Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^
СУГОРИЛАДИГАН ТИПИК БУЗ ТУПРОЦЛАРДА ОГИР МЕТАЛЛАР
АККУМУЛЯЦИЯСИ
Охун Бахтиёр ^ли Жураев
Академик М.Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-
тадкикот институти таянч докторант
Хусниддин Нагимович Каримов
Тупрокшунослик ва агрокимё илмий-тадкикот институтик.х.ф.д., катта илмий
ходим
АННОТАЦИЯ
Пискент тумани сугориладиган типик буз тупрокларида огир металларнинг максимум-минимум микдорларда тупланиши натижасида куйидаги экологик каторни ташкил этди: Pb ^ As ^ Hg ^ Ni ^ Mo ^ Cr.
Калит сузлар: сугориладиган тирик буз тупрок, огир металлар, тупрокнинг экологик холати, рухсат этилган меъёр, экологик катор.
Кириш. Бугунги кунда дунё микёсида токсик таъсир этувчи элементлар атроф-мухитга салбий таъсир курсатмокда. Айникса кишлок хужалигида етиштирилаётган махсулотларнинг ифлосланишига олиб келмокда.
^ишлок хужалигида экин ер майдонларини экологик холати ёмон, токсикантлар билан ифлосланган ерларини аниклашва уларнинг микдорларини хисоблаш, тупрок унумдорлигини тиклаш, экологик холатини яхшилаш хамда кишлок хужалиги ерларида етиштирилаётган махсулотлар таркибини соф, экологик жихатидан тоза булишига каратилган чора-тадбирларини ишлаб чикиш хамда мухим илмий-тадкикотлар олиб борилиши кераклигини англатади.
Хрзирги кунда республикамизда ахолини экологик тоза махсулотга булган ихтиёжини кондириш, сугориладиган ерлардан унумли фойдаланиш, тупрокларнинг экологик-мелиоратив, тупрок-агрокимёвий холатини яхшилаш ва уларнинг унумдорлигини саклаш ишларини мунтазам ошириб боришга каратилган кенг камровли агротехнологик, экологик ва мелиоратив чора-тадбирлар амалга оширилмокда.
Адабиётлар шар^и.Огир металлар ифлослантирувчи моддаларнинг устувор гурухларидан бири булиб, атроф-
262
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN
мухитни экологик жихатидан таназзулига олиб келади. Огирметалларга 40 дан ортик элемент киради, уларнинг атом массаси 50 дан ошади. Ушбуэлементларнингаксариятиферментларбиологикахамиятига эга. Улар табиий концентрацияда булганда, уларга "микроэлемент" атамаси кулланилади
киритилган [2].
Атмосфера хавоси оркали таркалган огир металлар металлургия заводлари, кумир ёкадиган иссиклик станциялари ва бошка корхоналар атрофида узок масофаларга таркалиб, энг якин кишлок хужалиги ерларига тупланади. Бундан ташкари огир металлар кишлок хужалиги ерларига органик ва минерал угитлар, мелиорантлар, пестицид воситалари оркали келиб тупланади[3].
Тадкикот натижалари.Тошкент вилояти Пскент тумани Олмалик тог-кон металлургия заводи атрофида жойлашган кишлок хужалигида фойдаланиладиган, сугориладиган типик буз тупроклардан 0-200 см катламлардан тупрок намуналари олинган (50, 52-кесмалар). Олинган тупрок намуналари таркибидаги огир металлар микдори лаборатория шароитида, атом-абсорбцион усулида 2-МТ маркали AAS лампали аппаратидааникланди.
Туманнинг сугориладиган типик буз тупроклари таркибидаги огир металларнинг харакатчан шакиллари устида тахлиллар утказилган булиб, огир металлардан бериллий (Ве), кадмий (Cd), кобальт (Со), мис (Си), рух(7п) элементларини турли микдорларда тупланганлиги кузатилди.
Тадкикот объектидан олинган 50-52-кесма тупрокларида симоб элементи РЭМдан 1,30-10,67 мартагача юкори эканлиги аникланган булиб, тупрокнинг пастки катламларида симоб элементи энг юкори эканлиги, 52-кесманинг 0-80 см гача булган кесма ораликларида кам эканлиги кузатилган, яъни РЭМдан 1,42 мартагача юкори эканлиги аникланган (1-расм).
Симоб микдори тупрокнинг хайдалма 0-30 см катламида 9,80 мг/кг ва пастки 100-150 см катлам томон 12,48 мг/кг атрофида булиб, РЭМга нисбатан 5 марта юкори даражада тупланганлиги аникланган.
[1].
Огирметалларгазичлиги 5,31 дан 22,00 г/см3гача булган 25 элемент
Google Scholar
Respublika anjumani
15-iyun, 2022
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING
RI^OJLASiSäiD^aMiFASYmTmQiAim^
25,00
20,00
15,00
10,00
5,00
0,00
о
IN
0-30 30-50 50-80 80-100 100-150 Пскент тумани "Хидиров Олимжон" 50-кесма
0-30 30-50 50-80 80-100 100-150 150-200 Пскент тумани "Хидиров Олимжон" 52-кесма
Hg
1,9
1-расм: Сугориладиган типик буз тупроцларда симоб (РЭМ-1,9 мг/кг) ионининг
тупланиши.
Кургошин элементи хам юкори токсиклик таъсирига эга булиб, асосан тупрок таркибига атмосфера хавоси оркали хамда минераллар таркибидан келиб тушади.
Кургошиннинг (харакатчан шаклдаги кургошиннинг РЭМ-6 мг/кг)энг юкори микдорлари тупрокнинг 0-30 ва 30-50 см булган катламларида тупланган булиб, 50-кесманинг хайдов катламида элементнинг аккумуляцияси жадал бораётгани кузатилди. 50-кесманинг пастки катламлари томон 26,0-44,5 мг/кг атрофида тупланиб, тупрокнинг механик таркибига боглик холда харакатланишини кузатиш мумкин. Элементнинг энг юкори микдори 0-30 см катламда 152,25-180,75 мг/кг микдорда тупланиб, РЭМдан 26,54-30,13 мартагача ортик тупланган. Х,айдов ости тупрокларида РЭМдан 10,46-30,13 мартага куп тупланганлиги аникланган.
Тупрок таркибида маргумуш элементининг харакатчан шакли учун РЭМ 5 мг/кг булиб, 50-кесма тупрогининг 0-30 см булган катламида 16,08 мг/кг тупланганлиги, РЭМдан 3 мартага ортик эканлиги аникланган булиб, пастки катламлар томон элементнинг тупланиши кузатилмаган.
52-кесма тупрокларида элементнинг тупланиши факат 80-100 см катлам оралигида аккумуляция жараёни бошланганлиги кузатиш мумкин, яъни, 102 мг/кг булиб, РЭМдан 20,4 мартага ортик.
264
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING
RI^OJLAäiSmiS^iiMlmmmYmmmäimSL
100-150 ва 150-200 см катламлар томон РЭМдан 1,18-3,23 мартагача ортик тупланиш кузатилган.
Урганилган такикот объекти тупрокдари таркибидаги огир металларнинг тупланиши буйича Мис ва Рух элементлари энг юкори курсаткични эгаллаб, уларнинг тупрокдаги микдори Мис 10,33-181,5 мг/кг, Рух 7,53-617,5 мг/кг. ни ташкил этади. Бу курсаткич Миснинг тупрокдаги РЭМга нисбатан тупланиши 60 баробаргача, Рух элементининг 26 баробаргача юкорилигини курсатади. Мис ва Рухнинг тупрокда тупланиши тупрокнинг хайдалма катламида юкори булиб, пастки катламларга караб камайиб боради.
Тупрок таркибида харакатчан шаклдаги хром ва молибденнинг РЭМдан юкори булмаган микдолари аникланган. Факат тупрок катламларида (РЭМ 4 мг/кг ни ташкил этади) никелнинг РЭМдан 1,22-3,39 мартагача ортиб бориши кузатилган (1 -жадвал).
1-жадвал.
Сугориладиган тупроклар катламларида токсик элементлар микдори
Кесма манзили Намуна, см 267,7(1) РЭМ мг/кг 202,03 (1) РЭМ мг/кг 221,65 (2) РЭМ мг/кг
Cr 6 Mo 10 Ni 4
Пскент тумани "Хидиров Олимжон" 50-кесма 0-30 4,73 0,79 <0,1 - 10,3 2,58
30-50 2,4 0,4 <0,1 - 14,35 3,59
50-80 5,7 0,95 <0,1 - 12,83 3,21
80-100 5,23 0,87 12,2 1,22 4,88 1,22
100-150 5,4 0,9 2,44 0,24 12,98 3,24
Пскент тумани "Хидиров Олимжон" 52-кесма 0-30 6,6 1,1 0,05 - 8,1 2,03
30-50 4,15 0,69 <0,1 - 11,83 2,96
50-80 2,83 0,47 <0,1 - 3,9 0,98
80-100 5,25 0,88 8,58 0,86 3,43 0,86
100-150 0,37 0,06 4,63 0,46 5,58 1,39
150-200 1,21 0,2 3,68 0,37 7,75 1,94
Хулоса
Хулоса килиб огир металлар тупрок катламининг юкори кисмида РЭМга нисбатан купрок тупланишига сабаб, саноат иншоатларидан атмосферага чикаётган чикиндиларнинг келиб тупланишага боглик.
Кишлок хужалигида фойдаланиладиган ерлар тупроклари таркибида огир металларнинг РЭМга нисбатан юкори даражада тупланиши етиштирилаётган экинлар томонидан узлаштирилиши, хосилида тупланишига олиб келади.
265
ytadq^
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN
REFERENCES
1. Алексеев Ю.В. Тяжелые металлы в почвах и растениях.- Л.: Агропромиздат. Ленингр. отд-ние, 1987. - 142 с.
2. Титов А.Ф., Казнина Н.М., Таланова В.В. Тяжелые металлы и растения. Петрозаводск: Карельский научный центр РАН, 2014. 194 с.
3. Водяницкий Ю.Н. Тяжелые металлы и металлоиды в почвах / Ю.Н. Водяницкий. - М.: ГНУ Почвенный институт им. В.В. Докучаева РАСХН, 2008. - 85 с.
Google Scholar
Respublika anjumani
15-iyun, 2022