RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNING MAMLAKAT IQTISODIYOTI RIVOJIGA TA’SIRI Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNING MAMLAKAT IQTISODIYOTI

RIVOJIGA TA'SIRI

Axmedov Bexruz Ibroxim o'g'li

"Raqamli iqtisodiyot tadqiqotlari markazi" DM, bo'limi boshlig'i

b. akhmedov@derc. uz

Abdullayev Ulug'bek Maxmudovich

"Raqamli iqtisodiyot tadqiqotlari markazi" DM, mutaxassisi [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyot tushunchasining mazmun-mohiyati, uning nazariy asoslari va uning mamlakatlar iqtisodiyotida tutgan o'rni haqida ma'lumotlar keltirilgan.

Kalit so'zlar: raqamli iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar, mamlakat iqtisodiyoti.

ВЛИЯНИЕ ЦИФРОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА РАЗВИТИЕ ЭКОНОМИКИ

СТРАНЫ

Ахмедов Бехруз Иброхим угли

ГУ "Исследовательский центр цифровой экономики ", начальник отдела

b. akhmedov@derc. uz

Абдуллаев Улугбек Махмудович

ГУ «Исследовательский центр цифровой экономики», специалист

[email protected]

Аннотация: В данной статье представлена информация о сущности понятия цифровой экономики, ее теоретических основах и роли в экономике стран.

Ключевые слова: цифровая экономика, цифровые технологии, национальная экономика.

IMPACT OF DIGITAL TECHNOLOGIES ON THE DEVELOPMENT OF

THE COUNTRY'S ECONOMY

Akhmedov Bekhruz Ibrokhim ugli

Head of the department "Research Center for Digital Economy" SE

b. akhmedov@derc. uz

Abdullayev Ulugbek Makhmudovich

"Digital Economy Research Center " SE, specialist u. [email protected]

Abstract: This article provides information about the essence of the concept of digital economy, its theoretical foundations and its role in the economy of countries.

Keywords: digital economy, digital technologies, national economy.

KIRISH

Keyingi paytlarda rivojlangan davlatlarning milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda zamonaviy AKT texnologiyalari va innovatsiyalarining roli ortib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarish va mehnat jarayonlari samaradorligini oshirish imkonini beradi. "Raqamli iqtisodiyot" atamasi so'nggi yillarda fan maydoniga kirdi. Raqamli iqtisodiyot - bu axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini iqtisodiy sohada qo'llashga asoslangan iqtisodiyot hisoblanadi. Shuningdek raqamli iqtisodiyot deganda raqamli texnologiyalar, jumladan, Internet, mobil qurilmalar va turli dasturiy ilovalarga asoslangan iqtisodiy faoliyat tushuniladi. U unumdorlik, samaradorlik va ulanishni yaxshilash uchun raqamli innovatsiyalardan foydalangan holda keng sohalarni qamrab oladi.

Raqamli texnologiyalar - bu XXI asrda dunyo iqtisodiy oti va jamiyatining barcha jabhalarini tubdan o'zgartirgan eng muhim innovatsiyalardan biridir. Internet, sun'iy intellekt, katta ma'lumotlar (big data), bulutli hisoblash va boshqa raqamli texnologiyalar mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishini tezlashtiradi, yangi imkoniyatlar yaratadi va bir vaqtning o'zida yangi muammolarni ham keltirib chiqaradi. Ushbu maqolada raqamli texnologiyalarning mamlakat iqtisodiyotiga qanday ta'sir ko'rsatishi tahlil qilinadi.

ADABIYOTLAR TAHLILI

Raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi butun dunyo mamlakatlari iqtisodiyotiga katta ta'sir ko'rsatdi. "Raqamli iqtisodiyot" atamasi birinchi marta 1990-yillarda paydo bo'lgan va 1996-yilda amerikalik olim D. Tapskott tomonidan yozilgan "The Digital Economy: Promise and Peril in The Age of Networked Intelligence" kitobi tufayli e'tiborni o'ziga jalb qila boshlagan. Keyinchalik, 2016-yilda G20ning Xanchjou sammitida e'lon qilingan "G20 raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va hamkorlik tashabbusi"da rasman ta'kidlanganidek, "raqamli iqtisodiyot raqamli bilim

va axborotdan asosiy ishlab chiqarish omillari sifatida foydalaniladigan iqtisodiy faoliyat turiga ishora qiladi va axborotning muhim tashuvchisi va kommunikatsiya texnologiyalari samaradorlikni oshirish va iqtisodiy tuzilmani optimallashtirishning muhim harakatlantiruvchi kuchi sifatida" hisoblanadi. Ushbu ta'rifdan ko'rinib turibdiki, raqamli iqtisodiyot ikkita asosiy xususiyatga ega:

birinchidan, raqamli bilim va axborot ishlab chiqarishning asosiy omillari;

ikkinchidan, zamonaviy axborot tarmoqlari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalar ishlab chiqarish va iqtisodiy tuzilmani o'zgartirdi.

Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, raqamli iqtisodiyot sifatli iqtisodiy rivojlanishga ko'maklashishda ijobiy rol o'ynaydi. Shu bilan birga, raqamli sanoatlashtirish va sanoatni raqamlashtirish yangi talablar va iste'mol usullarini keltirib chiqardi. Raqamli iqtisodiyotning yuqori sifatli iqtisodiy rivojlanishga ta'sirida iste'molni kengaytirish rolini tahlil qilish zarur.

Hozirgi vaqtda Internet-axborot texnologiyalari jadal sur'atlar bilan ommalashmoqda va iqtisodiy globallashuv sharoitida qo'llanilmoqda. Raqamlashtirish, tarmoq va razvedka bilan ajralib turadigan raqamli iqtisodiyot jadal rivojlanmoqda va keng qamrovli iqtisodiy va ijtimoiy innovatsiyalar va o'zgarishlarning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylandi. Raqamli iqtisodiyot kirib keldi va ijtimoiy hayot va sanoat faoliyati shakllarini o'zgartirdi. Ko'pgina omillar, jumladan, global iqlim o'zgarishi iqtisodiy rivojlanish va iqtisodiyot sifatiga ta'sir qiladi. Yuqori sifatli iqtisodiy rivojlanishga erishish dunyo mamlakatlari iqtisodiy faoliyatining ustuvor yo'nalishlaridan biriga aylandi.

Raqamli texnologiyalar, jumladan internet, sun'iy intellekt va ma'lumotlar tahlili kabi innovatsiyalar, zamonaviy iqtisodiyotda muhim rol o'ynamoqda. Bir qancha tadqiqotlar shuni ko'rsatmoqdaki, raqamli texnologiyalar mamlakatlar iqtisodiy o'sishiga, samaradorlikka va raqobatbardoshlikka ijobiy ta'sir ko'rsatadi.

1. Samaradorlik va Produktivlik: Kamar et al. (2021) o'z tadqiqotlarida raqamli texnologiyalarning ishlab chiqarish jarayonlariga kiritilishi natijasida produktivlikning oshishini ta'kidlaydi. Masalan, avtomatlashtirish va raqamli platformalar yordamida ish jarayonlari tezlashadi.

2. Ish o'rinlari yaratilishi: Biroq, boshqa tadqiqotlar, masalan, Brynjolfsson va McAfee (2014) ish o'rinlarining yo'qolishi muammosiga e'tibor qaratgan. Raqamli texnologiyalar ayrim an'anaviy kasblarni yo'q qilishi mumkin, lekin yangi sohalar va ish o'rinlarini ham yaratadi.

3. Raqobatbardoshlik: Oqilov (2020) raqamli texnologiyalarning kichik va o'rta bizneslarga ta'sirini o'rganib, raqobatbardoshlikni oshirishda muhim omil ekanligini ta'kidlaydi. Raqamli marketing va onlayn savdo imkoniyatlari tadbirkorlikni rivojlantiradi.

METODOLOGIYA

Ushbu tadqiqotning maqsadi raqamli iqtisodiyotning O'zbekiston va dunyoning zamonaviy iqtisodiy tizimidagi ahamiyatini tahlil qilish, uni yanada rivojlantirish va shakllantirish yo'nalishlarini aniqlashdir. Tadqiqotning nazariy va uslubiy asosini boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarini qo'llashni o'rganuvchi mahalliy va xorijiy tadqiqotchilarning ilmiy ishlari tashkil etdi. Tadqiqot davomida tadqiqot xulosalarini shakllantirishda umumiy ilmiy tahlil va taqqoslash usullaridan foydalanilgan.

MUHOKAMA VA NATIJALAR

Raqamli globallashuv endi tovarlar savdosidan ko'ra iqtisodiy o'sishga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Ma'lumotlar va raqamli intellektning o'sib borayotgan qiymati ularning yuqori bozor kapitallashuvida namoyon bo'ladi va ularning ortib borayotgan roli barcha iqtisodiyot uchun keng ko'lamli ta'sir ko'rsatadi.

Raqamli iqtisodiyot global iqtisodiy jarayonlarning ajralmas qismiga aylanib, kompaniyalarning o'sishi va rivojlanishining dvigateliga aylanmoqda. Sanoat 4.0 rivojlanishining jadallashishi bilan dunyo axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining yangi avlodi boshchiligidagi raqamli iqtisodiyot davriga kirdi. Raqamli iqtisodiyot bozor ishtirokchilari o'rtasidagi aloqalarni amalga oshirishdagi to'siqlarni yo'q qildi, epidemiyadan keyingi davrda ichki va xalqaro iqtisodiyotning rivojlanishini ta'minladi. Raqamli iqtisodiyot jadal rivojlanayotgan davrda uning ahamiyati iqtisodiy va ijtimoiy sohalar bilan chuqur integratsiyalashuvda, raqamli transformatsiyani rag'batlantirishda va doimiy ravishda yangi texnologiyalar, yangi modellar va yangi sanoat jarayonlarini joriy etishda namoyon bo'ladi. Bu jamiyat, sanoat va korxonalarni o'zgartirish va modernizatsiya qilishga olib keladi, innovatsion modellar asosida barqaror iqtisodiy rivojlanishga hissa qo'shadi. Bundan tashqari, iqtisodiy va sanoatni qayta qurish natijasida ushbu innovatsiyalar texnologik inqilobning yangi bosqichini keltirib chiqarmoqda.

Axborotni to'plash, saqlash, tahlil qilish va almashish jarayonida Internet, bulutli hisoblash, katta ma'lumotlar va blokcheyn kabi raqamli texnologiyalar keng qo'llaniladi va ijtimoiy o'zaro ta'sir usullari asta-sekin o'zgarib bormoqda. Shuni ta'kidlash kerakki, raqamli texnologiyalar turli xil iqtisodiy faoliyatda qo'llaniladigan umumiy maqsadli texnologiyalardir. Raqamli iqtisodiyotning asosini doimiy innovatsiyalar va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi ulkan yutuqlar tashkil etadi. Iqtisodiy tizimni rivojlantirish uchun raqamli iqtisodiyotning ahamiyati unumdorlikni oshirish va ishlab chiqarish munosabatlarini rivojlantirish nuqtai nazaridan belgilanadi, chunki raqamli iqtisodiyotning faol rivojlanishi samaradorlikni oshirishga va sanoatni o'zgartirishga yordam beradi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish nuqtai nazaridan raqamli iqtisodiyot ikki jihatda namoyon bo'ladi:

sanoatlashtirish va sanoatni raqamlashtirish. Raqamli sanoatlashtirish deganda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun asos bo'lgan axborot sanoati (Internet, katta ma'lumotlar, sun'iy intellekt va boshqalar) tushuniladi.

Raqamli texnologiyalar va u orqali iqtisodiy rivojlanish afzalliklari va kamchiliklari

1. Ishlab chiqarish va sanoat

Raqamli texnologiyalar sanoatni avtomatlashtirish, mahsulot ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish va sifatini oshirishga yordam beradi. Masalan, sanoat 4.0 tushunchasi ishlab chiqarish jarayonlarini raqamli texnologiyalar yordamida boshqarish imkonini beradi. Robototexnika, IoT (Internet of Things), va aqlli fabrikalar kabi texnologiyalar ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, energiya iste'molini kamaytiradi va xarajatlarni qisqartiradi.

2. Xizmatlar sektori

Xizmatlar sektori ham raqamli texnologiyalar yordamida o'zgarib bormoqda. Ecommerce, fintech, va digital marketing kabi sohalar iqtisodiyotning muhim qismlariga aylangan. Internet orqali savdo-sotiq, moliyaviy xizmatlar va reklama xizmatlari global miqyosda keng tarqalgan. Bularning barchasi iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlaydi va yangi ish o'rinlarini yaratadi.

3. Ta'lim va innovatsiyalar

Raqamli texnologiyalar ta'lim tizimini ham o'zgartirmoqda. Online kurslar, masofaviy ta'lim va e-learning platformalari ta'limga kirishni osonlashtiradi. Bu o'z navbatida malakali kadrlarni tayyorlashga yordam beradi va iqtisodiy o'sishni ta'minlaydi. Shuningdek, raqamli texnologiyalar innovatsiyalarni rivojlantirishga turtki beradi, yangi biznes modellari va mahsulotlarni yaratishga imkon beradi.

4. Ijtimoiy tarmoqlar va axborot tarqatish

Ijtimoiy tarmoqlar va axborot texnologiyalari orqali axborot tarqatish tezligi va samaradorligi oshadi. Bu, o'z navbatida, bizneslar va davlat organlari uchun yangi strategiyalar ishlab chiqishga imkon beradi. Axborot oqimining tezligi iqtisodiy qarorlar qabul qilish jarayonini tezlashtiradi va shaffoflikni oshiradi.

Raqamli texnologiyalar va iqtisodiy muammolar

1. Kiberxavfsizlik

Raqamli texnologiyalarni keng qo'llash kiberxavfsizlik muammolarini keltirib chiqaradi. Ma'lumotlarni o'g'irlash, hujumlar va boshqa xavf-xatarlar iqtisodiy zararlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, mamlakatlar kiberxavfsizlikni kuchaytirish va ma'lumotlarni himoya qilish bo'yicha strategiyalar ishlab chiqishlari kerak.

2. Raqamli bo 'shliq

Raqamli bo'shliq — bu raqamli texnologiyalar va internetga kirish imkoniyatidagi farqlar. Kam rivojlangan yoki rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli

bo'shliq mavjud bo'lishi mumkin, bu iqtisodiy o'sishni cheklaydi va tengsizlikni kuchaytiradi. Bu muammoni hal qilish uchun infratuzilmani yaxshilash va internetga kirishni kengaytirish zarur.

3. Yangi texnologiyalarning ishchi kuchiga ta'siri

Raqamli texnologiyalar ishchi kuchi va mehnat bozoriga ta'sir qiladi. Avtomatlashtirish va sun'iy intellekt ko'plab an'anaviy ish o'rinlarini o'zgartiradi yoki yo'q qiladi. Bu yangi malakalarni talab qiladi va ishchilarni qayta o'qitishni talab qiladi.

XULOSA

Raqamli texnologiyalar mamlakat iqtisodiyotining rivojida muhim omil hisoblanadi. Ular nafaqat samaradorlikni oshirishga, balki yangi imkoniyatlar yaratishga ham yordam beradi. Raqamli texnologiyalar mamlakat iqtisodiyotiga katta ta'sir ko'rsatadi, ularning ijobiy va salbiy tomonlarini hisobga olish zarur. Ular ishlab chiqarishni optimallashtiradi, xizmatlarni yaxshilaydi va innovatsiyalarni rivojlantiradi, biroq ular kiberxavfsizlik, raqamli bo'shliq va ishchi kuchining o'zgarishi kabi yangi muammolarni ham keltirib chiqaradi. Shu bois, mamlakatlar raqamli texnologiyalarni to'g'ri boshqarish va ularning salbiy ta'sirlarini kamaytirishga qaratilgan strategiyalar ishlab chiqishlari kerak. Har bir mamlakatning o'ziga xos sharoitlari va ehtiyojlari bo'lgani sababli, ularning raqamli texnologiyalarni qanday qo'llashi va boshqarishi alohida e'tiborga olinishi zarur. Kelajakda raqamli iqtisodiyotning muvaffaqiyatli rivojlanishi jamiyatning har bir qatlamini qo'llab-quvvatlaydigan strategik yondashuvni talab etadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

1. Tapscott, D. (1996). Digital Economy: Promise and Peril in the Age of the Networked Intelligence. McGraw-Hill.

2. G20 Digital Economy Development and Cooperation Initiative (2016).

3. Kamar, A., & Al-Mahmood, S. (2021). "Impact of Digital Transformation on Productivity in Developing Countries". Journal of Economic Perspectives, 35(3), 123138.

4. Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in a Time of Brilliant Technologies. W.W. Norton & Company.

5. Oqilov, A. (2020). "The Role of Digital Technologies in Enhancing Competitiveness of Small and Medium Enterprises". International Journal of Business and Management, 15(7), 45-58.

6. Schwab, K. (2016). The Fourth Industrial Revolution. Crown Business.

7. World Bank (2021). World Development Report 2021: Data for Better Lives. World Bank Group.

8. OECD (2019). Digital Economy Outlook 2019. OECD Publishing.

9. World Economic Forum (2020). Shaping the Future of the Digital Economy: A New Value Proposition for the Public Sector. World Economic Forum.

10. Katz, R. L., & Koutroumpis, P. (2013). "The Impact of Broadband on the Economy: Research and Policy Implications". Journal of Economic Perspectives, 27(1), 1-22.