sun'iy intellekt texnologiyalari qishloq xo'jaligida resurslarni samarali boshqarish va ekinlarni optimallashtirishda, ayniqsa sug'orish tizimlarida qo'llanilishi mumkin. Bu texnologiyalar O'zbekistonda sug'orish, yer resurslari va mahsuldorlikni oshirish uchun katta imkoniyat yaratadi.
Chesbroughning [2] fikricha, sun'iy intellekt yangi biznes-modellarni yaratish imkonini beradi va innovatsiyalarni kuchaytiradi. O'zbekiston uchun SI texnologiyalarining iqtisodiyotning raqamli sektorida qo'llanilishi ayniqsa e'tiborlidir. Masalan, O'zbekistonda raqamli to'lov tizimlarining rivojlanishi, o'z navbatida, sun'iy intellektni joriy etish va optimallashtirishga imkon beradi. Davlatimiz tomonidan raqamli innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash SI texnologiyalarining iqtisodiyotdagi o'rni va ahamiyatini yanada oshiradi. Ayniqsa, moliya va bank sektori uchun sun'iy intellekt innovatsion imkoniyatlarni yaratadi, masalan, kreditlar va moliyaviy risklarni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Adabiyotlarda AI texnologiyalarining ishchi kuchi bozoriga ta'siri keng muhokama qilinadi.
Arntz, Gregory va Zierahnning [3] tadqiqotiga ko'ra, avtomatlashtirish va AI ko'plab sektorlarni robotlashtirishni va ishchilarni almashtirishni boshlaydi, lekin bir vaqtning o'zida yangi ish o'rinlarini yaratadi. O'zbekistonning rivojlanayotgan mehnat bozorida AI texnologiyalarining tarqalishi, ayniqsa yuqori malakali mutaxassislar uchun yangi ish o'rinlarini yaratishi mumkin. Ammo bu jarayon, Bessen (2019) ning fikriga ko'ra, ba'zi kam rivojlangan sohalarda ishlayotgan odamlarni ishsizlikka olib kelishi mumkin.
Manyika et al. ning [4] fikricha, sun'iy intellektning iqtisodiy o'sishga ta'siri katta. AI texnologiyalarining iqtisodiyotning turli tarmoqlarida qo'llanilishi, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va resurslarni optimallashtirish orqali iqtisodiy o'sishni tezlashtiradi. O'zbekiston uchun bu, ayniqsa, sanoat va qishloq xo'jaligida ko'zga tashlanadi. World Bank ning [5] hisobotiga ko'ra, O'zbekiston o'zining iqtisodiy diversifikatsiyasini kuchaytirish va sanoatni raqamlashtirish orqali iqtisodiy o'sishni kuchaytirishi mumkin. Sun'iy intellekt texnologiyalarini qishloq xo'jaligiga joriy etish, mahsuldorlikni oshirishi, suv va er resurslarini boshqarishda yanada samarali usullarni ishlab chiqishga yordam beradi.
Susskind va Susskind [6] tomonidan ta'kidlanganidek, sun'iy intellektning rivojlanishi bilan bog'liq ba'zi jiddiy etik va huquqiy muammolar mavjud. O'zbekistonda sun'iy intellektni muvaffaqiyatli tatbiq etish uchun raqamli infratuzilma, axborot xavfsizligi va malakali kadrlarni tayyorlash muhim ahamiyatga ega. Bunda, davlat tomonidan ilgari surilayotgan strategiyalar, xususan, 2024-yildagi
PQ-358-sonli qarorda belgilangan 2030-yilgacha sun'iy intellektni rivojlantirish strategiyasi, bu to'siqlarni yengishda muhim rol o'ynaydi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Sun'iy intellekt (SI) texnologiyalarining iqtisodiyotda o'rni va ahamiyati bugungi kunda sezilarli darajada ortib bormoqda. Sun'iy intellektning iqtisodiyotdagi o'rni va ahamiyatiga so'nggi yillarda katta e'tibor qaratilmoqda, olimlar va soha mutaxassislari uning transformatsion salohiyatini tan olishdi. Sun'iy intellekt sanoat ishlab chiqarishidan tortib moliya, sog'liqni saqlash va boshqa sohalargacha bo'lgan iqtisodiy faoliyatning keng doirasiga tobora ko'proq integratsiya qilinmoqda. Sun'iy intellekt iqtisodiy jarayonlarni avtomatlashtirish, samaradorlikni oshirish va yangi biznes imkoniyatlarini yaratish orqali iqtisodiy o'sishga katta hissa qo'shadi.
Quyidagi yo'nalishlarda sun'iy intellekt iqtisodiyotda o'zining ahamiyatini namoyon etadi:
1. Ishlab chiqarish va sanoat sektori.
SI texnologiyalari ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, optimallashtirish va tezlashtirishga yordam beradi. Sanoat 4.0 konsepsiyasi, ya'ni aqlli ishlab chiqarish tizimlari, IoT (Internet of Things) va SI yordamida amalga oshiriladi. Misol uchun:
- IoT va aqlli fabrikalarda SI ishlab chiqarish jarayonlarini monitoring qilish va nazorat qilishni ta'minlaydi, bu esa texnologik nosozliklarni oldini olishga, xatolarni kamaytirishga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi;
- raqamli twins (raqamli egizaklar) texnologiyasi yordamida fizikaviy obyektlar yoki tizimlarning raqamli nusxalari yaratilib, ishlab chiqarish jarayonlari real vaqtda tahlil qilinadi va optimallashtiriladi.
2. Xizmatlar va mijozlarga xizmat ko'rsatish.
SI mijozlarga xizmat ko'rsatishda ham katta rol o'ynaydi. Raqamli xizmatlar va qo'llab-quvvatlash tizimlari, jumladan, chat-botlar, avtomatik javob tizimlari va ovozli assistentlar orqali mijozlarga tez va samarali xizmat ko'rsatiladi. Bu esa kompaniyalar uchun mijozlar bilan aloqalarni yaxshilash, xizmat sifatini oshirish va xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.
Personalizatsiya: SI mijozlar xohish-irodalarini tahlil qilib, ular uchun maxsus tavsiyalarni yaratadi, bu esa sotuvlarni oshiradi va mijozlar sodiqligini kuchaytiradi.
3. Ma'lumotlarni tahlil qilish va prognoz qilish.
SI va mashina o'rganish (ML) texnologiyalari katta hajmdagi ma'lumotlarni tez va samarali tahlil qilish imkonini beradi. Iqtisodiyotni prognoz qilish, bozor tendensiyalarini aniqlash, xatoliklarni minimal darajaga keltirish va o'zgaruvchan sharoitlarga moslashish uchun SI foydalidir. Masalan:
- moliya sohasida: SI algoritmlari bozorlarni tahlil qilish, investitsiya strategiyalarini ishlab chiqish va risklarni boshqarish uchun keng qo'llaniladi;
- agrar soha: aholi talabiga qarab qishloq xo'jaligida hosildorlikni prognoz qilish va agrar siyosatni shakllantirishda SI yordam beradi.
4. Inson kapitali va ish o'rinlari.
SI nafaqat samaradorlikni oshirishga yordam beradi, balki yangi ish o'rinlarini yaratadi. Masalan:
- yangi ish o'rinlari: sun'iy intellekt, algoritmlar va ma'lumotlarni tahlil qilish bilan bog'liq yangi mutaxassisliklarni yaratadi. Bu esa mehnat bozori uchun yangi imkoniyatlar va kasb-hunarlarni taqdim etadi;
- mehnat taqsimoti va ishchilarning malakasi: SI yordamida ko'plab takrorlanuvchi va jismoniy ishlarni avtomatlashtirish mumkin, bu esa insonlarning ijodiy va boshqaruv qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi.
5. Innovatsiyalar va yangi iqtisodiy tarmoqlar.
Sun'iy intellekt yangi iqtisodiy tarmoqlarni rivojlantirishga katta ta'sir ko'rsatadi. Misol uchun:
- aqlli transport tizimlari: avtonom transport vositalari va aqlli yo'llar, shaharlar uchun yangi iqtisodiy imkoniyatlarni yaratadi.
- sog'liqni saqlash: SI diagnostika, davolash, va sog'liqni saqlash jarayonlarini optimallashtirish orqali tibbiyot sohasida inqilobiy o'zgarishlar kiritmoqda.
6. Xalqaro savdo va iqtisodiy globalizatsiya.
Sun'iy intellektning rivojlanishi, xususan global tarmoqlarda raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali, xalqaro savdoni yanada soddalashtiradi va tezlashtiradi. SI yordamida:
- global yetkazish zanjirlarini optimallashtirish: SI jarayonlarni avtomatlashtirish va optimallashtirish orqali jahon bozoridagi raqobatni kuchaytiradi, hamda xarajatlarni kamaytiradi.
- savdoni va moliya operatsiyalarini tahlil qilish: SI global bozorlarni tahlil qilish, risklarni baholash va yangi imkoniyatlarni aniqlashda foydalidir.
7. Iqtisodiy samaradorlik va resurslardan foydalanish.
SI texnologiyalari yordamida resurslar samarali boshqariladi, bu esa iqtisodiyotda energiya, vaqt va moddiy resurslarning tejanishiga olib keladi. Misol uchun:
- energiyani boshqarish: aqlli tarmoqlar va energiya tejash texnologiyalari yordamida energiyaning sarfi optimallashtiriladi;
- logistika va ta'minot zanjiri: SI orqali ta'minot zanjirlarini avtomatlashtirish, yetkazib berish muddatlarini qisqartirish va xarajatlarni kamaytirish mumkin.
XULOSA
Sun'iy intellekt texnologiyalarining iqtisodiyotdagi o'rni va ahamiyati butun dunyo bo'ylab tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda, va bu jarayon O'zbekistonda ham sezilarli darajada rivojlanmoqda. Sun'iy intellekt iqtisodiyotning barcha sohalarida samaradorlikni oshirish, yangi imkoniyatlar yaratish va biznes jarayonlarini optimallashtirishga yordam beradi. U iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi, innovatsiyalarni olib keladi va yangi ish o'rinlarini yaratadi. Bunday texnologiyalarni keng joriy etish iqtisodiyotda yangi imkoniyatlar va o'zgarishlarni yuzaga keltiradi.
O'zbekistonda sun'iy intellekt texnologiyalarini muvaffaqiyatli tatbiq etish iqtisodiy o'sishni yanada kuchaytirish va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Brynjolfsson, E., & McAfee, A. The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in a Time of Brilliant Technologies. W.W. Norton & Company. - 2014.
2. Chesbrough, H. Open Innovation Results: Going Beyond the Hype and Getting Down to Business. Oxford University Press - 2020.
3. Arntz, M., Gregory, T., & Zierahn, U. The Risk of Automation for Jobs in OECD Countries: A Comparative Analysis. OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 189, OECD Publishing. - 2016.
4. Manyika, J., Chui, M., Miremadi, M., & Bughin, J. Artificial Intelligence: The Next Digital Frontier?. McKinsey Global Institute. - 2017.
5. World Bank. Uzbekistan: Digital Economy and Artificial Intelligence for Economic Growth. World Bank. - 2020.
6. Susskind, D., & Susskind, R. The Future of the Professions: How Technology Will Transform the Work of Human Experts. Oxford University Press. - 2015.
7. https://wiiw.ac.at/the-impact-of-artificial-intelligence-on-employment-a-new-economic-paradigm-n-620.html
8. https://blog.huawei.com/en/post/2024/1/18/ai-economy-employment#:~:text=AI%20is%20expected%20to%20have,consumption%20(US%2 49.1%20trillion).
9. https://www.lex.uz/uz/docs/-7158604
