CC BY
1213. Morozova Ye.V.. Publichnyye uslugi: teoretiko-pravovoy aspekt: Avtoref. diss...kand. yurid. nauk. - Mytishchi, 2009. - 22 s.
14. PutiloN.V.. Publichnyye uslugi: mezhdudoktrinal'nymponimaniyem i praktikoy normativnogo zakrepleniya //Zhurnal rossiyskogoprava. - 2007. - № 6. - S.3-11.
15. Putilo N.V. Publichnyye uslugi: mezhdu doktrinal'nym ponimaniyem i praktikoy normativnogo zakrepleniya (10 let spustya.) // https://cyberleninka. ru/article/n/publichnye-uslugi-mezhdu-doktrinalnym-ponimaniem-i-praktikoy-normativnogo-zakrepleniya-10-let-spustya (Data obrashcheniya 14.10.2020).
16. Golovashchenko M.O. Gosudarstvennyye uslugi i funktsiya. V chem otlichiya. // https:// cyberleninka.ru/article/n/gosudarstvennye-uslugi-i-funktsii-v-chem-otlichiya (Data obrashcheniya 14.10.2020).
17. Shestakov V.A. Sovershenstvovaniye organizatsii predostavleniya gosudarstvennykh uslug: metodicheskiye aspekty // https://www.dissercat.com/ content/sovershenstvovanie-organizatsii-predostavleniya-gosudarstvennykh-uslug (Data obrashcheniya 14.10.2020).
УДК 342.4
СОТ ТЭРЕЛШНЩ ЖАЛПЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫЦ ^AF^ATTÄPbIHbI4 ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАFЫ ЭК1МШ1Л1К РЭС1МДЕР МЕН ЭК1МШ1Л1К СОТ 1С1Н ЖYРГIЗУ ЦAFИДATTAРЫМЕН АРАЦАТЫНАСЫ (ПРОБЛЕМАЛЫЦ МЭСЕЛЕЛЕР)
Багдат Цабылкадыр^лы Н^ргазинов
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат шститутыныц конституциялыц, эюмшшк зацнама жэне мемлекеттж басцару бвлмшц басшысы, зац гылымдарыныц кандидаты, Казацстан Республикасы, Нур-Султан ц.; e-mail: nurgazinov@list.ru
TYÜm свздер: Казацстан Республикасыныц Конституциясы, цылмыстыц, азаматтыц, эюмшшк, этмшшж-деликтж сот loin ЖYргiзу, зацнаманы жетiлдiру, сот тврелтшц цаги-даттары.
Аннотация. Мацала сот тврелтшц конституциялыц цагидаттарын жетiлдiру мэселе-лергне арналган. Мэселен, мацала авторы Конституцияныц 77-бабыныц 4-тармагында квз-делген Казацстан Республикасыныц Конституциясында цолданылып журген нормага назар аударуды усынады, оган сэйкес зацды цолдану кезтде судья Республиканыц барлыц соттары мен судьяларына ортац жэне бiрыцгай болып табылатын 10 цагидатты басшылыцца алуга тшс.
Сонымен бiрге, мацала авторы Негiзгi Зацныц жогарыда аталган бабында кврсеттген сот тврелтшц конституциялыц цагидаттарын Республиканыц барлыц соттары мен судья-лары Yшiн ортац жэне бiрыцгай деп атауга болмайтынын, дэлiрек айтсац iстердi азаматтыц жэне (немесе) экмшшк сот шн ЖYргiзу нысанында царау кезтде цылмыстыц сот Шн ЖYргiзу шецбертде цолданылатын сот тврелт цагидаттары цолданылмайды
Осыган байланысты Конституцияныц 75-бабыныц 2-тармагына толыцтырулар енгi-зу жэне мынадай редакцияда жазу усынылады: «2. Сот билт сот Шн ЖYргiзудiц азаматтыц, цылмыстыц, экмшшк, этмшшж-деликтж жэне зацмен белгтенген взге де нысандары арцылы ЖYзеге асырылады».
ЖYргiзiлген талдау мен шетелдж тэжiрибенi царау негiзiнде автор конституциялыц зацнаманы жетiлдiру жвшнде усыныстар мен усынымдар тужырымдады. Атап айтцанда, автормен Конституцияныц 77-бабыныц 3-тармагын мынадай редакцияда жазылуын усы-нады: «3. Зацды цолдану кезтде судья мынадай цагидаттарды басшылыцца алуга тшс: «1) зацдылыц; 2) сот талцылауыныц жариялылыгы цагидаты; 3) эдш сот талцылауына цуцыц; 4) тыцдалу цуцыгы; 5) зацсыз жолмен алынган дэлелдемелердщ зацды кYшi болмайды; 6) тез, толыц, жан-жацты жэне утымды сот талцылауы цагидаты; 7) сот актшерШц мтдет-тшт; 8) сот iсiн ЖYргiзу тш; 9) сот отырысында цауiпсiздiктi цамтамасыз ету; 10) сот актiлерiне шагым жасау бостандыгына цуцыц».
Мацалада цуцыц цолдану практшасыныц басца да мэселелер1 царастырылады жэне цол-даныстагы зацнамага толыцтырулар енг1зу бойынша нацты усыныстар усынылады.
СООТНОШЕНИЕ ОБЩИХ КОНСТИТУЦИОННЫХ ПРИНЦИПОВ ПРАВОСУДИЯ С ПРИНЦИПАМИ АДМИНИСТРАТИВНЫХ ПРОЦЕДУР И АДМИНИСТРАТИВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН (ПРОБЛЕМНЫЕ ВОПРОСЫ)
Нургазинов Багдат Кабылкадырович
Руководитель отдела конституционного, административного законодательства и государственного управления, Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, кандидат юридических наук, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: nurgazinov@list.ru
Ключевые слова: Конституция Республики Казахстан, уголовное, гражданское, административное, административно-деликтное судопроизводство, совершенствование законодательства, принципы правосудия.
Аннотация. Статья посвящена вопросам совершенствования конституционных принципов правосудия. Так, автором статьи предлагается обратить внимание на действующий Конституции Республики Казахстан конституционную норму, предусмотренную в пункте 4 статьи 77 Конституции, согласно которой при применении закона судья должен руководствоваться 10 принципами, которые являются общими и едиными для всех судов и судей Республики.
Вместе с тем автор статьи утверждает, что перечисленные в вышеуказанной статье Основного закона конституционные принципы правосудия именовать общими и едиными для всех судов и судей Республики нельзя, так как они таковыми не являются и применяемые в рамках уголовного судопроизводства принципы правосудия не могут применяться в рамках, к примеру, при рассмотрении дел в форме гражданского и (или) административного судопроизводства.
В этой связи предлагается внести дополнения в пункт 2 статьи 75 Конституции и изложить в следующей редакции: «2. Судебная власть осуществляется посредством гражданского, уголовного, административного, административно-деликтного и иных установленных законом форм судопроизводства».
На основе проведённого анализа и рассмотрения зарубежного опыта автором сформулированы предложения и рекомендации по совершенствованию конституционного законодательства. В частности, автором предлагается пункт 3 статьи 77 Конституции изложить в следующей редакции: «3. При применении закона судья должен руководствоваться следующими принципами: «1) законность; 2) принцип гласности судебного разбирательства; 3) право на справедливое судебное разбирательство; 4) право быть выслушанным; 5) не имеют юридической силы доказательства, полученные незаконным путём; 6) принцип быстрого, полного, всестороннего и рационального судебного разбирательства; 7) обязательность судебных актов; 8) язык судопроизводства, 9) обеспечение безопасности в судебном заседании 10) право на свободу обжалования судебных актов». В статье рассматриваются и другие вопросы правоприменительной практики и предлагаются конкретные предложения по внесению дополнений в действующее законодательство.
CORRELATION OF THE GENERAL CONSTITUTIONAL PRINCIPLES OF JUSTICE WITH THE PRINCIPLES OF ADMINISTRATIVE PROCEDURES AND ADMINISTRATIVE COURT PROCEEDINGS IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
(PROBLEMATIC ISSUE)
Nurgazinov Bagdad Кabylkadyrovich
Head of the Department of constitutional, administrative legislation and public administration of the Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, candidate of law, Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, e-mail: nurgazinov@list.ru
Keywords: The Constitution of the Republic of Kazakhstan, criminal, civil, administrative, administrative and tort proceedings, improvement of legislation, principles of justice.
Abstract. The article is devoted to the issues of improving the constitutional principles ofjustice. Thus, the author of the article proposes to draw attention to the constitutional norm in force in the Constitution of the Republic of Kazakhstan, provided for in paragraph 4 of Article 77 of the Constitution, according to which, when applying the law, a judge must be guided by 10 principles, which, in accordance with them, are common and uniform for all courts and judges of the Republic.
At the same time, the author of the article claims that the listed constitutional principles of justice listed in the above article of the Basic Law cannot be called common and uniform for all courts and judges of the Republic, since they are not such and the principles ofjustice applied in criminal proceedings cannot be applied within the framework of for example, when considering cases in the form of civil and (or) administrative proceedings.
In this regard, it is proposed to amend paragraph 2 ofArticle 75 of the Constitution and state it as follows: «2. Judicial power is exercised through civil, criminal, administrative, administrative-tort and other forms of legal proceedings established by law».
Based on the analysis and consideration offoreign experience, the author formulated proposals and recommendations for improving constitutional legislation. In particular, the author proposes to state paragraph 3 of Article 77 of the Constitution as follows: «3. When applying the law, a judge must be guided by the following principles: 1) legality; 2) the principle of publicity of the trial; 3) the right to a fair trial; 4) the right to be heard; 5) evidence obtained by illegal means has no legal force; 6) the principle of prompt, complete, comprehensive and rational trial; 7) the binding nature of judicial acts; 8) the language of the proceedings, 9) ensuring security in the court session 10) the right to freedom of appeal against judicial acts». The article examines other issues of law enforcement practice and offers specific proposals for making additions to the current legislation.
1995 жылгы 30 тамыздагы Казакстан Ре-спубликасы Конституциясыньщ 77-бабыньщ 3-тармагына сэйкес барлык судьялар, оныц Мнде эюмшшк-кдаыктык дауларды карай-тындар да басшылыкка алынатын сот терель гшщ (б^дан эрi - Конституция)1 непзп каги-даттары конституциялык децгейде кезделген.
Конституцияныц 75-бабыныц 2-тармагы-на сэйкес сот билт сотта ю жYргiзудiц азамат-тык, кылмысты; жэне зацмен белгшенген езге де нысандары аркылы жYзеге асырылады.
Осыган :р;сас норма «Казакстан Республикасыныц сот жYЙесi мен судьяларыныц мэрте-бесi туралы» 2000 жылгы 25 желтоксандагы № 132 Казакстан Республикасы Конституциялык зацыныц 1-бабыныц 2-тармагына сэйкес сот билт сот iсiн жYргiзудiц азаматтык, кыл-мыстык жэне зацмен белгшенген езге де нысандары аркылы жYзеге асырылуы кезделген2.
Казакстан Республикасында 2020 жылгы 29 маусымдагы Эюмшшк рэсiмдiк-процестiк кодекс (б^дан эрi - КР ЭРПК) 2021 жылгы 1 шшдеден бастап колданыска енпзшген-нен кешн эюмшшк соттардагы сот билт эюмшшк сот iсiн жYргiзу нысанында, ягни сот iсiн жYргiзудiц зацмен белгшенген езге нысаны ретшде жYзеге асырылатын болады.
Конституцияныц 77-бабыныц 4-тармагы-на сэйкес Конституциямен белгшенген сот терелтнщ принциптерi Республиканыц бар-
лык соттары мен судьяларына ортак жэне бiрьщFай болып табылатындыгы кезделген.
Сот терелтнщ Конституциялык ^и-даттарына жYргiзiлген талдау экiмшiлiк сот юш жYргiзуге тек екi каFидат кана келетiнiн, калFан 8 ^идат негiзiнен кылмысты; сот iсiн жYргiзуге жататынын, атап айтканда, сот терелтнщ мынадай каFидаттары: «1) адам езшщ кiнэлiлiгi соттыц зацды кYшiне енген Yкiмiмен танылFанFа дейiн кылмыс жасауда кiнэсiз деп есептеледi; 2) бiр к^кык б^зушылык Yшiн ешкiмдi де кайтадан кылмыстык немесе экiмшiлiк жауаптылыкка тартуFа болмайды; 3) ешкiмге езшщ келiсiмiнсiз ол Yшiн зацда кезделген соттылыкты езгертуге болмайды; 5) жауаптылыкты белгiлейтiн немесе ^шей-тетiн, азаматтарFа жаца мiндеттер жYктей-тiн немесе олардыц жаFдайын нашарлататын зацдардыц керi кYшi болмайды. Егер кдаык б^зушылык жасалFаннан кейiн ол Yшiн жауап-тылык зацмен жойылса немесе жецшдетшсе, жаца зац колданылады; 6) айыпталушы езiнiц кiнэсiздiгiн дэлелдеуге мiндеттi емес; 7) ешюм езiне-езi, ж^байына (зайыбына) жэне аукы-мы зацмен айкындалатын жакын туыстарына карсы аЙFак беруге мшдетл емес. Дiни кыз-метшшер ездерiне сенiп сырын ашкандарFа карсы куэгер болуFа мiндеттi емес; 8) адам-ныц кiнэлi екендiгi женшдеп кез келген кYдiк айыпталушыныц пайдасына тYсiндiрiледi;
1 Республикалыц референдумда 1995 жылгы 30 тамызда цабылданган Казацстан Республикасыныц Консти-туциясы // http: adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000_.
2 «Казацстан Республикасыныц сот ЖYйесi мен судьяларыныц мэртебеЫ туралы» 2000 жылгы 25 желтоц-сандагы № 132 Казакстан Республикасыныц конституциялык зацы//http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z000000132
9) зацсыз тэсшмен алынган дэлелдемелердщ зацды кYшi болмайды. Ешкiмдi езшщ жеке мойындауы негiзiнде гана соттауга болмайды;
10) кылмыстык зацды ^^састыгына карай кол-дануга жол бершмейдш.
Сондыктан, сот терелтнщ аталган конституциялыц цагидаттарын Конституцияда Республиканыц барлык соттары мен судьяла-ры Yшiн ортак жэне бiрыцFай деп атау д^рыс емес деп санаймыз. Б^л ретте кылмыстык сот iсiн жYргiзу шецберiндегi сот терелтнщ каFидаттары, мысалы, iстердi азаматтык жэне (немесе) экiмшiлiк сот юш жYргiзу нысанын-да карау кезшде колданылмайды.
Осылайша, жYргiзiлген талдау Конституцияныц 77-бабында кезделген 2 ^идаттыц Fана азаматтык жэне экiмшiлiк сот юш жYр-гiзуге, Атап айтканда «4) сотта эркiм ез сезш тыцдатуFа кдаылы» каFидаты жэне «9) зацсыз тэсшмен алышан аЙFактардыц зацды кYшi болмайды
Ешкiм eзiнiц жеке мойындауы непзшде Fана сотталуFа тшс емес» каFидатыныц Шна-ра колданылатынын кeрсеттi.
Осылайша, экiмшiлiк эдiлеттiлiктi кон-ституциялык-кръктык реттеумен байланы-сты кдаыктык нормаларды неF¥рлым д^рыс колдану Yшiн КонституцияFа толыктырулар енгiзу мYмкiндiгiн карау, сол аркылы Конституцияныц 77-бабыныц 4-тармаFында жа-зылFандай, Республиканыц барлык соттары мен судьялары Yшiн шын мэнiнде ортак жэне бiрыцFай болып табылатын каFидаттарды Fана калдыру усынылады.
Мысалы, «сот талкылауыныц жари-ялылыгы ^идаты» Конституцияда оныц эдiл сот тeрелiгiн камтамасыз етуге баFытталFан азаматтык, кылмыстык жэне эюмшшк сот юш жYргiзудегi ерекше рeлiн ескере отырып бекiтiлуi тиiс деп санаймыз.
Ю.Е. Аврутиннiц пiкiрiнше, конституция мемлекет пен азаматтар тарапынан колда-нылмаFан немесе еленбеген кезде тыс кала-ды. Б^л жаFдайда коFам мен азамат эюмшшк к^кыкпен бiрге <^р езЬ> калуы мYмкiн, оныц негiзiнде мемлекеттж аппараттыц еркi зацFа негiзделген немесе ведомстволык н^скау-лыктан, экiмшiлiк калауынан баска ештецемен шектелмейдi. Конституция конституциялык к^рылыс негiздерi институттарыныц негiзiн калаушы каFидаттары мен нормаларына ка-тысты тYбегейлi eзгерiстер енгiзiлген кезде де тыс калады. Бiрiншi жэне екiншi жаFдайда да экiмшiлiк к¥кык калады, бiрак б^л баска к¥н-дылыктар мен каFидаттар т¥рFысынан баска ережелерге сэйкес коFамдык катынастардыц тиiстi шецберш реттейтiн баска экiмшiлiк к^кык болады [1, 40-б.].
Бiз экiмшiлiк рэсiмдер доктринасы, ец алдымен, конституциялык децгейде калып-тасатын, содан кейiн эюмшшк к¥кык Мн-
де дамып, рэсiмделетiн жэне ашылатын бел-гiлi бiр к¥кыктык мэдениетке негiзделетiн О.Н. Шерстобоевтщ ^станымын колдаймыз. Оныц айтуынша, эюмшшк рэсiмдер туралы зац кабылдаFан елдер бар, бiрак оныц негiзiн айкындайтын конституциялык-кдаыктык каFидаттарды iске асыру практикасы жок екенiн атап eтедi. М^ндай мемлекеттерде экiмшiлiк рэсiмдердiц барлык элеует ашыл-майды, рэсiмдер ез максатына жете алмай-ды жэне кептеген эюмшшк ережелерге азайтылуы мYмкiн деп айтуFа болады. ЯFни, мемлекеттiк баскару жYЙесiнде субъективтi жария к¥кыктарды камтамасыз етуге баFыт-талFан экiмшiлiк рэсiмдердiц конституциялык мэнi б^рмаланады. Оныц орнына мемлекет экiмшiлiк кызметтi тым егжей-тегжейлi ретте-уге назар аударады, ол белгш бiр жаFдайларда оц нэтижеге экелед^ бiрак кептеген жаFдай-ларда пайдасыз немесе тiптi зиянды. М^ндай жаFдайларда экiмшiлiк рэсiмдер туралы зац токтап, декорацияFа айналады [2, 209-б.].
Казакстан Республикасыныц 2020 жылFы 29 маусымдаFы Эюмшшк рэсiмдiк-процестiк кледексiнiц (б^дан эрi - Кр ЭРПК) 175-ба-быныц бiрiншi тармаFына сэйкес осы Кодекс 2021 жыгеты 1 шшдеден бастап колданыска енгiзiледi, Кодекстiц 3-бабыныц бiрiншi бель гiне сэйкес мемлекеттж органдардыц iшкi экiмшiлiк рэсiмдерiн, эюмшшк рэсiмдердi жYзеге асыруFа байланысты катынастарды, сондай-ак экiмшiлiк сот iсiн жYргiзу тэртiбiн реттеуге баFытталFан.
ОсыFан байланысты сот терелжшщ жал-пы конституциялык каFидаттарын кецейту туралы мэселе талкылауды жэне пысыктау-ды талап етедi жэне Конституцияныц 75-ба-быныц 2-тармаFын: «сот билiгi сотта iсiн жYргiзудiц азаматтык, кылмыстык, экiмшiлiк жэне зацмен белгшенген езге де нысандары аркылы жYзеге асырылады» деген редакцияда жазылу усынылады.
Сондай-ак, Конституцияда барлык соттар Yшiн ортак болып табылатын «сот юш жYр-гiзу тш» каFидаты кeрсетiлмеген, кылмыстык (КПК-нщ 30-бабы), азаматтык процесте (АПК-нiц 14-бабы) колданылатыны керсетш-ген, ал экiмшiлiк сот юш жYргiзуде Конститу-циядаFы сот юш жYргiзудiц жалпы ^идатта-рындаFыдай м^ндай каFидат кезделмеген.
Сондыктан Конституцияныц 77-бабыныц 3-тармаFында 11) тармакшаны карастыру кажет, оны: «11) сот юш жYргiзу тш» деген редакцияда жазылу усынылады. Оныц y^î-не, Конституцияныц 7-бабыныц 3-тармаFына сэйкес мемлекет Казакстан халкыныц тш-дерiн YЙрену мен дамыту Yшiн жаFдай туFы-зуFа камкорлык жасайды, ал Конституцияныц осы 7-бабыныц 2-тармаFына сай мемлекеттж ^йымдарда жэне жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарында орыс тiлi ресми тYрде казак
тшмен тец колданылады3.
Сондай-ак, Конституцияныц 77-бабыныц 3-тармагында 12) тармакшаны карастыру кажет, оны:«12)сотталкылауыныцжариялылыгыкаги-даты» деген редакцияда жазылу ^сынылады.
^Р ЭРПК-нщ 3-бабыныцек1нш1 белЫне сэй-кесДРЭРПК-менреттелетшкатынастардыцка-тысушылары мемлекеттк органдар, эюмшшк органдар, лауазымды т^лгалар, сондай-ак жеке жэне зацды т^лгалар болып табылады.
^Р ЭРПК-де эюмшшк орган деп «казакстан Республикасыныц зацдарына сэйкес эюмшшк акпш кабылдау, эюмшшк эрекет жасау (эрекетаздк таныту) женшде екшет-тктер бершген мемлекеттк орган, жергшкл ез1н-ез1 баскару органы, мемлекеттк зацды т^лга, сондай-ак езге ^йым» танылады (4-бап-тыц 7-тармагы)4.
Осылайша, «^кыктык актшер туралы» 2016 жылгы 6 сэу1рдеп 480-V ^РЗ казакстан Республикасы Зацыныц 24-бабы 3-тармагыныц талаптарына сэйкес нормативтк к¥кыктык ак-тшщ мэтЫ эдеби тш нормалары, зац термино-логиясы жэне зац техникасы сактала отырып жазылады, оныц ережелер1 барынша кыска болуга, накты жэне эртYрлi тYсiндiруге жат-пайтын магынаны, атап айтканда, ^Р ЭРПК-нiц 3-бабыныц бiрiншi белiгiнде кезделген «мемлекеттк органдардыц iшкi экiмшiлiк рэамдерш, экiмшiлiк рэсiмдердi, сондай-ак экiмшiлiк сот юш жYргiзу тэртiбiн жYзеге асы-румен байланысты катынастарды реттеу» деген сез ^ркесш нактылау белтнде нег^рлым накты пысыктау жэне кел^ру ^сынылады.
Бiздiц пiкiрiмiзше, ^Р ЭПК колданыска ен-гiзiлгеннен кейiн шешiмдерi мен iс-эрекеттерi жеке жэне зацды т^лгалардыц к¥кыктарын, бостандыктары мен зацды мYДделерiн б^зуга экеп согуы мYмкiн мемлекеттiк к¥рылымдарга гана емес, мемлекеттк баскару саласында жа-рия функциялар бершген органдарга деген б^рынгы кезкарастардан ауытку кажет, осыган байланысты жогарыда аталган кезкарасты Конституциялык зацнамага сэйкес кел^рш, керсету кажет.
Осыган байланысты, ^Р ЭРПК5 казакстан Республикасындагы жария-к^кьщтьщ каты-настардан туындайтын дауларды карау 2021 жылгы 1 шiлдеге дешн ^Р АПК6 принциптерi бойынша жYзеге асырылатын болады. Б^л рет-те, соцгысыныц барлык кагидаттары жари-
ялы-к¥кыктык даулардыц к¥кыктык сипатына жауап бермейтiнiн атап ету кажет.
М.П. Петров атап еткендей, кагидаттар керсетшген к¥кыктык идеялар, кезкарастар, нормалар жалпы экiмшiлiк к¥кык саласына тэн субъектiлердiц баскарушылык кызмет пайда болганга дейiн де мшез-к¥лык моделiн к¥руга арналган [3, 204-б.].
Мысалы, азаматтык процеске катысушы-ларга ез ^станымын коргауга тец мYмкiндiктер беретiн тараптардыц жарыспалылыгы мен тец к^кыктылыгы кагидаты (^Р АПК-нiц 15-бабы), оныц катысушыларына азаматтык зацнамага ¥ксас тиiстi процестiк к¥кыктар бершетшь не карамастан, экiмшiлiк процесте колданы-ла алмайды, бiрак бастапкыда олар тец емес жагдайда болады, ейткенi оныц катысушыла-рыныц бiрi экiмшiлiк орган болып табылады.
Сонымен катар, осы кагидатка сэйкес, ^Р АПК-нiц колданыстагы нормалары iстiц накты мэн-жайларын аныктау жэне тараптардыц дэлелдi етiнiшi бойынша гана кажетл матери-алдарды алуга жэрдемдесу максатында сотты ез бастамасы бойынша дэлелдемелер жинау-дан босатады. Соттыц белсендi релiнiц кагидаты жэне тагы баскаларды айтуга болады.
Сонымен бiрге, ^Р ЭРПК 6-бабыныц Yшiн-шi белiгiне сэйкес азаматтык сот юш жYргiзу кагидаттары, егер б^л ^Р ЭРПК 2-тарауын-да баяндалган кагидаттарга кайшы келмесе, эюмшшк сот iсiн жYргiзуде колданылады.
^Р ЭРПК 5-бабыныц бiрiншi белiгiне сэйкес эюмшшк рэсiмдердiц мiндеттерi: жеке жэне зацды т^лгалардыц жария к¥кыктарын, бостандыктары мен мYДделерiн толык юке асыру; жария-к¥кыктык катынастарда жеке жэне когамдык мYДделердiц тецгерiмiне кол жетюзу; тиiмдi жэне бYкпесiз мемлекеттiк баскаруды, оныц iшiнде адамдардыц баскару шешiмдерiн кабылдауга катысуы аркылы камтамасыз ету; жария-к¥кыктык саладагы зацдылыкты ныгайту болып табылады. ^Р ЭРПК 5-бабыныц екiншi белiгiне сэйкес, экiмшiлiк сот юш жYргiзудiц мiндетi жари-я-к¥кыктык катынастарда жеке т^лгалардыц б^зылган немесе дау айтылатын к¥кыктарын, бостандыктары мен зацды мYДделерiн, зацды т^лгалардыц к¥кыктары мен зацды мYДделерiн тиiмдi тYрде коргау жэне калпына келтiру максатында эюмшшк iстердi эдiл, бейтарап жэне уактылы шешу болып табылады7.
имен тец колданылады3.
Сондай-ак, Конституцияныц 77-бабыныц гармагында 12) тармакшаны карастыру кажет, ы:«12)сотталкылауыныцжариялылыгыкаги-ты» деген редакцияда жазылу ^сынылады.
^Р ЭРПК-нiц 3-бабыныцекiншi белiгiне сэй-с, ^Р ЭРПК-менреттелетш катынастардыц ка-[сушылары мемлекеттiк органдар, эюмшшк гандар, лауазымды т^лгалар, сондай-ак ;ке жэне зацды т^лгалар болып табылады.
^Р ЭРПК-де экiмшiлiк орган деп «^а-кстан Республикасыныц зацдарына сэйкес 1мшшк актiнi кабылдау, эюмшшк эрекет юау (эрекетсiздiк таныту) женшде екшет-:тер берiлген мемлекеттiк орган, жергшкл k^i баскару органы, мемлекеттк зацды лга, сондай-ак езге ^йым» танылады (4-бап-[ц 7-тармагы)4.
Осылайша, «^кыктык актiлер туралы» 16 жылгы 6 сэуiрдегi 480-V ^РЗ казакстан спубликасы Зацыныц 24-бабы 3-тармагыныц лаптарына сэйкес нормативтiк к¥кыктык ак-пц мэтiнi эдеби тiл нормалары, зац термино-гиясы жэне зац техникасы сактала отырып □ылады, оныц ережелерi барынша кыска луга, накты жэне эртYрлi тYсiндiруге жат-йтын магынаны, атап айтканда, ^Р ЭРПК-ц 3-бабыныц бiрiншi белiгiнде кезделген [емлекеттк органдардыц iшкi экiмшiлiк ымдерш, экiмшiлiк рэсiмдердi, сондай-ак iмшiлiк сот юш жYргiзу тэртiбiн жYзеге асы-мен байланысты катынастарды реттеу» де-н сез тiркесiн нактылау белкшде нег^рлым кты пысыктау жэне кел^ру ^сынылады.
Бiздiц пiкiрiмiзше, ^Р ЭПК колданыска ен-;шгеннен кейiн шешiмдерi мен iс-эрекеттерi ;ке жэне зацды т^лгалардыц к¥кыктарын, стандыктары мен зацды мYДделерiн б^зуга еп согуы мYмкiн мемлекеттiк к¥рылымдарга на емес, мемлекеттк баскару саласында жа-я функциялар бершген органдарга деген рынгы кезкарастардан ауытку кажет, осыган йланысты жогарыда аталган кезкарасты »нституциялык зацнамага сэйкес кел^рш, рсету кажет.
Осыган байланысты, ^Р ЭРПК5 казакстан спубликасындагы жария-к^кыктык каты-стардан туындайтын дауларды карау 2021 >шгы 1 шiлдеге дешн ^Р АПК6 принциптерi йынша жYзеге асырылатын болады. Б^л рет-, соцгысыныц барлык кагидаттары жари-
3 1995 жылгы 30 тамызда Республикалыц референдумда цабылданган Казацстан Республикасыныц Консти-туциясы //http: adilet.zan.kz/rus/docs/K95000l000_. 7 б.
4 Казацстан Республикасыныц 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350-VI ЭммшшкрэЫмдж-процестж кодекы // http://adilet.zan.kz/rus/docs/K2000000350.
5 К^азацстан Республикасыныц 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350-VI ЭкшшШкрэЫмдж-процестж кодекЫ // http://adilet.zan.kz/rus/docs/K2000000350.
6 2015 жылгы 31 цазандагы № 377-VКРЗ КР Азаматтыц процестж кодекы //КР Парламентшц Жаршысы. 2018. № 20VI. 114 б.
7 Казацстан Республикасыныц 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350-VI ЭктшШкрэстдж-процестж кодека // http://adilet.zan.kz/rus/docs/K2000000350.
Б^л ретте эюмшшк рэамдер мен эюмшшк сот iсiн жYргiзу мiндеттерi ^Р ЭРПК-нщ 2-та-рауына сэйкес 12 цагидат негiзiнде жYзеге асы-рылады, атап айтканда: зацдылык кагидаты (7-бап); эдшеттшк кагидаты (8-бап), к¥кыктарды, бостандыктар мен зацды мYДделердi коргау (9-бап), мвлшерлестiк (10-бап), экiмшiлiк кала-уды жYзеге асыру шектерi (11-бап), к¥кыктар басымдыгы кагидаты (12-бап), сешм к¥кыгын коргау (13-бап), формальды талаптарды терiс пайдалануга тыйым салу (14-бап), аныктык презумпциясы (15-бап), соттыц белсендi рвлi (16-бап), экiмшiлiк сот iсiн жYрriзудщ акылга конымды мерзiмi (17-бап), сот актшершщ мш-деттiлiгi (18-бап)8.
^Р ЭРПК-нщ 2-тарауында бекiтiлген сана-маланган кагидаттары: «зацдылык пен эдшеттшк кагидаттары»; «коргау Yшiн сотка жYгiну к^кыгы»; «судьялардыц тэуелсiздiгi, барша-ныц зац мен сот алдындагы тецдЫ»; «сот актшершщ мшдеттшп, сот актiлерiне шагым жасау ерюндт» соттармен сот iсiн жYрriзудщ баска да нысандарында колданылуы мYмкiн деп ойлаймыз.
«Сот талкылауыныц жариялылыгы» кагидасына катысты ол сот талкылауыныц баска нысандарына да катысты, бiрак тек Эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы кодексш-де («экiмшiлiк к¥кык б^зушылык туралы ютер бойынша iс жYргiзудiц жариялылыгы» 21-бабы), ^ПК-де («жариялылык» 29-бабы), АПК-де («сот талкылауыныц жариялылыгы» 19-бабы) беютшген, ал экiмшiлiк процеске катысты ол барлык сот сатыларында эюмшшк iстердi ашык талкылауды, сот актшерш жария етудi квздейдi, ал Конституцияда б^л кагидат квзделмеген. Сондай-ак, б^л кагидат кабыл-данган ^Р ЭРПК-де карастырылмаган, деген-мен б^л жагдайда ^Р ЭРПК-нiц 6-бабыныц Yшiншi бвлМне сiлтеме жасауга болады, егер б^л ^Р ЭРПК-нiц 2-тарауында баяндалган кагидаттарга кайшы келмесе, азаматтык сот iсiн жYргiзу кагидаттары экiмшiлiк сот iсiн жYргiзуде колданылады.
Экiмшiлiк сот iсiн жYргiзу туралы зацда жариялылык кагидаты сот iсiн жYргiзуге ка-тыспайтын адамдар кез-келген уакытта сот оты-рысы втетiн залга кiре алады деп белгiлейдi. Сот залына квпшшктщ кiруiне жол бермеу зацда накты сипатталган белгiлi бiр тар алгышарт-тар болган кезде гана мумюн болады [4, 8-б.].
Нормативтiк к¥кыктык актiлердi катац сактауга сэйкес жеке жэне зацды т^лгалар-дыц к¥кыктары мен мiндеттерiн iске асы-
руга багытталган зацдылык кагидатын сактау эюмшшк Yшiн гана емес, кылмыстык жэне азаматтык сот iсiн жYргiзу Yшiн де негiзгi бо-лып табылады, сондыктан ^азакстан Респу-бликасыныц Конституцияда барлык соттары мен судьяларына ортак жэне бiрыцFай болып табылатын сот тврелМнщ каFидаттарын Fана калдыру ^сынылады жэне тиiсiнше Консти-туцияныц 77-бабыныц 3-тармаFын: «3. Зацды колдану кезiнде судья: «1) зацдылык; 2) сот талкылауыныц жариялылыгы; 3) эдш сот талкылауына к¥кык; 4) тыцдалу к¥кы^ы; 5) зацсыз жолмен алы^ан дэлелдемелердiц зацды кYшi болмайды; 6) тез, толык, жан-жакты жэне ^тымды сот талкылауы каFидаты; 7) сот актшершщ мiндеттiлiгi; 8) сот iсiн жYргiзу тiлi; 9) сот отырысында кауiпсiздiктi камтамасыз ету 10) сот актшерше шаFым жасау ^идатта-рын басшылыкка алуFа тиiс» деген редакцияда жазылуын ^сынамыз.
Осылайша, автор сот тврелМнщ калFан накты каFидаттарын тиiстi салалык кодекстер-де карастыруды ^сынады.
Мысалы, А.Б. Лисюткиннiц пiкiрi бойынша зацдылыкты ец карапайым жэне бiр мезгш-де кYрделi емес тYсiну к¥кыктык катынастар субьектшершщ (мемлекеттiк органдардыц, ^йымдардыц, азаматтардыц) колданыстаFы зацдардыц нормаларын (бYкiл зацнаманы) тшсшше сактауы жэне орындауы, яFни катац-дык (мiндеттiлiк), б^лжымастык (тура), накты - зацдылыкты сактау жэне орындау рэамшщ мiндеттi жэне мэнерлi сипаттамалары болып табылады [5].
Мэселен, ^Р ЭРПК 7-бабыныц екiншi бвль гше сэйкес, сот экiмшiлiк iстердi карау жэне шешу кезiнде Конституцияныц, конституци-ялык зацдардыц, нормалардыц талаптарын, ^Р ЭРПК-нiц баска да нормативтiк к¥кыктык ак-тiлердiц, колданылуFа жататын халыкаралык шарттардыц талаптарын дэл сактауFа мшдетл9.
БаяцдалFанныц негiзiнде, Конституцияныц 77-бабыныц 4-тармаFында санамаланFан республиканыц барлык соттары мен судьялары Yшiн жалпы жэне бiрыцFай сот iсiн жYргiзудiц Конституциялык каFидаттары iс жYзiнде барлык соттар Yшiн колданылмайды. ^азакстан Республикасыныц 1995 жылFы 30 тамыздаFы Конституциясыныц 7-бабы 2-тармаFыныц 1) тармакшасына сэйкес Конституция норма-тивтiк к¥кыктык актшердщ10 негiзгi тYрiне жа-татынын ескере отырып, жоFарыда баяндалFан кайшылыктарды жою жэне талданатын норманы «^укыктык актiлер туралы» 2016 жылFы
о
Казахстан Республикасыныц 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350-У1 Эюмшшк рэЫмдт-процестт ко-дексшц 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13,14, 15, 16, 17 жэне 18 баптары.
9 Казахстан Республикасыныц 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350^1 ЭтмшЫкрэЫмдж-процестж кодекЫ // http://adilet.zan.kz/rus/docs/K2000000350.
10 1995 жылгы 30 тамызда Республикалыц референдумда цабылданган Казахстан Республикасыныц Консти-туциясы //http: adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000 .
6 сэуiрдегi казакстан Республикасы Зацыныц талаптарына сэйкес келтiру ¥сынылады.
Сонымен бiрге, немiс галымы Й. Пудель-ка атап еткендей, эюмшшк ендiрiстiц кагидаттары (эюмшшк рэамдер кагидаттары си-якты) эрдайым зацда аталмайды, ал егер олар аталган болса, онда, эдетте, егжей-тегжейлi реттеу немесе тшт аныктама жок кунделш-тi к¥кык колдану тэжiрибесiнде, ец алдымен, тYсiндiру киын мэселелерге катысты рел атка-рады. Б^л кагидаттар Yнемi нактыланып, да-мып келедi, сондыктан катац егжей-тегжейлi зацнамалык реттеудiц болмауы нэтижесшде тiптi артыкшылык болады. Алайда, тшст жа-зылмаган к¥кыкты экiмшiлiк органдар да, сот-тар да мойындайды, ал зац шыгарушы немесе эюмшшк тарапынан арнайы н^скаулар талап етшмейдь Олар жазылмаган к¥кыктыц белiгi болып табылады, оныц кеп белт Конституциялык зацмен беютшген, сондыктан эдеттеп зац - рэсiмдiк жэне процестк к¥кыкка катысты - оларга ерекше мэн беретiн осы кагидаттар аясында тYсiндiрiлiп, колданылуы керек деп айтуга болады [4, 9-10-б.].
Экiмшiлiк к¥кык теориясында гылыми зерттеулер децгейiнде жеткiлiктi кецiл белш-бейтш тагы бiр мацызды мэселе эюмшшк-рэсiмдiк катынастарды зерттеумен байланысты. Б^л тYр посткецестiк кецiстiктегi б^рынгы елдердiц зацнамасында, оныц iшiнде бiздiц елде де салыстырмалы тYрде жаца, ол егжей-тегжейлi зерттеудi кажет етедь Осыган байланысты бiз экiмшiлiк-рэсiмдiк жэне эюмшшк-процестк катынастардыц езара бай-ланысын карастырамыз.
«Рэам» жэне «процесс» бiр-бiрiмен тыгыз байланысты ^гымдар екенi анык, ейткенi процесс ю жYзiнде тиiстi процедура аркылы жYзе-ге асырылады.
А.Б. Зеленцовтыц шюршше, эюмшшк-рэсiмдiк катынастар, олар аркылы аткарушы органдар мен жеке т^лгалар арасындагы оц катынастар тYсiнiледi, олардыц шецберiнде соцгылардыц к¥кыктары мен мiндеттерi iске асырылады. катынастардыц б^л тYрi баскару саласындагы кактыгыстармен байланысты емес, ейткеш оларда эюмшшк-к¥кыктык дау жок экiмшiлiк к¥кык субъектiлерi арасындагы эртYрлi тYсiнiлетiн к¥кыктар мен мшдеттер жэне баскарудыц к¥кыктык актiлерiнiц зац-дылыгы туралы келiспеушiлiк [6, 168-б.].
Сонымен, экiмшiлiк к¥кык саласындагы жетекшi кецес галымы Б.М. Лазарев рэам кез-келген iстi орындау, мэселенi шешу Yшiн кажеттi эрекеттердi орындау тэр^бш бiлдiредi жэне рэсiмдердi к¥кыктык нормалармен бекiту нэтижесiнде олар зацды к¥былыска айналады жэне зацныц рэсiмдiк элементше айналады
деп атап еткен. «Белгш бiр азаматтардыц, ¥й-ымдардыц, органдардыц, лауазымды т^лгалар-дыц рэсiмдерiне сэйкес ю-эрекеттер жYЙесiнiц езi жэне осы эрекеттердщ нэтижесiнде жэне нэтижесiнде пайда болатын к¥кыктык катынастар жYЙесi процестi к¥райды. Рэсiмдердi бекiтетiн немесе белгшейтш жэне процестiц модельдерiн камтитын к¥кыктык нормалар рэсiмдiк жэне сол аркылы процестк болып табылады» [7].
Б.М. Лазаревтщ жогарыда кел^ршген кезкарасы экiмшiлiк рэсiмдердi зацмен беюту аркылы олардыц процеспен байланысы ав-томатты тYрде расталады деп болжауга негiз бередi. Экiмшiлiк iстер бойынша шешiмдердi кайта карау экiмшiлiк юрисдикция инсти-тутыныц к¥рамдас белiгi болып табылады. Эюмшшк рэамдер экiмшiлiк-рэсiмдiк катынастар непзшде гана калыптасады.
ЭРПК-де эюмшшк рэамдер мен экiмшiлiк процесс белгiлеу институты карастырылган11. Осы екеуш салыстырмалы тYрде тэуелсiз к¥кыктык институттарды бiрiктiре отырып, эзiрлеушi экiмшiлiк рэамдердщ процесс Yшiн жэне керiсiнше мацыздылыгын керсеткiсi кел-дi деп санаймыз. Ал зац гылымында екi жеке тэуелаз к¥кыктык актiнi кабылдау кажеттшп негiзделген кезде кептеген пiкiрлер бар.
Осы мэселе бойынша эртYрлi галымдар кезкарастарыныц карама-карсы полярлыгы-на карамастан, казакстандык зац шыгарушы бiрыцFай кодекст кабылдады, ол экiмшiлiк рэсiмдер мен процесс реттейтiн белгшен-ген нормалардыц зацдык кYшiн арттыруFа ыкпал етед^ ал экiмшiлiк-рэсiмдiк жэне экiмшiлiк-процестiк катынастардыц максатта-рын Д¥рыс тYсiну олардыц аражтн ажыратуFа кемектеседi.
Сонымен, эюмшшк-процестк катынастардыц максаты накты жеке эюмшшк ют шешу, ал эюмшшк-рэамдк катынастардыц максаты - жеке жэне зацды т¥ЛFалардыц конституциялык к¥кыктары жYзеге асырылатын к¥кыктык к¥ралдарды к¥ру.
Егер экiмшiлiк-процестiк катынастардыц ерекше мазм¥ны деп, ец алдымен, аткарушы билк органыныц немесе жергiлiктi езiн-езi баскару органыныц баскарушылык кызметтi жYзеге асыруы кезiнде б¥ЗылFан субъективтi к¥кыктыц корFалуын тYсiну кажет болса, онда эюмшшк-рэамдк катынастардыц ерекшелiгi мемлекеттiк баскару саласындаFы жеке жэне зацды т¥ЛFалар бостандыктарыныц конституциялык к¥кыктарыныц экiмшiлiк-процестiк катынастар шецбершде iске асырылуы жэне эюмшшк озбырлыктан сенiмдi кепiлдiктер белгiленуi деп санауFа болады [8].
Еуропа елдершде экiмшiлiк эдiлет ин-
11 http://www. adilet.gov. kz/ru/comment/reply/202676
ституты эюмшшк сот юш журпзумен жэне эюмшшк соттармен немесе жалпы юрисдикция соттары шецбершдеп экiмшiлiк iстер бойынша мамандандырылFан к¥рылымдармен ¥CынылFан. Мысалы, Австрияда, Германияда, Болгарияда жэне Нидерландыда эюмшшк сот-тар посткецестш кецiстiкте, атап айтканда Литва, Латвия, Эстония, Армения, Эзiрбайжанда к¥ры^ан. Осы жэне баска елдерде соттардыц жариялы-к^кыктык даулардан туындайтын экiмшiлiк iстердi шешу женшдеп кызметiн реттейтiн кодекстер кабылданды.
Мысалы, Эзiрбайжан Республикасында 2009 жылы эюмшшк ю жYргiзу катынастары-на (эюмшшк дауларFа) байланысты даулардыц сот ведомстволы^ын, осы дауларды сотта кара-удыц жэне шешудiц iс жYргiзу ережелерi мен каFидаларын белгiлейтiн экiмшiлiк процестк кодексi кабылданды. Б^л дауларды бiрiншi са-тыдаFы сот ретiнде эюмшшк жэне экономика-лык даулар женшдеп соттар карайды. Iстердi апелляциялык жэне кассациялык тэртiппен карау Yшiн тшсшше апелляциялык сатыдаFы соттарда жэне ЖоFарFы сотта экiмшiлiк жэне экономикалык даулар туралы ютер жeнiндегi сот алкалары к¥рылды12.
Германияда 1960 жылы кабылда^ан зац непзвде сот билiгiнiц дербес тармаFын к¥рай-тын жэне эюмшшк органдардан белшген экiмшiлiк соттылык соттары к¥рылды. ОларFа мыналар жатады: ещрлерде - экiмшiлiк соттар жэне эр жердеп ец жоFарFы экiмшiлiк сот, федерация децгешнде - Лейпциг каласында ор-наласкан федералды эюмшшк сот13.
1999 жылFы 23 шшдеде Грузияныц Экiмшiлiк-процестiк кодексi кабылданды, OFан сэйкес экiмшiлiк даулар жалпы соттарда, бiрак экiмшiлiк сот iсiн жYргiзу тэртiбiмен ка-ралады14.
Белгiлi бiр елде тацдалFан экiмшiлiк про-цестщ модельдерiн толык керсету Yшiн бiз Экiмшiлiк iс жYргiзу зацы кабылда^ан Лат-вияFа мысал келтiремiз. Осы Зацда мекемеде (эюмшшк органда) жэне сотта (жалпы соттар-
да) эюмшшк iстердi карау тэртiбi реттелед^15. Бiздiц ойымызша, экiмшiлiк процестi фор-мальды тYрде кецiнен тYсiндiруге карамастан, эюмшшк сот юш жYргiзудiц толыкканды ны-саны бар.
Корытындылай келе, эюмшшк-процестк жэне экiмшiлiк-рэсiмдiк катынастардыц к^кыктык таб^аты, олардыц аракатынасы мен ерекшелiктерi Конституцияда азаматтар-ды мемлекеттiк билiк тарапынан жасалатын киянаттан тиiмдi корFау белтнде бекiтiлген к^кыктык мемлекеттiц каFидаттарын юке асы-руFа тiкелей эсер ететшш атап eтемiз.
Дэл осындай тэсш бiздiц елiмiзде экiмшiлiк-процестiк к¥кыкты дамыту мэселесi бойынша да негiзге алынды, б¥л Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылFа дей-шп кезецге арналFан к¥кыктык саясат т¥жы-рымдамасында ¥лттык к¥кыкты дамытудыц мацызды баFыттарыныц бiрi ретiнде айкын-далFан болатын. Б¥л к¥жатта Эюмшшк-про-цестш кодекстi кабылдау, экiмшiлiк-процестiк зацнаманы реттеу нысанасын накты аныктау, мемлекет пен азамат (¥йым) арасындаFы жа-рия-к¥кыктык катынастардан туындайтын к¥кык туралы дауларды шешетш экiмшiлiк эдiлет институтын к¥ру кажеттiгi кeрсетiлдi. Т¥жырымдамада атап етшгендей, «экiмшiлiк сот iсiн жYргiзу кылмыстык жэне азаматтык сот iсiн жYргiзумен катар сот тeрелiгiн жYзеге асырудыц толыкканды нысаны болуы тию»16.
Сонымен бiрге, Казакстанда жария -к¥кыктык даулар азаматтык сот юш жYргi-зу шецбершде ерекше талап кою ю жYргiзу тэртiбiмен каралады (АПК-нiц 3-кМ бeлiмi). Б¥л азаматтардыц, сайлауFа, республикалык референдумFа катысатын коFамдык бiрлестiк-тердщ сайлау к¥кыктарын корFау туралы ары-здар бойынша iс жYргiзу (АПК-нщ 27-тарауы); жергiлiктi аткарушы органдардыц азаматтардыц алкаби ретiнде кылмыстык сот юш жYр-гiзуге катысу к¥кыктарын б¥затын шешiм-дерiне, эрекеттерiне (эрекетаздтне) дау айту туралы арыздар бойынша ю жYргiзу (АПК-нiц
12 Административно-процессуальный кодекс Азербайджанской Республики. Утвержден Законом АР от 30 июня 2009 г. № 846-IIIQ, введен в действие Аврутин А.Е. Об административном процессе и процедурной форме государственного управления //Вестник Санкт-петербургского университете МВД России. - 2014. - № 1. -с 1 сентября 2010 г. Законом АР от 25 декабря 2009 г. № 934-IIIQD //Сборник законодательных актов отдельных государств по административной юстиции. Изд.2-е. - Алматы, 2013. - С.11-60
13 Административно-процессуальный кодекс Германии (АПК). Закон «Положение об административных судах» от 21 января 1960 г. в редакции, опубликованной 29 марта 1991 г., с последними изменениями от 22 декабря 2010 г. //Сборник законодательных актов отдельных государств по административной юстиции. Изд.2-е. - Алматы, 2013. - С.243-304
14 Административно-процессуальный кодекс Грузии от 23 июля 1999 г. № 2352-вс //Сборник законодательных актов отдельных государств по административной юстиции. Изд.2-е. - Алматы, 2013. - С.305-338
15 Административно-процессуальный закон Латвии от 25 октября 2001 г. и обнародованный Президентом государства 14 ноября 2001 г. с изменениями, которые вступили в силу 1 марта 2017 года. //Сборник законодательных актов отдельных государств по административному судопроизводству. Изд.3-е. - Москва, 2018. 462-615 с.
16 Казахстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дешнг1 кезецге арналган цщъщтъщ саясат тужы-рымдамасы. КР ПрезидентШц 2009 жылгы 24 тамыздагы № 858 Жарлыгымен беютшген // Казахстанская правда. - 2009 . - 25 тамыз
28-тарауы); мемлекеттк билк, жергiлiктi езш-езi баскару органдарыныц, коFамдык бiрлестiк-тердщ, ¥йымдардыц, лауазымды адамдар мен мемлекеттк кызметшшердщ шешiмдерi мен эрекеттерiне (эрекетаздтне) дау айту туралы iстер бойынша ю жYргiзу (АПК-нiц 29-тарауы); нормативтк к¥кыктык актiнiц зацдылы^ы-на дау айту туралы ютер бойынша ю жYргiзу (АПК-нiц 30-тарауы)17.
Экiмшiлiк соттардыц кызметi тек экiмшiлiк к¥кык б¥зушылык туралы iстердi ка-рауFа непзделедь Баскаша айтканда, экiмшiлiк сот юш жYргiзу жеке жэне зацды т¥ЛFалардыц к¥кыктарын, бостандыктары мен зацды мYД-делерiн мемлекеттiк билiктiц зацсыз эрекет-терiнен корFауFа арналFан сот юш жYргiзудiц жеке нысаны ретiнде колданыстаFы зацнамада элi бекiтiлген жок.
2021 жылFы 1 шiлдеде ^Р ЭРПК енпзш-геннен кейiн жария-к¥кыктык катынастардан18 туындайтын барлык экiмшiлiк даулар маман-дандырылFан экiмшiлiк соттардыц соттауына жататыны жэне к¥кык колдану практикасыныц болмауы экiмшiлiк рэсiмдер мен экiмшiлiк сот юш жYргiзу каFидаттарын бiркелкi тYсiндiру мен колдану мэселелерi туындайтыны анык. Б¥л мемлекеттiк билiк жэне жергшкл езiн-езi баскару органдарыныц, сондай-ак жария сек-тордыц баска да субъекллершщ, оныц шш-де мемлекеттiк органдар болып табылмайтын мемлекеттiк ¥йымдардыц, жеке ¥йымдардыц, олардыц лауазымды адамдарыныц, жеке т¥ЛFа-лардыц жэне т.б. - билк екiлеттiктерi берiлген барлык субъекллердщ - «экiмшiлiк орган» бiрыцFай атауымен бiрiктiрiлген барлык субъ-ектiлердiц шешiмдерi мен iс-эрекеттерi (эре-кетсiздiгi) жеке жэне зацды т¥ЛFаларFа шаFым жасау нысанасы болатындыFымен де байланысты.
Осыпан байланысты экiмшiлiк рэсiмдердi эюмшшк процестен белек карау мYмкiн емес деп санаймыз, ейткенi олар эюмшшк про-цестiц к¥рамдас белiгi болып табылады, ол ез кезегшде процестк катынастар аясында жеке жэне зацды т¥ЛFалардыц конституциялык к¥кыктарыныц iске асырылуына кепiлдiк бе-редi жэне камтамасыз етедi, сондыктан мате-риалдык норманы, сайып келгенде, экiмшiлiк
рэсiмдi б¥зу экiмшiлiк-процестiк к¥кыктык катынастардыц пайда болуына негiз болады.
Осылайша, автор мэселеш пысыктап, кол-даныстаFы нормативтк к¥кыктык актiлерге мынадай езгерiстер мен толыктырулар енгiзудi ¥сынады:
1. Сот терелкшщ жалпы конституциялык каFидаттарын кецейту туралы жэне Конституцияныц 75-бабыныц 2-тармаFын: «сот биль гi сот юш жYргiзудiц азаматтык, кылмыстык, экiмшiлiк жэне зацмен белгшенген езге де ны-сандары аркылы жYзеге асырылады» деген редакцияда жазу ¥сынылады.
2. Конституцияныц 77-бабыныц осы 3-тар-маFында 12) косымша тармакша карасты-рылып, оны: «11) сот iсiн жYргiзу тiлi» деген редакцияда жазу ¥сынылады.
3. Конституцияныц 77-бабыныц осы 3-тармаFында 12) косымша тармакша кара-стырылып, оны «12) сот талкылауыныц жа-риялылыFы каFидаты» деген редакцияда жазу ¥сынылады.
4. Конституцияныц 77-бабыныц 4-тар-маFында санамаланFан республиканыц барлык соттары мен судьялары Yшiн сот юш жYргiзу-дiц жалпы жэне бiрыцFай конституциялык каFидаттары iс жYзiнде барлык соттар Yшiн KOлданылмайтындыFына байланысты жоFары-да айтылFан кайшылыктарды жою жэне тал-данатын норманы «^¥кыктык актiлер туралы» 2016 жылFы 6 сэуiрдегi ^азакстан Республика-сы Зацыныц талаптарына сэйкес келтiру ¥сы-нылады.
5. ^Р ЭРПК-нiц 3-бабыныц бiрiншi бель гiн, атап айтканда «мемлекеттк органдардыц шю экiмшiлiк рэсiмдерiн, эюмшшк рэам-дердi, сондай-ак экiмшiлiк сот юш жYргiзу тэртiбiн жYзеге асырумен байланысты катынастарды реттеу» деген сез таркесш пайдалануды нактылау белтнде одан эрi пысыктау кажет.
ЖоFарыда баяндалFанныц негiзiнде, жоFарыда аталFан ¥сыныстарды нормативтiк к¥кыктык актiлерге енгiзу ¥сынылады, олар бiздiц ойымызша экiмшiлiк эдшет органдарыныц конституциялык-к¥кыктык реттелуiн ЖY-зеге асыруFа оц эсер етед^ сондай-ак Консти-туцияда кезделген сот юш жYргiзудiц жалпы каFидаттарын жYЙелейдi.
-тарауы); мемлекеттiк билiк, жергiлiктi езш-i баскару органдарыныц, коFамдык бiрлестiк-рдiц, ¥йымдардыц, лауазымды адамдар мен млекеттк кызметшiлердiц шешiмдерi мен екеттерше (эрекетсiздiгiне) дау айту туралы ер бойынша iс жYргiзу (АПК-нiц 29-тарауы); рмативтк к¥кыктык актiнiц зацдылы^ы-дау айту туралы ютер бойынша ю жYргiзу ПК-нщ 30-тарауы)17.
Экiмшiлiк соттардыц кызмет тек iмшiлiк к¥кык б¥зушылык туралы iстердi ка-у^а непзделедь Баскаша айтканда, экiмшiлiк г юш жYргiзу жеке жэне зацды т¥ЛFалардыц кыктарын, бостандыктары мен зацды мYД-лерiн мемлекеттiк билiктiц зацсыз эрекет-рiнен корFауFа арналFан сот юш жYргiзудiц :ке нысаны ретiнде колданыстаFы зацнамада i бекiтiлген жок.
2021 жылFы 1 шiлдеде ^Р ЭРПК енпзш-ннен кейiн жария-к¥кыктык катынастардан18 ындайтын барлык экiмшiлiк даулар маман-ндырылFан экiмшiлiк соттардыц соттауына 1татыны жэне к¥кык колдану практикасыныц лмауы экiмшiлiк рэсiмдер мен экiмшiлiк сот н жYргiзу каFидаттарын бiркелкi тYсiндiру н колдану мэселелерi туындайтыны анык. л мемлекеттiк билiк жэне жергшкл езiн-езi скару органдарыныц, сондай-ак жария сек-рдыц баска да субъекллершщ, оныц шш-мемлекеттiк органдар болып табылмайтын млекеттк ¥йымдардыц, жеке ¥йымдардыц, ардыц лауазымды адамдарыныц, жеке т¥ЛFа-рдыц жэне т.б. - билк екiлеттiктерi берiлген рлык субъектiлердiц - «эюмшшк орган» зыщай атауымен бiрiктiрiлген барлык субъ-гiлердiц шешiмдерi мен iс-эрекеттерi (эре-гсiздiгi) жеке жэне зацды т¥ЛFаларFа шаFым юау нысанасы болатынды^ымен де байланы-ы.
ОсыFан байланысты эюмшшк рэсiмдердi iмшiлiк процестен белек карау мYмкiн емес п санаймыз, ейткеш олар экiмшiлiк про-стщ к¥рамдас белiгi болып табылады, ол ез зегшде процестiк катынастар аясында жеке »не зацды т¥ЛFалардыц конституциялык кыктарыныц iске асырылуына кепiлдiк бе-дi жэне камтамасыз етедi, сондыктан мате-алдык норманы, сайып келгенде, эюмшшк
17 Казацстан Республикасыныц 2015 жылгы 31 цазандагы Азаматтыц процестгк кодекЫ № 377-V//КР Пар-ламентшц Жаршысы.- 2015. - №20- VI. - 114 б.
18 Казацстан Республикасыныц Эк1мш1л1к рэЫмдж-процестж кодекстщ жобасы // https://sud.gov.kz/kaz/ content/kazakstan-respublikasynyn-kimshilik-procestik-kodeksi
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Аврутин Ю.Е. Конституционная самоидентификация и перспективы развития российского административного права // Вестник Санкт-Петербургского университета МВД России № 3 (39) 2008. https://cyberleninka.ru/article/n/konstitutsionnaya-samoidentifikatsiya-i-perspektivy-razvitiya-rossiyskogo-administrativnogo-prava
2. Шерстобоев О.Н. Конституционно-правовая основа административных процедур // Материалы международной научно-практической конференции, посвящённой 25-летию Конституции Республики Казахстан на тему: «Конституция Республики Казахстан - фундаментальная основа социальной модернизации общества и государства». РГП на ПХВ «Институт законодательства и правовой информации Республики Казахстан» Нур-Султан. 2020. - 313 с.
3. Петров М.П. О соотношении принципов государственного управления и принципов административного права // Вестник ВГУ № 1. Серия Право. Саратов. 2009. С. 202-209.
4. Йорг Пуделька. Общие принципы административного производства // Ежегодник публичного права 2018: Принципы административных процедур и административного судопроизводства.-М..: Инфотропик Медиа, 2018. - 365 с.
5. Лисюткин А.Б. Законность и правопорядок // Теория государства и права: курс лекций / под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. - М.: Юрист, 2001. - 776 с.
6. Зеленцов А.Б. Административный спор как правовая категория // Административное право на рубеже веков. - Екатеринбург: Издательство Уральского Университета, 2003. - 168 с.
7. Лазарев Б.М. Управленческие процедуры / под ред. Б.М. Лазарева. - М. : Наука, 1988. - 272 с.
8. Зюзин В.А. Административные процедуры: теория, практика и проблемы законодательного регулирования в Российской Федерации. - М. : Юрист, 2007. - 208 с.
REFERENCES
1. Avrutin Ju.E. Konstitucionnaja samoidentifikacija i perspektivy razvitija rossijskogo administrativnogo prava // Vestnik Sankt-Peterburgskogo universiteta MVD Rossii № 3 (39) 2008. https://cyberleninka.ru/article/n/konstitutsionnaya-samoidentifikatsiya-i-perspektivy-razvitiya-rossiyskogo-administrativnogo-prava
2. Sherstoboev O.N. Konstitucionno-pravovaja osnova administrativnyh procedur // Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii, posvjashhjonnoj 25-letiju Konstitucii Respubliki Kazahstan na temu: «Konstitucija Respubliki Kazahstan - fundamental'naja osnova social'noj modernizacii obshhestva i gosudarstva». RGP na PHV«Institut zakonodatel 'stva ipravovoj informacii Respubliki Kazahstan» Nur-Sultan. 2020. - 313 s.
3. Petrov M.P. O sootnoshenii principov gosudarstvennogo upravlenija i principov administrativnogo prava // Vestnik VGU№ 1. Serija Pravo. Saratov. 2009. S. 202-209.
4. Jorg Pudel'ka. Obshhieprincipy administrativnogoproizvodstva //Ezhegodnikpublichnogo prava 2018: Principy administrativnyh procedur i administrativnogo sudoproizvodstva.- M..: Infotropik Media, 2018. - 365 s.
5. Lisjutkin A.B. Zakonnost' i pravoporjadok // Teorija gosudarstva i prava: kurs lekcij /pod red. N.I. Matuzova iA.V. Mal'ko. -M.: Jurist, 2001. - 776s.
6. Zelencov A.B. Administrativnyj spor kak pravovaja kategorija // Administrativnoe pravo na rubezhe vekov. - Ekaterinburg: Izdatel'stvo Ural'skogo Universiteta, 2003. - 168 s.
7. Lazarev B.M. Upravlencheskie procedury /pod red. B.M. Lazareva. - M. : Nauka, 1988. - 272 s.
8. Zjuzin V.A. Administrativnye procedury: teorija, praktika i problemy zakonodatel'nogo regulirovanija v Rossijskoj Federacii. - M.: Jurist, 2007. - 208 s.
