ШАХДР ТУПРОЦЛАРИНИНГ ЭКОЛОГИК ФУНКЦИЯЛАРИ
З. С. Рахматуллаева Г. Т. Джалилова
Мирзо ynyF6eK номидаги Узбекистан Миллий университети
АННОТАЦИЯ
Шахар худудларининг тупрок холати алохида эътиборни талаб килади, чунки транспорт, саноат, курилиш жараёнларининг таъсири тупрок тизимини узгаришига таъсир килади, яъни тупрокнинг кимёвий, физикавий, микробиологик ва биокимёвий курсаткичларини узгаришига сабаб булади, натижада шахарлардаги тупрок копламини мухим экологик функцияларни бажариш кобилиятидан махрум булишига олиб келади [5].
Купгина дарсликларда "шахар тупроклари" атамаси шу мухитда тупрок шаклланишини урганишнинг дастлабки боскичларида пайдо булган ва турли йуллар билан аникланган тупрокларга айтилади. Купинча ушбу тупрокларни "урбан тупроклар" деб хам аталади [6]. Халкаро таснифда (WRB) барча шахар тупроклари Техносоллар деб номланган [13].
Тупрокнинг холатини бахолаш ва шахарда тупрокка эхтиёткорлик билан муносабатда булиш зарурлигини тушунмаслик салбий окибатларга олиб келади. Урбан экотизимларда тупрокни йук килиш ва тупрок ресурсларини жадал камайтириш инсон учун кулай баркарор мухитни яратишга имкон бермайди. Аста-секин, бу шахар ахолисининг яшаш учун яроксиз булган худудларда яшашга мажбур булишига олиб келади.
Калит сузлар: Урбан тупроклар^ир металлар,кУрFOшин бирикмалари
КИРИШ
Замонавий дунёда урбанизация жараёни тобора кучайиб бормокда, шахарлар сони ва уларнинг кулами тобора ортиб бормокда. Урбанлашган худудларда атроф-мухит компонентлари жадал инсон фаолияти туфайли турли хил узгаришларга учрайди, доимий техноген босимни бошдан кечиради.
Шахар худудларининг тупрок холати алохида эътиборни талаб килади, чунки транспорт, саноат, курилиш жараёнларининг таъсири тупрок тизимини узгаришига таъсир килади, яъни тупрокнинг кимёвий, физикавий, микробиологик ва биокимёвий курсаткичларини узгаришига сабаб булади, натижада шахарлардаги тупрок
April, 2022
160
копламини мухим экологик функцияларни бажариш кобилиятидан махрум булишига олиб келади [5].
АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Купгина дарсликларда "шахар тупроклари" атамаси шу мухитда тупрок шаклланишини урганишнинг дастлабки боскичларида пайдо булган ва турли йуллар билан аникланган тупрокларга айтилади. Купинча ушбу тупрокларни "урбан тупроклар" деб хам аталади [6]. Халкаро таснифда (WRB) барча шахар тупроклари Техносоллар деб номланган [13].
Купгина холларда шахар тупроклари узларининг экологик функцияларини мавжудлини туфайли уларни тупрок деб хисоблаш мумкинлиги умум кабул килинган. Шахар мухитида тупрокларнинг экологик функциялари жуда катта ахамиятга эга, чунки улар яшил усимликлар баркарорлигини таъминлайди, техноген моддалар окимини узгартиради, узининг санитарлик функцияси билан патоген биотани тозалаш кобилиятига эга [4, 9].
Тупрокнинг холатини бахолаш ва шахарда тупрокка эхтиёткорлик билан муносабатда булиш зарурлигини тушунмаслик салбий окибатларга олиб келади. Урбан экотизимларда тупрокни йук килиш ва тупрок ресурсларини жадал камайтириш инсон учун кулай баркарор мухитни яратишга имкон бермайди. Аста-секин, бу шахар ахолисининг яшаш учун яроксиз булган худудларда яшашга мажбур булишига олиб келади.
Джувеликяннинг фикрига кура, тупрок атмосфера ёFинлари оркали тушадиган зарарли моддаларнинг аэрозол ёFинларидан, маиший ва ишлаб чикариш фаолияти туфайли хосил булган чикиндилар билан юзага келадиган ифлосланишдан саклашга кодир. Агар ушбу функция бажарилмаса, тупрок копламининг профилида тупланган ифлослантирувчи моддалар табиий мухитга салбий таъсир курсатади ва одамлар соFлиFига хавф туFдиради [3].
Шахарларда саноат объектлари ривожланган худудларда таркалган тупрокларда ифлосланишининг узига хос хусусияти мавжуддир. Ушбу тупрокларда турли табиатга эга кимёвий моддаларнинг куп компонентли аралашмасининг тупланиши, шу жумладан OFир металлар устунлик килади.
ОFир металлар атамаси ифлослантирувчи моддаларнинг кенг гурухини тавсифлайди. ОFир металлар атом массаси, зичлиги, токсиклиги, атроф мухитда таркалиши, табиий ва техноген циклларда иштирок этишига кура турлича булади. ОFир
April, 2022
161
металлар орасида биринчи уринга юкори токсик, инсон организмида узок вакт сакланиб коладиган элементлардан симоб, курFOшин ва кадьмий (мутаген, канцероген) хисобланади.
Агарда тупрокнинг экологик функциялари тулик бажарилмаса тупрокларда OFир металлар билан ифлосланиш жараёни кузатилади. Масалан, OFир металлар учун тупрок биосферадаги кимёвий ифлослантирувчи моддалар айланишида урин эгаллаган сиFимли кабул килувчи хисобланади. Тупрок бошка экологик тизимлар, яъни атмосфера, гидросфера, флора билан доимий алокада булиб, OFир металларнинг инсон организмига киришининг мухим манбаи хисобланади. Илдиз тизими оркали тупрокдан фаол ажралиш жараёнида тупрокка кирган OFир металлар кишлок хужалиги экинларида тупланиши мумкин, ер усти сувлари билан ювилганда эса сув организмлари ва туб чукиндиларида тупланиши мумкин [8].
Of^ металлларнинг тупрокда тупланиши ва ундан жуда секин олиб чикиб кетилиши аникланган. ОFир металларнинг олиб чикиб кетилишнинг биринчи даври турли элементлар учун сезиларли даражада фарк килади ва жуда узок вактни ташкил килади. Масалан, рух - 70 дан 510 йилгача; кадмий -13 йилдан 110 йилгача, мис - 310 йилдан 1500 йилгача, курFOшин - 770 йилдан 5900 йилгача [1].
Лекин купгина юкорида кайд этилган элементлар факат ташки мухит оркали эмас, балки тупрок хосил килувчи она жинслар таркибида хам булиши мумкин. Масалан, атмосферада курFOшиннинг микдори 1,6х10- кларк ёки 16 мг/кг, магматик tof жинсларида курFOшин 16 мг/кг, сланец ва кумтошларда 20 мг/кг, охак тошларда 5-10 мг/кг дан иборатдир [7].
KурFOшин бирикмалари уз валентлик хусусиятини узгартириб туради, гидроксил формалари эса сувда кам эрийди, тезлик билан бошка махсулотларни хосил килади ва узга алмашиниш хусусиятига эгадирлар. Тупрок таркибида гумус ва майда лой, коллоид заррачалар томонидан тез ютилиб органик моддалар билан мураккаб бирикмаларни хосил килади [10].
K,УрFOшин тупрокни хосил килувчи она жинс ёки саноат чикиндилари таркибидан тупрокка утиб, усимлик танаси ва меваларини шакллантиришда иштирок этади, хамда кишлок хужалиги махсулоти сифатида чорва моллари ва инсон томонидан истеъмол килинади. KурFOшин усимлик тури ва таналарида хар хил микдорда таркалган булади. Бирок унинг микдори меъёридан ошган такдирда усимлик ривожланишида токсик захар моддалар вазифасини бажаради.
April, 2022
162
KyрFOшинни тупрокда тупланишига органик моддалар хам таъсир килади, айникса бу хол юкори чириндили тупрокларда, шахар газонлари остидаги тупрокларда кузатилади [16]. Юкори чириндили тупрокларда KyрFOшиннинг тупланиши унинг харакатчанлиги пасайиши баркарор Pb2+ органик комплексларнинг хосил булиши билан изохланади. Купгина олимларнинг тадкикотларидан маълум булдики, шахар тупрокларида газон экинларининг остидаги тупрокларда кyрFOшининг структуравий кимёвий холати урганилганда, асосан ушбу тупроклар таркибида бензин таркибида булувчи тетраалкил кyрFOшин борлиги аникланди. Бунга сабаб алкил зарраларининг ярим емирилиш даври бор-йyFи бир неча соат булгани учун кyрFOшин тупрок зарралари, асосан органик молекулалар билан тез боFланади [17].
НАТИЖА ВА МУХОКАМАЛАР
Биосферадаги симобнинг асосий манбалари икки гурухга булинади: табиий ва антропоген [18]. Табиий манбаларни куйидагиларга булиш мумкин глобал эндоген - юкори мантия, ер коботидаги симоб бирикмалари ва глобал экзоген - хаводан, сув юзасидан буFланиш, урмон ёнFинлари, вулконларнинг отилиши туфайли симобни атроф мухитга чикиши. Алохида симоб билан ифлосланишда антропоген манбаларни кайд этиб утиш лозим, улар уч тоифага булинади. Биринчиси мобилизация натижасида юзага келадиган хом ашёлардан хосил булган симоб аралашмаларининг эмиссиялари, иккинчисига -технологик жараёнлардан хосил булган симоб бирикмалари киради. Учинчи гурухга эса симобнинг такрорий мобилизацияси натижасида хосил булиши киради [11].
Адабиётлар тахлилидан шу маълум булдики, тупрокларда симоб кларки 0.01 мг/кг ни, Канаданинг подзол тупрокларида ушбу киймат 6 марта юкорирок, шу ернинг гидроморф тупрокларида эса 5 марта юкорирок булиши, органоген тупрокларда 40 маротаба, Американинг торфли тупрокларида 20 маротаба, Швеция тупрокларида 6 мартотаба, Монголияда эса 30 мартоба юкорирок булиши кузатилган [12].
Йирик шахарларда симобнинг тупрокдаги концентрацияси анча юкори булиб, бунга сабаб ушбу худудда таркалган ишлаб чикариш хисобланади. Тупрокдаги симоб лой, темир оксиди, алюминий марганец ва кремний билан адсорбцияланиш хусусиятига эга. Шу билан бир каторда олтингугурт билан хам мустахкам боFликликлар
April, 2022
163
хосил килиши мумкин. Шунинг учун аэроб шароитда органик моддаларга бой тупрокларда комплекслар органик тиоллар металларнинг доминант шакли хисобланади [14, 15].
Тупрокдаги кадмийнинг рухсат этилган меъёридан ортикча булиши тупрокларда кечувчи микробиологик ва ферментатив жараёнларга салбий таъсир килади. Купгина тупрок умурткасизлар хайвонлар уз организмларида кадмийни концентрациялаш кобилиятига эга. Тупрокдан усимликга кадмийни утиши усимликларда фотосинтез ва транспирация жараёнини сустлашишига, нуклеид кислоталари ва оксилларни ингибирлаш жараёнини камайишига, карбонат ангидрид газини фикцация жараёнини пасайишига, усимликларни илдиз тизими оркали мис, рух, марганец, кальций, магний, фосфор, калий ва темир моддаларини сурилишини камайтиришга сабаб булиб, натижада усимликларда хлороз касаллигини кузатилиши намоён булади [1].
Купгина олимларнинг фикрига кура, кадмий тупрокларнинг гумус катламида тупланади ва тупрок профили буйича таркалиши чекланган. Унинг тупрок профили буйича таркалиш табиати тупрокнинг бошка элементлар билан таъминланганлиги ва тупрок таркалган ландшафтга хам боFликдир. Тупрокдаги кадмийнинг максимал адсорбцияси гумус микдори юкори ва юкори сингдириш кобилиятига эга нейтрал ва ишкорий тупрокларда кузатилади. Механик таркиби енгил, гумус билан кам таъминланган нордон тупрокларда эса кадмийнинг миграцияси кучаяди [2].
ХУЛОСА
Шундай килиб, сунгги йилларда илмий-техникавий тараккиётнинг тезлашиши, шу билан бир каторда сезиларли шахарлардаги саноатнинг жадал усиши ва ривожланиши, транспорт ва бошка омилларнинг таъсири тупрокларнинг экологик функцияларини бузилишига, окибатда биосфера объектлари, шу жумладан тупрок, сув, хаво, усимликларни OFир металлар билан ифлосланишига сабаб булмокда. Бу эса уз вактида юкорида кайд этилган табиий компонентлар буйича экологик мониторинг утказиш лозимлигини, яъни OFир металларни ушбу компонентлардаги миграциясини урганиш, аниклаш ва бахо беришга каратиш кераклигини такозо этади.
REFERENCES
1. Алексеев Ю.В. Тяжелые металлы в почвах и растениях // Л: Агропромиздат, 1987.
April, 2022
164
2. Большаков В.А. Загрязнение почв и растительности тяжелыми металлами / В.А Большаков, Н.Я Гальпер, Г.А. Клименко, Т.И.. Лыткина, Е.В. Башта // М., 1978, 52 с.
3. Джувеликян Х.А. Загрязнение почв тяжелыми металлами. Способы контроля и нормирования почв: учебно-методическое пособие для вузов // Воронеж: Издательско-полиграфический центр Воронежского государственного университета, 2009. - 22 с.
4. Добровольский Г. В., Никитин Е. Д. Сохранение почв как незаменимого компонента биосферы. М.: МИРОС МАИК Наука/ Интерпериодика, 2000. 185 с; Структурно-функциональная..., 2003;
5. Забелина О.Н. Оценка экологического состояния почвы городских рекреационных территорий на основании показателей биологической активности // Автореферат канд. диссер. Владимир, 2014
6. Почва. Город. Экология. М.: Фонд "За экономическую грамотность", 1997.
7. Рэуце Н., Кырста С. «Борьба с загрязнением почвы» М.: Агропромиздат,
8. Смагин А.В., Шоба С.А., Макаров О.А. Экологическая оценка почвенных ресурсов и технологии их воспроизводства (на примере г. Москвы). М.: Изд-во Моск. Ун-та, 2008, 360 с.
9. Структурно-функциональная роль почв и почвенной биоты в биосфере. М.: Наука, 2003. 3;
10. Цемко В.П. Процессы рассеяния микроэлементов / В.П. Цемко, И.К. Паламарчук, Г.М. Залуцкая // Микроэлементы в окружающей среде, 1980. -Киев: «Наукова думка». - С. 31-34
11. Atmospheric mercury deposition during the last 270 years: a glacial ice core record of natural and anthropogenic sources / P. F. Schuster [et al.] // Environ. Sci. and Technol., 2002. - V. 36, №11. - P. 2303-2310
12. Grigal D.F. Spatial distribution patterns of mercury in an East-Central Minnesota landscape / D.F. Grigal, E.A. Nater, P.S. Homann // In book Mercury pollution:toward integration and synthesis / Edi. Watras C.J., Huckabee J. Lewis Publ., 1994. - P. 305-317.,
13. IUSS Working Group WRB. World References Base for Soil Resources. World Soil Resources Reports, 84. FAO, Rome. 1998
320 с.
1986
April, 2022
14. Mercury and lead profiles and burdens in soils of Quebec (Canada) before and after flooding / A. Grondin [at al.] // Can. J. Fish Aquat. Sci. - 1995. - V. 52. - P. 2493-2506.].
15. Mercury in the Tapajos River basin, Brazilian Amazon: A review / B.J.J. Nevado [at al.]// Environment International. - 2010. - V. 36, №6. - P. 593-600.
16. Morin G., Ostergren J.D., Juillot F., Ildefonse P., Calas G., Brown J.E. XAFS determination of the chemical form of lead in smelter-contaminated soils and mine tailings: Importance of adsorption process // Am. Mineral. 1999. V. 84. P. 420-434.
17. Manceau A., Boisset M.C., Sarret G., Hazemann J.L., Mench M., Cambier P., Prost R. Direct determination of lead speciation in contaminated soils by EXAFS spectroscopy // Environ. Sci. Technol. 1996. V. 30. P. 1540-1552.
18. UNEP Global Mercury Assessment. Geneva, Switzerland 2002. -(http://www.chem.unep. ch/mercury/report/ 1stdraft-report-2 5April.pdf
April, 2022