CC BY
26Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (2), pp.01-10, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-02-01
PARAFRAZA VA LAQABLAR TAHLILI
Muazzama Foziliya Turkshunoslik fakulteti talabasi TDSHU, Uzbekistan
Аннотация: Ushbu maqolada voqea-hodisalar va shaxslarni o'z nomi bilan emas, balki ularning belgi-xususiyatlarini tasvirlash orqali yangidan nomlash hodisasi haqida so'z boradi. Shuningdek kishilarga, ulardagi ijobiy va salbiy holatlariga ishora qiluvchi biror laqab bilan atash mavjudligi to'g'risida ham fikr bildirilgan. Shundan so'ng parafrazalar, ularning stilistik vosita sifatida nutqqa ko'tarinkilik, obrazlilik baxsh etishi izohlangan. Parafrazalar predmet, voqea va hodisalarni tasvirlash orqali yangidan nomlash ekanligi aytilib, ularning tuzilishiga ko'ra turlari sanab o'tilgan. Parafrazalar nafaqat jozibadorlik, obrazlilik va nutqni boyitish, balki uning mazmunini kuchaytirish uchun xizmat qilishi qayd etilgan. O'z navbatida laqab lug'aviy birligida to'rt xil ma'no mujassamligi sharhlangan. Shu asnoda Rashod Nuri Guntekin "Choliqushi" romanidagi butun voqealar tizimini ma'lum bir parafrazalar bilan bog'lab shartli ravishda uch qismga, ya'ni "Farida -Choliqushi", "Farida - Ipak qurtf\ "Farida - Gulbashakar" ajratilganligi aytilgan. Adib tomonidan asardagi voqealar ana shu parafrazalar atrofida jamlanib rivojlantirilganligi, yozuvchi esa ohoriy (orginal) estetik vositalar ijod qilganligi to'g'risida so'z boradi. Asardagi har bir parafraza va laqab adibning noyob kashfiyoti ekanligi, ular romanda uslubiy vosita sifatida mohirlik bilan o'z o'rnida ishlatilganligiga urg'u berilgan. Rashod Nuri Guntekin "Choliqushi" romani parafraza va laqablardan unumli foydalangani qayd qilingan. Yozuvchi o'z asarida "£aliku§u", "ipekbocegi", "Gulbe§eker", "Evliya parmakligi", "Ku9uk" parafrazalarini, "Sakalli Amca", "Gourde", "San 9iyani", "Ayi Dayi", "Sari zalim", "Sari mahluk", "Duldul", "Odaba§i", "Sevgili ayiciklarim" laqablarini o'z o'rnida, mohirlik bilan qo'llagani alohida ta'kidlangan va misollar orqali tahlil qilingan. Xulosa qismida laqablarning asosiy qismini turkiy so'zlar tashkil etishi, ulaning ayrimlarining tarkibida forscha (gul, dayi) va arabcha (zalim, mahluk) so'zlar uchragani, bittagina laqab французча (gourde) bo'lib, o'sha davr ruhiyatini berish maqsadida qo'llangani izohlangan.
Калит сузлар: yangidan nomlash, laqab bilan atash, estetik munosabat, parafraza, stilistik vosita, parafrazalarning turlari, laqab va uning to'rt xil ma'nosi, Rashod Nuri Guntekin, "Choliqushi" romani, "£aliku§u", "ipekbocegi", "Gulbe§eker" parafrazalari.
PARAPHRASE AND NICKNAME ANALYSIS Muazzama Foziliya Student Faculty of Turkic Studies Tashkent State University of Oriental Studies,
Abstract: This article deals with the phenomenon of renaming events and individuals by describing their characteristics, not by their names. It has also been suggested that people have nicknames that refer to their strengths and weaknesses. Paraphrases are then used to describe speech as a means of stylistics. Paraphrases are said to be renaming by describing objects, events, and types, and their types are listed according to their structure. Paraphrases have been noted to serve not only to enrich charm, imagery, and speech, but also to reinforce its content. The lexical unit of the nickname, in
Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (2), pp.01-10, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-02-01
turn, has four different meanings. At the same time, Rashod Nuri Guntekin connects the whole system of events in the novel "Cholikushi" with certain paraphrases and divides them into three parts: "Farida - Cholikushi", "Farida - Ipak qurti", "Farida - Gulbashakar". It is said that the events of the work are developed around these paraphrases by the author, and the author has created the original aesthetic means. It is emphasized that each paragraph and nickname in the work is a unique invention of the author, which is skillfully used in the novel as a methodological tool. It is noted that Rashod Nuri Guntekin's novel "Cholikushi" effectively used paraphrases and nicknames. The author is in his work "£aliku§u", "ipekbocegi", "Gulbe§eker", "Evliya parmakligi", "Ku9uk" parafrazalarini, "Sakalli Amca", "Gourde", "San 9iyani", "Ayi Dayi", "Sari zalim", "Sari mahluk", "Duldul", "Odaba§i", "Sevgili ayiciklarim" emphasis was placed on the skillful use of their nicknames in their place, and analyzed through examples. In the conclusion, the main part of the nicknames are Turkish words, some of them contain Persian (gul, dayi) and Arabic (zalim, mahluk) words, the only nickname is French (gourde)), in order to convey the spirit of the time explained.
Keywords: renaming, nickname, aesthetic attitude, paraphrase, stylistic means, types of paraphrases, nickname and its four different meanings, Rashod Nuri Guntekin, novel "Cholikushi", "£aliku§u", "ipekbocegi", "Gulbe§eker" paraphrases.
Kirish
Butun jahonda, jumladan turkiy xalqlarda voqea-hodisalar va shaxslarni o'z nomi bilan emas, balki ularning belgi-xususiyatlarini tasvirlash orqali yangidan nomlash hodisasi uchraydi. Shuningdek kishilarga, ulardagi ijobiy va salbiy holatlariga ishora qiluvchi biror laqab bilan atash holati ham mavjud. Bizga ma'lumki, insonlarga berilgan har qanday tasviriy ifoda yoki laqabda qandaydir estetik munosabat mujassam bo'ladi.
Parafraza (yunoncha "paraphrasis" - tasviriy ifoda, tasvir). Narsa, hodisani o'z nomi bilan emas, ularni xarakterli belgi-xususiyatlari asosida tasviriy usul bilan ifodalash; shunday ifoda. Masalan: dala malikasi (makkajo'xori), zangori olov (gaz) kabi1. Parafrazalar stilistik vosita sifatida nutqqa ko'tarinkilik, obrazlilik baxsh etadi. Jamiyat taraqqiyoti talablaridan kelib chiqqan holda lug'at tarkibini boyitadi. Nutq jarayonida takrorlardan, qaytariqlardan qochish imkonini beradi. Notiqni so'zamollikka, tinglovchini esa falsafiy mushohada qilishga undaydi. O'zbek tilidagi parafrazalarni o'rgangan tilshunos olim Ixtiyor Umirov mazkur uslubiy vositalarga quyidagicha ta'rif bergan. Parafraza - predmet, voqea va hodisalarni o'z nomi bilan emas, balki ularning xarakterli belgi-xususiyatlarini tasvirlash orqali yangidan nomlashdir. Jumladan, oq oltin - paxta, ziyolilar -ilmli kishilar, yashil fasl - bahor va boshqalar2. Parafrazalar necha so'zdan tuzilishiga qarab quyidagi turlarga bo'linadi: 1) bir so'zdan iborat bo'ladi. Masalan: ziyoli (o'qimishli), fazogir
1 A3HM Xp^neB. Tn^myHOC^HK TepMHHnapuHHHr roox^n ^yram. TomKeHr: "УЗМЭ" HampuëTH. 2002. 80-6eT.
2 R.Rasulov, I.Umirov. Parafrazalar izohli lug'ati. Toshkent: "O'qituvchi" nashriyoti. 1996. 5-bet.
Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (2), pp.01-10, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-02-01
(kosmonavt), ojiza (ayol); 2) ikki so'zdan iborat boladi. Masalan: kumush tola (pilla), Rum qaysari (Yildirim Boyazid); 3) uch so'zdan iborat boladi. Masalan: g'azal mulkining sultoni (Alisher Navoiy), erk va ozodlik kuychisi (Abdulhamid Cho'lpon); 4) to'rt so'zdan iborat bo'ladi. Masalan: O'zbek milliy romanchiligining asoschisi (Abdulla Qodiriy), O'zbek milliy estradasining asoschisi (Botir Zokirov).
Parafrazalar nafaqat jozibadorlik, obrazlilik va nutqni boyitish, balki uning mazmunini kuchaytirish uchun ham xizmat qiladi. Shuningdek jamiyatning olg'a qadam qo'yishiga to'sqinlik qilayotgan illatlarni fosh qilish, ularga qarshi kurashga chaqirish maqsadida ham qo'llaniladi. Binobarin parafrazalar predmet, voqea-hodisalarning o'z nomi orqali yuzaga chiqmagan muhim xususiyatlarini tasvirlab, bo'rttirib, izohlab va to'ldirib ko'rsatishda muhim nutqiy vosita hisoblanadi.
Laqab (arabcha "ikkinchi nom", "laqab", "taxallus"). 1. Biror xususiyatiga ko'ra, kishiga hazil qilib yoki masxaralab berilgan qo'shimcha nom. Shuningdek biror maqsad, zaruriyat bilan o'zgartirib olingan boshqa nom. Masalan: Unga "Mitti" ... laqabini qauysi hazilvon qo'ygan bo'lsayam topib qo 'yibdi (H.N.). Men amir odamlari qo'lidan qochib, yigirma besh yildan beri o 'z joyimni o'zgartirib, "xatirchilik" laqabi bilan yurmoqda edim, shuning uchun senlar meni o'lgan deb o'ylagansizlar (Ayniy). 2. Taxallus. Masalan: Muhammad Aminxojani endi xalq Muqimiy deb taniy boshladi. Seni ham xalqqa bir laqab bilan tanitishni istayman! Sening laqabing Mavlaviy bo'lsin dedi ustoz (S.A.). 3. Familiya. 4. Hayvonlarga qoyilgan nom. Masalan: Chalma va Medunka laqabi bo'lgan ikkita g'unajinning suti tekshirib boriladr1 (N.M.). Ushbu izohdan ma'lumki, laqab lig'aviy birligida to'rt xil ma'no mujassamdir. Adiblar o'z asarlarida mazkur so'zining ana shu ma'nolaridan unumli foydalanishadi. Bu esa har bir tilning milliy jozibasini yanada oshirishga xizmat qiladi.
Rashod Nuri Guntekin "Choliqushi" romanidagi butun voqealar tizimini ma'lum bir parafrazalar bilan bog'lab shartli ravishda uch qismga ajratgan. Bular: "Farida - Choliqushi" (8-249 betlar), "Farida - Ipak qurti" (250-266 betlar), "Farida - Gulbashakaf (267-404 betlar). Asardagi voqealar ana shu parafrazalar atrofida jamlanib rivojlantirilgan. Adib o'zidagi bor mahoratini ishga solib ohoriy (orginal) estetik vositalarni ijod qilgan. Roman sarlavhasiga chiqarilgan choliqushi -chittakning sarguzashtalari bilan tasvir boshlanadi. O'zi jimitdek, ammo dag'dag'asi olamni buzuvchi o'sha qizaloq kitobxonning qalbiga chuqur o'rnashib, unga nisbatan ijobiy munosabatning uyg'onishiga sabab bo'ladi. Asardagi har bir parafraza va laqab adibning noyob kashfiyoti hisoblanadi. Ular romanda uslubiy vosita sifatida mohirlik bilan o'z o'rnida ishlatilgan:
3 Узбек тилининг изошли лугати. Беш жилдли. Иккинчи жилд. Тошкент: "УЗМЭ" нашриёти. 2006. 492-бет.
Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (2), pp.01-10, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-02-01
1. "Caliku§u". Ushbu nom Faridaga tinib-tinchimasligi, sho'xligi, qo'rqmasligi va g'ayratini
nazarda tutib berilgan. Masalan: 1) Firsat buldukga oraya tirmandigimi ve tehditlere kulak asmadan teneffüs sonuna kadar daldan dala atladigimi gören muallim bir gün, "Bu gocuk insan degil, qalikugu!" diye bagirmi§ti (23-bet). Пайти келди дегунча ушанга тирмашиб чициб олганимни, пуписаларга цулоц солмай танаффус охиригача шохдан-шохга иргиганимни курган муаллимам: "Бу одам боласи эмас, чолицуши ", - деб койиган эди; 2) I§te o günden sonra adim unutulmu§ ve herkes beni "Qalikugu" diye gagirmaya ba§lami§ti. Bilmem nasil, sonradan bu isim, aile arasinda aldi yürüdü ve Feride adi bayram elbiseleri gibi pek sayili günlerde kullanilan resmi bir ad olup kaldi (23-bet). Ана шундай цилиб, уша кундан бошлаб асл номимунутилди-ю, %амма мени " Чолицуши" деб атайдиган булди. Билайман, бу исм кейинчалик цандай цилиб оиламизга щм утди-ю, Фарида отим байрам кийими сингари жуда кам цулланадиган расмий от булиб цолди.
2. "ipekböcegi". Mazkur nom Faridaning chiroyli husni, og'ir tabiati, vazminligi, bilimdonligi va muomala madaniyati uchun berilgan. Masalan: - "ipekböcegi'' benim yeni ismim. Qaliku§u bitti. §imdi "ipekböcegi" gikti (250-bet). "Ипак цурти" - менинг янги лацабим. Чолицуши битди. Энди "Ипак цурти" чицди.
3. "Gülbe^eker". Ushbu nom Faridaning yuzidagi beqiyos tovlanuvchi tiniq rangi, sog'lom tabiati, go'zal muomalasi va xatti-harakati uchun berilgan. Masalan: - Zavalli Feride'cigim, sen ne kadar safsin! Gülbegeker, Q... erkeklerinin, bu güzel rengin igin sana koyduklari isim (274-275-betlar). Бечора Фаридагинам, сен нацадар соддасан! Ч... эркаклари шу чиройли рангинг учун сенга гулбашакар деб ном цуйишган!
4. "Evliya parmakligi". Ushbu nom Faridaning qo'li doimo yara-chaqa bo'lib yurgani bois berilgan. Masalan: Bu sakalli amca, benim ellerime "Evliya parmakligi' derdi (20-bet). Ана шу соцолли амаки менинг цулларимни "Авлиё панжа" дерди.
5. "Kü?ük". Ushbu laqab o'z farzandiday yaqin bo'lib qolgan bir musofir va qaysar qizchaga harbiy shifokor tomonidan berilgan. Masalan: Fakat, tam bu dakikada, yüzünü 9evirmi§ti. Birdenbire: - Vay kü?ük yine mi sen? diye bagirdi (323). Лекин шу он у биз томонга угирилди-ю, бирдан: - Вой, кичкина, сенмисан?! - деб юборди.
6. "Sakalli Amca". Mazkur laqab o'sha insonning soqoli ko'pligi, fahm-farosatliligi va topqirligi uchun berilgan. Masalan: Bütün gocuklarin "Sakalli Amca" diye gagirdiklari tuhaf bir akrabamiz vardi (20-bet). Хрмма болалар "соцолли амаки" деб чацирадиган галати табиатли бир цариндошимиз бор эди.
Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (2), pp.01-10, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-02-01
7. "Gourde" (asmakabagi, sukabagi, balkabagi). Mazkur laqab Faridaganing tashqi ko'rinishi
va hissiy tuyg'ularni pisand qilmasligi bois tengdosh qizlarning qisqa xulosasiga ko'ra yashirin berilgan. Masalan: - Ben degil herkes öyle dü§ünüyor... Sevgi içinde Çalikuçu bir hakiki gourde 'dur, diyorlar. Tûrkçesini pek iyi bilmiyordum ama, gourde Fransizcada asmakabagi, sukabagi, balkabagi gibi bir manaya gelirdi (46-bet). - Менгина эмас, уамма уам шундай деб уйлайди... Севги бобида Чолицуши чинакам гурд дейишади. Туркчасини аммо унча яхши билмайман-у, лекин французчасига гурд дегани осмацовоц, сувцовоц, болцовоц маъноларини беради.
8. "San çiyani". Ushbu laqab Komronning tusiga va sovuq harakatlariga ishora qilib Farida tomonidan berilgan bo'lib, bu laqabda kelajak voqealarga ishora ham mavjud. Masalan: - Ne dedin abla, ne dedin? Ben, sinsi san çiyani... Mûjgân, soluk soluga kendini kurtarmaya çaliçiyor, debeleniyordu (64-bet). - Нима дединг, опа, нима дединг? Мен унаца сариц чаённи... Мужгон улиб-тирилиб узини цутцазишга тиришар, типирчиларди.
9. "Ayi Dayi". Mazkur laqab o'sha harbiyning tashqi ko'rinishi, shakli-shamoyili va xatti-harakatlariga qarab askarlar tomonidan berilgan. Masalan: - Yahu, yüzba§im, hatirin kalmasin ama sana: "Ayi Dayi' adini takanlarin yerden göge kadar haklari varmi§ (206-bet). - Хой, капитан, жа^линг чицмасин, лекин сенга "Айиц полвоН" деб от цуйганларнинг %ацци бор.
10. "Sari zalim". Ushbu laqab mushukka qaratilib, uning rangiga nisbatan berilgan bo'lsa-da, aslida adib tomonidan Faredaning his-tuyg'ulariga aloqador holda tanlangan. Masalan: - Nasil, ku^u parçalandin mi, sari zalim? (268-bet). - Хуш, сариц иблис, цушчани парчаладингми? - деб мазах цилдим.
11. "Sari mahluk". Mazkur laqab Komron tashqi ko'rinishi, surati nazarda tutilib, Faridaning alamli iztiroblari sababli berilgan. Masalan: Diye egleniyordum, içimde derin bir sevinç vardi. Yalniz bu sari kediden degil, zavalli kûçûk kuçlara musallat olan bütün sari mahluklardan ôç almi§ gibi seviniyordum (268-bet). Кунглимда чуцур бир цувонч уйгонди. Фацат бу сариц мушукдангина эмас, балки бечора кичкина цушчаларга кун бермайдиган %амма сариц махлуцлардан уам уч олгандай цувонардим.
12. "Düldül". Ushbu laqab o'sha davrdagi eng muhim ulov hamda qadrdon do'st bo'lgan otga egasi tomonidan berilgan. Masalan: Hastaneyi biraktigi günden beri kâh günlerce evine kapanarak kitap okuyor, kâh askerlikten kalma çizmelerini çekiyor, sirtina jandarma gibi bir tüfek takarak Düldül 'e biniyor: (düldül, onun pek sevdigi emektar atidir) bu kiyafetle köylerde bakacak hasta, kendini meçgul edecek bir i§ aramaya gidiyor (337-bet). Гощда эса аскарликдан ёдгор булиб цолган этикларини кияди-да, елкасига жандарм сингари милтигини осиб олиб, Дулдулига
Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (2), pp.01-10, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-02-01
миниб чициб кетади (Дулдул - унинг яхши курган цадрдон оти). Кишлоцларда айланиб юриб касал боцади, узини овутадиган нарсаларни цидириб юради.
13. "Odabaçi". Mazkur laqab qadrdon va qo'ligul bir bog'bonga uy egasi harbiy shifokor Xayrullobey tomonidan berilgan. Masalan: Evinde seksenlik bir sütanne ile "Odabaçi" diye çagirdigi topal bir bahçivan var (337-bet). Уйида саксон яшарлик сут энагаси билан у "унбоши" деб атайдиган чулоц богбон цолади.
14. "Sevgili ayiciklarim". Mazkur laqab farzandlariday qadrli va sevimli askarlarga mehribon va qattiqqo'l shifokor tomonidan berilgan. Masalan: Öyle anliyorum ki, bu ihtiyar doktor, ne para için ne de bir vazife fikriyle askerlik ediyor, onun bir iptilasi var: "Sevgili ayiciklarim" dedigi biçare neferlere muhabbet! (326-bet). Билишимча, бу цари доктор армияда на пул учун ва на аскарлик бурчи учун хизмат цилади. Унинг уз интилиши бор: бу интилиш "азиз айицчаларим " деб атаган боёциш солдатларга булган мущббатидир.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, Rashod Nuri Guntekin "Choliqushi" romanidagi butun voqealar tizimini ma'lum bir parafrazalar bilan bog'lab shartli ravishda uch qismga ajratgan. Bular: "Farida -Choliqushi", "Farida - Ipak qurti", "Farida - Gulbashakaf. Adib tomonidan qo'llangan har bir parafraza va laqab ma'lum bir maqsadni kitobxonga yetkazish uchun vosita sifatida qo'llangan. Laqablarning asosiy qismini turkiy so'zlar tashkil etadi. Ayrimlarining tarkibida forscha (gül, dayi) va arabcha (zalim, mahluk) so'zlar uchraydi. Faqat bittagina laqab французча (gourde) bo'lib, o'sha davr ruhiyatini berish maqsadida ishlatilgan. Tarixdan ma'lumki, shu paytlarda Yevropadagi o'zlarini aslzoda deb hisoblaydigan odamlar qatlami fransuz tilida gapirlashganligi uchun mazkur laqab asarga kiritilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Азим Хржиев. Тилшунослик терминларининг изох,ли лугати. Тошкент: "УЗМЭ" нашриёти. 2002. 80-бет.
2. R.Rasulov, I.Umirov. Parafrazalar izohli lug'ati. Toshkent: "O'qituvchi" nashriyoti. 1996. 5-bet.
3. Ихтиёр Умиров. Узбек тили парафразалари. Тошкент: "УзДЖТУ" нашриёти. 2004.
4. Р.Расулов, И.Умиров. Узбек тили тасвирий ифодаларининг изошли лугати. Тошкент: "Ук;итувчи" нашриёти. 1997.
5. А.Рустамов. Суз хусусида суз. Тошкент. 1987.
6. Д.Э.Розенталь. Словарь-справочник лингвистических терминов. Москва, 1976.
Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (2), pp.01-10, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-02-01
7. А.Шомаксудов, И.Расулов, РДунгуров, Х,.Рустамов. Узбек тили стилистикаси. Тошкент, 1983.
8. РДунгуров. Узбек тилининг тасвирий ифодалари. Тошкент, 1977.
9. А.Т.Рубайло. Художественная средства языка. Новгород. 1961.
10. Р.А.Будагов. Введенине в науку о языке. Москва. 1958.
11. А.М.Ефимов. Стилистика художественной речи. Москва. 1957.
12. Р.Нормуродов. Ойбек ижодида перефразалар.
13. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рах,матуллаев. Х,озирги узбек адабий тили. Тошкент, 1992.
14. Н.Шукуров. Услублар ва жанрлар. Тошкент. 1973.
15. А.Шомаксудов. Узбек тили стилистикаси. 2-;исм. Тошкент. 1974.
16. М.Миртожиев. Узбек тилида полисемия. Тошкент. 1975.
17. А.Содиков, А.Абдуазизов, М.Ирискулов. Тилшуносликка кириш. Тошкент. 1981.
18. Ё.Тожиев. Узбек тилида аффиксал синонимия. Тошкент. 1991.
19. М.Хайруллаев, МДакбердиев. Логика (Манти; илми). Тошкент. 1984.
20. Х,.Неъматов, О.Бозоров. Тил ва нут;. Тошкент. 1983.
